૫.૧૨
કૅન્ટરબરી ટેલ્સથી કૅન્યૂટ
કૅન્ટરબરી ટેલ્સ
કૅન્ટરબરી ટેલ્સ : આંગ્લકવિ જફ્રી ચૉસર(આશરે 1343થી 1400)ની સુપ્રસિદ્ધ કૃતિ. તે 1387 પછી લખાઈ હોવાનું મનાય છે. ‘ડિકૅમરન’ જેવી આ પ્રકારની (કાવ્યકથાસંગ્રહ જેવી) અન્ય કૃતિઓ કરતાં આની વિશેષતા એ છે કે એમાં વાર્તાના કથકોનું પુષ્કળ વૈવિધ્ય છે એટલું જ નહિ, એ કથકોના વર્ણનમાં પૂરેપૂરી ચિત્રાત્મક અને રસપ્રદ વાસ્તવિકતા આલેખાઈ છે;…
વધુ વાંચો >કૅન્ટરબરી મેદાન
કૅન્ટરબરી મેદાન : દક્ષિણ ગોળાર્ધમાં પૅસિફિક મહાસાગરના જળવિસ્તારમાં ન્યૂઝીલૅન્ડના સાઉથ આઇલૅન્ડની મધ્યપૂર્વમાંની નીચાણવાળી ભૂમિમાં આવેલું 17,280 ચોકિમી. વિસ્તાર ધરાવતું મેદાન. તે 44° 00′ દ. અ. અને 171° 45′ પૂ. રે.ની આજુબાજુ પથરાયેલું છે. આ વિસ્તારમાં મુખ્યત્વે ત્રણ નદીઓ આવેલી છે. રાન્ગીટાશ, રકાઇયા તથા વાઇમાકરિરી. આ નદીઓનો વહનમાર્ગ પૂર્વથી દક્ષિણ તરફનો…
વધુ વાંચો >કેન્ટ રૉકવેલ
કેન્ટ, રૉકવેલ (જ. 21 જૂન 1882, ટૅરી ટાઉન હાઇટ્સ, ન્યૂયૉર્ક, અમેરિકા; અ. 13 માર્ચ 1971, પ્લૅટ્સ્બર્ગ, ન્યૂયૉર્ક, અમેરિકા) : અમેરિકાની પ્રકૃતિનું અને લોકજીવનનું આલેખન કરનાર અમેરિકન ચિત્રકાર. એમના આલેખનની સુંદરતા અને નાટ્યાત્મકતાને કારણે તેઓ અમેરિકાના વીસમી સદીના સૌથી વધુ લોકપ્રિય ચિત્રકારોમાં સ્થાન પામ્યા. ન્યૂયૉર્ક નગરની કૉલમ્બિયા યુનિવર્સિટી ખાતે કેન્ટે સ્થાપત્યનો…
વધુ વાંચો >કેન્ટુકી
કેન્ટુકી : પૂર્વ યુ.એસ.ના મધ્ય ભાગમાં 37° 30′ ઉ. અ. અને 85° 15′ પ. રે.ની આજુબાજુ આવેલું રાજ્ય. તે રેડ ઇન્ડિયનોની શિકારભૂમિ તરીકે ઓળખાતું, પ્રેરીનું ટૂંકા ઘાસનું મેદાન ધરાવે છે. વ્યુત્પત્તિની ર્દષ્ટિએ કેન્ટુકીનો અર્થ છે ‘આવતીકાલની ભૂમિ’. આ રાજ્યનું પર્યાયીનામ (nick name) ‘બ્લૂગ્રાસ સ્ટેટ’ (Bluegrass state) છે. તેની ઉત્તરે ઇલિનૉય…
વધુ વાંચો >કૅન્ટેબ્રિયન પર્વતો
કૅન્ટેબ્રિયન પર્વતો : સ્પેનના ઉત્તર કિનારે કૉર્ડિલેરા કૅન્ટાબ્રિકાના નામે ઓળખાતી આશરે 300 કિમી. લાંબી પર્વતમાળા. આ હારમાળા 43° 00′ ઉ. અ. અને 5° 00′ પ. રે.ની આજુબાજુ વિસ્તરેલી છે. અહીંનાં ગીચ જંગલોમાં બીચ અને સમુદ્રકિનારે થતાં પાઇન વૃક્ષોનું પ્રમાણ વધુ છે. પૂર્વના વિસ્તારમાં પાસે ચૂનાખડકો આવેલા છે. આ પર્વતોમાં પેકોસ-દ-યુરોપા…
વધુ વાંચો >કૅન્ટૉન (ગુઆંગઝોઉ)
કૅન્ટૉન (ગુઆંગઝોઉ) : દક્ષિણ ચીનનું સૌથી મોટું શહેર. તે ચુ-ચિયાંગ નદીના મુખત્રિકોણ પ્રદેશ ઉપર સમુદ્રથી લગભગ 144 કિમી. અંદર નદીનાળ પર આવેલું બંદર પણ છે. ભૌગોલિક સ્થાન : 23° 06′ ઉ. અ. અને 113° 16′ પૂ. રે. કૅન્ટૉનની આબોહવા ઉનાળામાં ગરમ અને ભેજવાળી હોય છે. તેનું તાપમાન 38° સે. અને…
વધુ વાંચો >કેન્ટૉન સ્ટૅન
કેન્ટૉન, સ્ટૅન (જ. 19 ફેબ્રુઆરી 1912, વિચિટા, કૅન્સાસ, અમેરિકા; અ. 25 ઑગસ્ટ 1979, લૉસ ઍન્જલસ, કૅલિફૉર્નિયા, અમેરિકા) : અગ્રણી જાઝ સંગીતનિયોજક અને પિયાનિસ્ટ. તરુણાવસ્થામાં જાઝ સંગીતકારો અર્લ હાઇન્સ, ક્લોદ થૉર્નહિલ અને બેની કાર્ટરથી પ્રભાવિત કેન્ટૉને એ જ વર્ષોમાં પિયાનોવાદન અને જાઝ-સંગીત-નિયોજક તરીકે સંગીત લખવું શરૂ કર્યું. 1940માં તેમણે પોતાનું અલગ…
વધુ વાંચો >કૅન્ટૉર જ્યૉર્જ
કૅન્ટૉર, જ્યૉર્જ (જ. 3 માર્ચ 1845, સેન્ટ પીટર્સબર્ગ, રશિયા; અ. 6 જાન્યુઆરી 1918, હાલ જર્મની) : જર્મન ગણિતશાસ્ત્રી. પંદર વર્ષના થયા તે પહેલાં જ ગણિતમાં તેમનું બુદ્ધિચાતુર્ય ખીલી ઊઠ્યું. કૅન્ટૉરના પિતા તેમને ઇજનેર બનાવવા ઇચ્છતા હતા, પરંતુ તેમને સમજાવી તે 1863માં બર્લિન યુનિવર્સિટીમાં જોડાયા અને ભૌતિકશાસ્ત્ર, ફિલસૂફીઅને ગણિતશાસ્ત્રમાં વિશેષજ્ઞતા (specialisation)…
વધુ વાંચો >કૅન્ટોરૉવિચ, લિયૉનિદ (Leonid Kantorovich)
કૅન્ટોરૉવિચ, લિયૉનિદ (Leonid Kantorovich) (જ. 19 જાન્યુઆરી 1912, સેન્ટ પીટર્સબર્ગ, રશિયા; અ. 7 એપ્રિલ 1986, રશિયા, સોવિયેત યુનિયન) : સોવિયેત સંઘના વિખ્યાત ગણિતજ્ઞ તથા 1975ના અર્થશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. તેમનું સમગ્ર શિક્ષણ લેનિનગ્રાદમાં થયેલું, જ્યાંની યુનિવર્સિટીમાંથી અઢાર વર્ષની નાની વયે તેમણે 1930માં ગણિતશાસ્ત્રની અનુસ્નાતકની પદવી પ્રાપ્ત કરી હતી. પછી…
વધુ વાંચો >કેન્ડલ એડવર્ડ
કેન્ડલ, એડવર્ડ (જ. 8 માર્ચ 1886, સાઉથ નોવૉક, યુ.એસ.; અ. 4 મે 1972, પ્રિન્સ્ટન, ન્યૂ જર્સી) : ફિઝિયોલૉજી અને મેડિસિન શાખામાં નોબેલ પારિતોષિક(1950)વિજેતા વિજ્ઞાની. તેમના સહવિજેતા હેન્ચ અને ટેડિયસ રિકસ્ટેન (સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ) હતા. કોલંબિયા યુનિવર્સિટીના સ્નાતક થયા પછી તે 1910માં પીએચ.ડી. થઈને મેયો ફાઉન્ડેશનમાં જોડાયા હતા, ત્યાંથી તે બાયોકેમિસ્ટ્રી વિભાગના અધ્યક્ષ…
વધુ વાંચો >કેન્ડાલ હેન્રી ડબ્લ્યૂ.
કેન્ડાલ, હેન્રી ડબ્લ્યૂ. (જ. 9 ડિસેમ્બર 1926, બોસ્ટન, મૅસેસ્ટૂસેટ્સ; અ. 15 ફેબ્રુઆરી 1999, ફ્લોરિડા) : કણ ભૌતિકીમાં ક્વાર્ક નમૂનાના વિકાસમાં આવશ્યક અને મહત્ત્વનું યોગદાન કરનાર અમેરિકી ભૌતિકવિજ્ઞાની. 1950માં તેમણે અમહર્સ્ટ કૉલેજમાંથી અનુસ્નાતક પદવી પ્રાપ્ત કરી. 1955માં તેમણે મૅસેચૂસેટ્સ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટૅક્નૉલૉજીમાંથી પીએચ.ડી.ની ઉપાધિ મેળવી. 1956થી 1961 સુધી તેમણે સ્ટૅન્ફૉર્ડ યુનિવર્સિટીમાં…
વધુ વાંચો >કૅન્ડિડા
કૅન્ડિડા (1903) : જ્યૉર્જ બર્નાર્ડ શૉ (1856-1950) રચિત સામાજિક નાટક. વીસમી સદીની સામાજિક સમસ્યા પર આધારિત આ નાટક રૂઢિગત નાટકની પ્રતિકૃતિ (parody) છે. આ નાટકમાં લેખક સ્ત્રીના સામાજિક દરજ્જા વિશે વિચારે છે. સ્ત્રીપુરુષસંબંધને વણી લેતા આ નાટકમાં લગ્નવ્યવસ્થા કેન્દ્રસ્થાને છે. સ્ત્રીસ્વાતંત્ર્યના હિમાયતી શૉ અહીં સ્પષ્ટ કરે છે કે કોઈ પણ…
વધુ વાંચો >કૅન્ડિન્સ્કી વાસિલી
કૅન્ડિન્સ્કી, વાસિલી (જ. 4 ડિસેમ્બર 1866, મૉસ્કો, રશિયા; અ. 17 ડિસેમ્બર 1944, ન્યુઇલી, ફ્રાંસ) : ઍબ્સ્ટ્રૅક્ટ – અમૂર્ત કલાના પ્રણેતા, રશિયન ચિત્રકાર. પિતા સાઇબીરિયામાં ચીનની સરહદ પાસે વસ્યા હતા અને માતા મૉંગોલિયન વંશની મૉસ્કોવાસી હતી. 1871માં આ સુખી કુટુંબ ઓડેસામાં આવી વસ્યું અને બાળ કૅન્ડિન્સ્કીનો અભ્યાસ શરૂ થયો. નાનપણમાં જ…
વધુ વાંચો >કૅન્ડી
કૅન્ડી : શ્રીલંકાના મધ્યભાગમાં આવેલું પ્રાંતનું મથક અને સૌંદર્યધામ. કોલંબોની ઈશાને 130 કિમી. દૂર, 520 મી.ની ઊંચાઈએ કૃત્રિમ સરોવરને કાંઠે તે વસેલું છે. ચારે બાજુ ઉષ્ણકટિબંધનાં જંગલો આવેલાં છે. તેનું જાન્યુઆરી અને મેનું સરાસરી તાપમાન અનુક્રમે 23° સે. અને 26° સે. છે. વિષુવવૃત્ત નજીક હોઈ ઉનાળા અને શિયાળા તથા રાત્રિ…
વધુ વાંચો >કૅન્ડી ટફ્ટ
કૅન્ડી ટફ્ટ : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા બ્રેસિકેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેને ‘Iberis’ પ્રજાતિ હેઠળ મૂકવામાં આવે છે અને એકવર્ષાયુ કે બહુવર્ષાયુ શાકીય કે ઉપક્ષુપ (undershrub) સ્વરૂપે જોવા મળે છે. આ પ્રજાતિની કેટલીક જાતિઓ ઉદ્યાનોમાં તેના સુંદર પુષ્પસમૂહો માટે ઉછેરવામાં આવે છે. તેને ક્યારીઓમાં કે ક્યારીઓની કે પ્લોટની સીમાઓ બનાવવા ઉદ્યાનોમાં…
વધુ વાંચો >કૅન્ડેલ, એરિક
કૅન્ડેલ, એરિક (જ. 7 નવેમ્બર 1929, વિયેના, ઑસ્ટ્રિયા) : 2000ના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા ચેતાવિજ્ઞાની (neurologist). તેમણે ન્યૂયૉર્ક યુનિવર્સિટી સ્કૂલ ઑવ્ મેડિસિનમાંથી 1956માં આયુર્વિજ્ઞાનની પદવી પ્રાપ્ત કરી. મનોચિકિત્સા અને રોજગારમાં હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીમાં નિવાસી તરીકે સેવા આપ્યા બાદ, 1965–74 સુધી ન્યૂયૉર્ક યુનિવર્સિટીમાં સહયોગી પ્રાધ્યાપક તરીકે કાર્ય કર્યું. 1974થી તેઓ કોલમ્બિયા યુનિવર્સિટીમાં પ્રાધ્યાપકપદે…
વધુ વાંચો >કેન્ડૉલ ઑગસ્ટિન-પિરામ ડી
કેન્ડૉલ, ઑગસ્ટિન-પિરામ ડી (જ. 4 ફેબ્રુઆરી 1778, જિનીવા, સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ; અ. 9 સપ્ટેમ્બર 1841, જિનીવા, સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ) : વનસ્પતિ-વર્ગીકરણના આદ્ય પ્રણેતા. તેમણે અભ્યાસ પૅરિસમાં કર્યો. તેઓ માપેલ્યામાં પ્રાધ્યાપક તરીકે કાર્ય કરતા હતા તે દરમિયાન ‘Theorie elementaire de la botanique’ (1813) ગ્રંથ રચ્યો. કેન્ડૉલે વનસ્પતિ-વર્ગીકરણનો પાયો નાખ્યો. વનસ્પતિ-વિજ્ઞાનની બધી શાખાઓના અભ્યાસને આધારે તેનાં…
વધુ વાંચો >કેન્ડ્ર્યુ જ્હૉન કાઉડેરી (સર)
કેન્ડ્ર્યુ, જ્હૉન કાઉડેરી (સર) (જ. 24 માર્ચ 1917, ઑક્સફર્ડ; અ. 23 ઑગસ્ટ 1997, કેમ્બ્રિજ, ઇંગ્લૅન્ડ) : બ્રિટિશ વિજ્ઞાની. સ્પર્મ વહેલના સ્નાયુમાં આવેલા ગોળાકાર પ્રોટીન માયોગ્લોબિકા શોધીને તેનું આણ્વિક બંધારણ સમજાવ્યું તે બદલ 1962માં રસાયણશાસ્ત્રનું નોબેલ પારિતોષિક તેમને ડૉ. મૅક્સ ફર્ડિનાન્ડ પેરુત્ઝ સાથે મળ્યું હતું. કેન્ડ્ર્યુ ઑક્સફર્ડ, બ્રિસ્ટલ અને કેમ્બ્રિજમાં અભ્યાસ…
વધુ વાંચો >કૅન્થૅરિડિન
કૅન્થૅરિડિન : કૅન્થૅરિડીઝ પ્રકારના કીટકના ડંખમાં રહેલો મુખ્ય રાસાયણિક ઘટક. મધ્ય તથા દક્ષિણ યુરોપમાં થતી લીટા વેસિકાટૉરિયા અથવા સ્પેનિશ માખી નામના જંતુના ડંખમાંથી નીકળતા કૅન્થેરિડીઝ નામના દ્રવ્યમાં 0.6થી 1 % કૅન્થેરિડિન હોય છે જે ચામડી પર ખંજવાળ અને ફોલ્લા કરે છે. સ્પેનિશ માખીનો તે કામોત્તેજક (aphrodisiac) પદાર્થ છે. રાસાયણિક નામ…
વધુ વાંચો >કેન્દ્રગામી જળપરિવાહ
કેન્દ્રગામી જળપરિવાહ : પાણીનો પ્રવાહ કેન્દ્ર તરફ વહે તેવા જળપરિવાહ(drainage)નો પ્રકાર. સામાન્ય રીતે સૂકા અથવા અર્ધ કે અંશત: સૂકા પ્રદેશો કે જ્યાં આવાં મધ્યવર્તી બિંદુ કોઈ જળાશય, સરોવર કે અંત:સ્થલીય (inland) સમુદ્ર દ્વારા પૂરાં પાડવામાં આવે છે ત્યાં આ પ્રકારના જળપરિવાહ જોવા મળે છે. આવા પ્રદેશોને આંતરિક જળપરિવાહના વિસ્તારો તરીકે…
વધુ વાંચો >