૩.૨૦
ઍપ્ટર ડૅવિડથી એમુંડસન સમુદ્ર
ઍપ્ટર, ડૅવિડ
ઍપ્ટર, ડૅવિડ(જ. 18 ડિસેમ્બર 1924, બ્રુકલિન, ન્યૂયોર્ક, યુ. એસ.; અ. 4 મે 2010 કનેક્ટિકટ, યુ. એસ.) : તુલનાત્મક રાજકારણના નિષ્ણાત તથા અગ્રગણ્ય અમેરિકી રાજ્યશાસ્ત્રી. બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી એશિયા તથા આફ્રિકાનાં નવોદિત રાષ્ટ્રોના આંતરરાષ્ટ્રીય રાજકારણમાં પ્રવેશથી તુલનાત્મક રાજકારણનો વ્યાપ વિસ્તૃત બન્યો અને એક નવો યુગ શરૂ થયો; એથી જુદા જુદા દેશોનાં…
વધુ વાંચો >ઍપ્લાઇટ
ઍપ્લાઇટ (aplite) : એક સૂક્ષ્મ દાણાદાર (કણ-કદ આશરે 0.05 મિમી.થી 1.00 મિમી.), સંપૂર્ણ સ્ફટિકમય, સમદાણાદાર, બિનપાસાદાર કણરચનાવાળો સ્વભેદિત, ઍસિડિક, ભૂમધ્યકૃત (અગ્નિકૃત) ખડક. તે ડાઇક કે શિરાસ્વરૂપે મળી આવે છે. ઍપ્લાઇટનું ખનિજબંધારણ ગ્રેનાઇટથી ગૅબ્બ્રો સુધીનું હોઈ શકે છે, પરંતુ જ્યારે કોઈ પણ પ્રકારના વિશેષણ વિના ઍપ્લાઇટનો નિર્દેશ કરવામાં આવે ત્યારે તેનું…
વધુ વાંચો >એપ્લિલેકના (Eplilechna) ભ્રમર
એપ્લિલેકના (Eplilechna) ભ્રમર : ઢાલપક્ષ (coleptera) શ્રેણીના coccinellidae કુળના કથ્થઈ રંગના અને શરીર પર કાળાં ટપકાં ધરાવતા કીટકો. મોટાભાગના એપ્લિલેકના ભ્રમર માનવજાતિને લાભદાયક ગણવામાં આવે છે, જ્યારે બીજા કેટલાક ભ્રમર નુકસાનકારક છે. અમુક ભ્રમરની ઇયળ અને તેના પુખ્ત અવસ્થાના કીટકો બટાટા, કારેલી, રીંગણી અને ટામેટાંનાં પાનને ખાઈને ચાળણી જેવાં બનાવી…
વધુ વાંચો >એફ.આઇ.સી.સી.આઇ.
એફ.આઇ.સી.સી.આઇ. (Federation of Indian Chambers of Commerce and Industries) (1927) : ભારતીય વ્યાપાર તથા ઉદ્યોગનું પ્રતિનિધિત્વ કરતી કેન્દ્રીય સંસ્થા. તેની સ્થાપના થતાં ‘ઇન્ડિયન ઇન્ડસ્ટ્રી ઍન્ડ કૉમર્સ કૉંગ્રેસ’ નામની અગાઉની સંસ્થાનું સ્થાન તેણે લીધું. પ્રવર્તમાન આર્થિક વલણો તથા સમસ્યાઓ અંગે ભારતનાં વ્યાપાર તથા વાણિજ્યનાં સંગઠનોનાં મંતવ્યોને મૂર્ત સ્વરૂપ આપી સરકાર તથા…
વધુ વાંચો >એફ. બી. આઇ. (Federal Bureau of Investigation) (1908)
એફ. બી. આઇ. (Federal Bureau of Investigation) (1908) : અમેરિકાની સમવાયતંત્રી સરકારની મુખ્ય તપાસસંસ્થા. સરકારે પસાર કરેલા મોટાભાગના ગુનાવિરોધી કાયદા તથા અમેરિકાની સરકારનું હિત જેમાં સંડોવાયેલું હોય તેવી બધી જ બાબતો તેના કાર્યક્ષેત્ર હેઠળ મૂકવામાં આવી છે. તાજેતરનાં વર્ષો દરમિયાન દીવાની કાયદાને લગતા કિસ્સામાં તપાસ હાથ ધરવાનું કાર્ય પણ તેને…
વધુ વાંચો >એફ-બ્લૉક તત્વો
એફ-બ્લૉક તત્વો : જેની 4f અને 5f ઊર્જા-સપાટીઓ ઇલેક્ટ્રૉનથી ભરાતી હોય તેવાં તત્વો. f–ઊર્જા-સપાટીમાં સાત કક્ષકો (orbitals) હોઈ તેમાં વધુમાં વધુ 14 ઇલેક્ટ્રૉન સમાઈ શકે છે. આ તત્વોને અનુક્રમે લૅન્થેનાઇડ (સીરિયમથી લ્યૂટેશિયમ સુધીનાં 14 તત્વો) અને ઍક્ટિનાઇડ (થૉરિયમથી લોરેન્શિયમ સુધીનાં 14 તત્વો) તત્વો કહેવામાં આવે છે. આમાં બહારની કક્ષક પૂર્ણ…
વધુ વાંચો >એફિલ, ઍલેક્ઝાન્દ્ર ગુસ્તાવ
એફિલ, ઍલેક્ઝાન્દ્ર ગુસ્તાવ (જ. 15 ડિસેમ્બર 1832, દજોન, ફ્રાન્સ; અ. 27 ડિસેમ્બર 1923, પૅરિસ, ફ્રાંસ) : ફ્રાન્સના પ્રસિદ્ધ સિવિલ ઇજનેર. તેમણે 1889માં જગપ્રસિદ્ધ એફિલ ટાવર બંધાવ્યો અને તે રીતે તેઓ જગપ્રસિદ્ધ બન્યા. તેમણે 1855માં સિવિલ ઇજનેરની ગ્રૅજ્યુએટ(ઇકોલે સેન્ત્રેઇલ દ આટર્સ એત મેન્યુફેક્ચરર્સ)ની પદવી મેળવી. એફિલ ટાવરના બાંધકામ પહેલાં તે પુલો…
વધુ વાંચો >એફિલ ટાવર
એફિલ ટાવર (1889) : સ્થાપત્ય ઇજનેરી તથા તકનિકી ક્ષેત્રને લગતી વિશ્વની એક અદભુત તથા શ્રેષ્ઠ કલાકૃતિ. આ ગગનચુંબી કીર્તિસ્તંભ ફ્રાન્સના પાટનગર પૅરિસમાં કૅમ્પ-દ-માર્સના પશ્ચિમ છેડે સીન નદીના દક્ષિણ કિનારા પર 1889માં ફ્રેન્ચ રાજ્યક્રાંતિની પ્રથમ શતાબ્દીની ઉજવણી પ્રસંગે તેની કાયમી યાદ તરીકે બાંધવામાં આવ્યો હતો. તે માટે યોજવામાં આવેલી જાહેર હરીફાઈમાં…
વધુ વાંચો >એફીડ્રેલ્સ
એફીડ્રેલ્સ : અનાવૃત બીજધારી વનસ્પતિઓના નીટોપ્સીડા વર્ગનું એક ગોત્ર. ચૅમ્બરલીને નીટમ, એફીડ્રા અને વેલવીશિયા પ્રજાતિઓને એક જ કુળ નીટેસી હેઠળ મૂકી હતી. એ. જે. ઇમ્સે (1952) નીટેસી કુળને તોડીને ત્રણેય પ્રજાતિઓને સ્વતંત્ર ગોત્રનો દરજ્જો આપ્યો. તે માટે તેમણે આપેલાં કારણો આ પ્રમાણે છે : (1) એફીડ્રામાં રંધ્રો હેપ્લોકાઇલિક પ્રકારનાં, જ્યારે…
વધુ વાંચો >એફોર
એફોર : પ્રાચીન ગ્રીસના સ્પાર્ટા નગરરાજ્યની વહીવટી નિરીક્ષક સંસ્થા. આ સંસ્થાની શરૂઆત ક્યારે થઈ તે અંગે મતભેદ છે. ઈ. પૂ. આઠમી સદીની આસપાસ લાયકરગસના સમયમાં રાજાને વહીવટમાં મદદ કરવાના હેતુથી આ સંસ્થા અસ્તિત્વમાં આવી હશે તેમ મનાય છે. ઈ. પૂ. છઠ્ઠી સદીમાં એફોરના સભ્યોની સંખ્યા પાંચની હતી. એફોર લોકોના પ્રતિનિધિ…
વધુ વાંચો >એમ. આઇ.-6
એમ. આઇ.-6 (military intelligence-6) : વિદેશી ગુપ્તચર પ્રવૃત્તિઓની માહિતી મેળવતી, તેનું વિશ્લેષણ કરતી તથા તેનું યથાયોગ્ય વિસ્તરણ કરતી બ્રિટિશ સરકારની ગુપ્તચર સંસ્થા. સોળમી સદીમાં રાણી ઇલિઝાબેથ – પ્રથમના સેક્રેટરી ઑવ્ સ્ટેટ સર ફ્રાન્સિસ વાલસિંઘામ દ્વારા ઊભી કરવામાં આવેલી ગુપ્તચર સંસ્થાનું આ અનુગામી સંગઠન છે. સ્થાપના પછીના ગાળામાં આ સંગઠન જુદા…
વધુ વાંચો >એમ. આઇ. બી. કે.
એમ. આઇ. બી. કે. (મિથાઇલ આઇસો બ્યૂટાઇલ કીટોન, MIBK) : શાસ્ત્રીય નામ : 4-મિથાઇલ-2-પેન્ટેનોન. સૂત્ર CH3CO CH2 – CH(CH3)2. ઉદ્યોગમાં એસેટોનમાંથી તેનું નિર્માણ નીચે દર્શાવેલ પ્રક્રિયાઓ અનુસાર કરવામાં આવે છે. તે રંગવિહીન, આછી કીટોન જેવી કે કપૂર જેવી સુવાસવાળું પાણીમાં અલ્પદ્રાવ્ય (1.91 %) પ્રવાહી છે. ઉ.બિં. 117o – 118o…
વધુ વાંચો >એમ.આર.ટી.પી.
એમ.આર.ટી.પી. : જુઓ ઇજારાશાહી અને વ્યાપારપદ્ધતિના નિયંત્રણનો કાયદો.
વધુ વાંચો >એમ. એ. બનાકે ક્યોં મેરી મિટ્ટી ખરાબ કી ? (1908)
એમ. એ. બનાકે ક્યોં મેરી મિટ્ટી ખરાબ કી ? (1908) : ગુજરાતી અને ઉર્દૂ તખ્તાના પ્રસિદ્ધ અભિનેતા અમૃત કેશવ નાયક(1877-1907)ની ‘ગુજરાતી’ સાપ્તાહિકમાં હપતે હપતે પ્રગટ થયેલી સામાજિક નવલકથા. તે ગુજરાતી પ્રેસ તરફથી ગ્રંથ-સ્વરૂપે પ્રસિદ્ધ થઈ હતી. તેને ઘણી લોકચાહના મળી હતી. પચાસ પ્રકરણોમાં વહેંચાયેલી આ નવલકથાનું કથાવસ્તુ શૈક્ષણિક અને સામાજિક…
વધુ વાંચો >એમ. એસ. સુબ્બલક્ષ્મી
એમ. એસ. સુબ્બલક્ષ્મી : જુઓ સુબ્બલક્ષ્મી એમ. એસ.
વધુ વાંચો >એમ. કમલ
એમ. કમલ (જ. 8 ઑગસ્ટ 1925, કનડિયરો જિલ્લો, કરાંચી, પાકિસ્તાન) : સિંધી ભાષાના જાણીતા કવિ અને નાટ્યલેખક. તેમનું મૂળ નામ મૂલચંદ મંઘારામ બિંદ્રાણી છે. તેઓ ‘કમલ’ ઉપનામથી લખે છે. તેમને તેમના ઉત્તમ ગઝલસંગ્રહ ‘બાહિ જા વારિસ’ (એટલે કે ‘નરકના વારસદાર’) માટે 1989ના વર્ષનો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો છે.…
વધુ વાંચો >એમ. મુકુન્દન્
એમ. મુકુન્દન્ [જ. 10 સપ્ટેમ્બર 1942, મય્યષી (માહી), ભૂતપૂર્વ ફ્રેંચ વસાહત, ઉત્તર કેરળ] : મલયાળમના જાણીતા નવલકથાકાર તથા અગ્રેસર વાર્તાકાર. તેમને તેમની નવલકથા ‘દૈવત્તિન્ટે વિકૃતિકળ’ (ઈશ્વરની ચેષ્ટાઓ) માટે 1992ના વર્ષનો ભારતીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર પ્રાપ્ત થયો છે. તેમણે મય્યષી શહેરની લાબોરદોને કૉલેજમાં ઉચ્ચ શિક્ષણ મેળવ્યું. 1968થી તેઓ નવી દિલ્હી ખાતે…
વધુ વાંચો >એમરી
એમરી (emery) : કોરન્ડમ (60 %થી 75 %) અને મૅગ્નેટાઇટ(10 %થી 35 %)નું કુદરતમાં મળી આવતું ઘનિષ્ઠ (intimate) મિશ્રણ. તે પ્રાચીન સમયથી ઘર્ષક તરીકે વપરાય છે. ગ્રીસના નેક્સોસ ટાપુની એમરી ભૂશિરમાંથી પ્રાચીન સમયમાં તે મેળવાતું તેથી આ ખનિજ એમરી નામથી ઓળખાયું હોવાનું મનાય છે. એમરી કાળાશ પડતા સૂક્ષ્મ દાણાદાર નિક્ષેપ…
વધુ વાંચો >ઍમરી, એલ. એસ.
ઍમરી, એલ. એસ. (જ. 22 નવેમ્બર 1873, ગોરખપુર; અ. 16 સપ્ટેમ્બર 1955, લંડન) : બ્રિટિશ રાજનીતિજ્ઞ, ‘સામ્રાજ્યને પસંદગી’ના હિમાયતી તથા જકાત-સુધારણાના પુરસ્કર્તા. પિતા ભારત સરકારની જાહેર સેવામાં હતા. શિક્ષણ હૅરો તથા ઑક્સફર્ડમાં. 1899-1909ના ગાળામાં ઇંગ્લૅન્ડના ‘ટાઇમ્સ’ વૃત્તપત્ર સાથે જોડાયેલા. શરૂઆતમાં એક વર્ષ (1899-1900) દક્ષિણ આફ્રિકાના યુદ્ધ માટેના પ્રમુખ ખબરપત્રી અને…
વધુ વાંચો >એમર્સન, રાલ્ફ વાલ્ડો
એમર્સન, રાલ્ફ વાલ્ડો (જ. 25 મે 1803, બૉસ્ટન; અ. 27 એપ્રિલ 1882, કૉન્કોર્ડ, મૅસેચૂસેટ્સ, યુ.એસ.) : અમેરિકન નિબંધકાર, ચિંતક અને કવિ. પિતા ફર્સ્ટ ચર્ચ ઑવ્ બૉસ્ટનના યુનિટેરિયન પાદરી હતા. તેમની સાત પેઢીઓથી કોઈ ને કોઈ નબીરા પાદરી બનતા હતા. એમર્સન અનુભવાતીત જ્ઞાનની ચળવળના પ્રમુખ નેતા હતા. રાલ્ફ કડવર્થ, રૉબર્ટ લિટન,…
વધુ વાંચો >