ખંડ ૨
આદિવિષ્ણુથી ઈલાઇટિસ
આદિવિષ્ણુ
આદિવિષ્ણુ (જ. 5 સપ્ટેમ્બર 1940, મછલીપટ્ટનમ્; અ. 2020 હૈદરાબાદ) : આધુનિક તેલુગુ લેખક. પૂરું નામ આદિવિષ્ણુ વિઘ્નેશ્વર રાવ. જન્મ ગણેશચતુર્થીને દિવસે થયો હોવાથી એમનું નામ વિઘ્નેશ્વર રાવ રાખેલું, મછલીપટ્ટનમ્ની હિંદુ કૉલેજમાંથી સ્નાતક, રાજ્યના માર્ગવાહનવ્યવહારમાં હિસાબનીશ અને પછીથી તેમાં લોકસંપર્ક અધિકારી તરીકે પદોન્નતિ કરેલી. કૉલેજજીવનમાં વાર્તાઓ લખવાનું શરૂ કરેલું. કૉલેજમાં ભણતા…
વધુ વાંચો >આદિ શંકરાચાર્ય
આદિ શંકરાચાર્ય : જુઓ, શંકરાચાર્ય (આદ્ય)
વધુ વાંચો >આદિ શંકરાચાર્ય (ચલચિત્ર)
આદિ શંકરાચાર્ય (ચલચિત્ર) : 1983માં સંસ્કૃત ભાષામાં નિર્માણ પામેલું સર્વપ્રથમ ભારતીય ચલચિત્ર. બારસો વર્ષ કરતાં પણ વધુ સમય પહેલાં ભારતમાં જન્મેલા અને વિશ્વની મહાન વિભૂતિઓમાં ગણાતા સંત-દાર્શનિક આદિ શંકરાચાર્યના જીવનદર્શનને રૂપેરી પડદાના માધ્યમ દ્વારા સામાન્ય જનતા સમક્ષ અત્યંત અસરકારક અને સુરુચિપૂર્ણ રીતે રજૂ કરવાનો આ એક અત્યંત સફળ પ્રયાસ છે.…
વધુ વાંચો >આદીશ્વર મંદિર, શત્રુંજય
આદીશ્વર મંદિર, શત્રુંજય : શત્રુંજયગિરિ પરનાં જૈન દેવાલયોમાં આદીશ્વર ભગવાનનું સૌથી મોટું અને ખરતરવસહી નામે પ્રસિદ્ધ જિનાલય. દાદાના દેરાસર તરીકે જાણીતા આ દેવાલયનો એક કરતાં વધારે વખત જીર્ણોદ્ધાર થયેલો છે, પરંતુ ઈ. સ. 1531માં ચિતોડના દોશી કર્માશાહે આ મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કરેલો, તેનો આભિલેખિક પુરાવો મંદિરના સ્તંભ ઉપર કોતરેલા 87 પંક્તિવાળા…
વધુ વાંચો >આદું
આદું : એકદળી વર્ગમાં આવેલા કુળ સાઇટેમિનેસી અને ઉપકુળ ઝિન્જિબરેસીની એક સંવર્ધિત (cultivated) તેજાનાની વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Zingiber officinale Roscoe (સં. आर्द्रक; હિં. अदरक; અં. જિંજર; ગુ. આદું) છે. આદુંનું લૅટિન નામ એક સંસ્કૃત નામ ‘શૃંગવેર’ ઉપરથી પડ્યું હોય તેમ મનાય છે. ડાંગનાં જંગલોમાં મળતી જાતિ જંગલી આદું Zingiber…
વધુ વાંચો >આદ્ય તારકપિંડ
આદ્ય તારકપિંડ : વાયુવાદળોમાંથી બંધાયેલ તેજસ્વી વાયુપિંડ. બ્રહ્માંડમાં આવેલાં તારાવિશ્વોમાં તારા ઉપરાંત વાયુનાં વિરાટ વાદળો આવેલાં છે. અનેક પ્રકાશવર્ષના વિસ્તારવાળાં આ વાયુવાદળોને નિહારિકાઓ કહેવામાં આવે છે. અવકાશસ્થિત વાયુવાદળો તારાઓનાં ઉદભવસ્થાન છે. અવકાશના વાયુવાદળમાં કોઈ સ્થળે કંપ પેદા થતાં એ કંપનવાળા સ્થળે વાયુના કણો એકબીજાની વધુ નજદીક ખેંચાઈ વાયુની ગ્રંથિ બનાવે…
વધુ વાંચો >આદ્ય રંગાચાર્ય
આદ્ય રંગાચાર્ય (જ. 26 સપ્ટેમ્બર 1904, અગરખેડ, જિ. બિજાપુર, કર્ણાટક; અ. 17 ઑક્ટોબર 1984, બૅંગાલુરુ, કર્ણાટક) : કન્નડ નાટકકાર, વિવેચક, નવલકથાકાર અને ચિંતક. ‘શ્રીરંગ’ તખલ્લુસથી પણ લખતા હતા. જન્મ કર્ણાટકના બિજાપુર જિલ્લાના અગરખેડ ગામમાં થયો હતો. એમણે પુણેની ડેક્કન કૉલેજમાં અને લંડનની પ્રાચ્યવિદ્યાશાળા(School of Oriental Studies)માં અભ્યાસ કર્યો હતો. ધારવાડની…
વધુ વાંચો >આધ ચાનની (ચાંદની) રાત
આધ ચાનની (ચાંદની) રાત (1972) : પંજાબી નવલકથા. લેખક ગુરુદયાલસિંઘ (1933). તેમને ભારતીય સાહિત્ય અકાદમીનો 1975નો ઍવૉર્ડ મળેલ છે. પંજાબના માલ્વા પ્રદેશના ખેડૂતોની આ કરુણ કથા છે. નવલકથાનું કેન્દ્ર એક ગામડું છે અને નવલકથાનો નાયક મદન છે. નવલકથાનો નાયક પરંપરાગત મૂલ્યો અને બદલાતી સામાજિક સ્થિતિમાં સપડાયેલો છે. ગામડાનો લંબરદાર એનું…
વધુ વાંચો >આધમગઢ (આઝમગઢ)
આધમગઢ (આઝમગઢ) : મધ્યપ્રદેશમાં પંચમઢી પાસે આવેલું પુરાતત્વીય સ્થળ. હોશંગાબાદ વિસ્તારના આ સ્થળે ગુફાઓમાં આવેલાં ચિત્રો પ્રાગૈતિહાસિક કાળનાં હોવાની માન્યતા છે, પરંતુ તે ચિત્રો વિવિધ યુગોનાં હોવાની સંભાવના તપાસવા જેવી છે. આ સ્થળે વધુ તપાસ કરતાં ત્યાં અન્ત્યાશ્મ યુગનાં ઓજારો મળી આવ્યાં છે તે પરથી અહીં પ્રાગૈતિહાસિક કાળમાં વસ્તી હોવાનું…
વધુ વાંચો >ઇરયિમ્મન તમ્પિ
ઇરયિમ્મન તમ્પિ (જ. 12 ઑક્ટોબર 1782 કોટ્ટાકાકોમ; અ. 29 જુલાઈ 1856 ત્રાવણકોર) : મલયાળમ કવિ. અઢારમી સદીના પ્રથમ પંક્તિના મલયાળમ કવિઓમાં તેમનું ઉચ્ચ સ્થાન છે. તેઓ ત્રાવણકોરના મહારાજાના રાજકવિ હતા. એમના પિતાનો રાજદરબાર સાથે સીધો સંબંધ હતો. તેથી રાજદરબારમાં પ્રવેશ કરવાનું એમને માટે આસાન બન્યું. આ ઉપરાંત કેરળના રાજકુટુંબના કવિ…
વધુ વાંચો >ઇરવિંગ, વોશિંગ્ટન
ઇરવિંગ, વોશિંગ્ટન (જ. 3 એપ્રિલ 1783, ન્યૂયૉર્ક; અ. 28 નવેમ્બર 1859 સન્નીસાઇડ, ટેરીટાઉન, ન્યૂયૉર્ક) : અમેરિકન લેખક. મા-બાપનાં અગિયાર સંતાનોમાં તે સૌથી નાનો. કુટુંબના હાર્ડવેરના ધંધાને બદલે તેણે કાયદાનો વ્યવસાય પસંદ કર્યો હતો. તેની પ્રિયતમા મટિલ્ડા હોફમાનના અકાળ અવસાનથી આઘાત પામીને તેણે 1804થી 1806 સુધી યુરોપનો પ્રવાસ ખેડ્યો. પછી તેના…
વધુ વાંચો >ઇરવિંગ, હેન્રી (સર)
ઇરવિંગ, હેન્રી (સર) (જ. 6 ફેબ્રુઆરી 1838 યુ. કે.; અ. 13 ઑક્ટોબર 1905 બ્રૅડફોર્ડ, યુ. કે.) : ઓગણીસમી સદીના ઉત્તરાર્ધની પ્રશિષ્ટ અંગ્રેજી રંગભૂમિના પ્રસિદ્ધ અભિનેતા. માતાપિતા સામાન્ય સ્થિતિનાં હતાં. કાકાના સો પાઉન્ડના વારસામાંથી તેમણે નાટક માટે જરૂરી સામાન ખરીદ્યો. 1856માં બુલવાર લીટનના નાટક ‘રિશુલુ’માં કામ કરીને રંગભૂમિક્ષેત્રે પ્રવેશ કર્યો. ઍડિનબર્ગ…
વધુ વાંચો >ઇરાક
ઇરાક મધ્યપૂર્વનો લોકશાહી આરબ દેશ. તે 29o 20´ થી 37o 33´ ઉ. અ. અને 38o 53´ થી 48o 16´ પૂ. રે. વચ્ચેનો 4,38,446 ચોકિમી.નો વિસ્તાર આવરી લે છે. પ્રાચીન સમયમાં યુફ્રેટિસ અને ટાઇગ્રિસ નદી વચ્ચેના ‘મેસોપોટેમિયા’ (‘મોસે’ એટલે વચ્ચે અને ‘પોટામિયા’ એટલે નદીઓ) નામે ઓળખાતા આ પ્રદેશમાં ઉચ્ચ કોટિની વિશ્વસંસ્કૃતિ…
વધુ વાંચો >ઇરાવદી નદી
ઇરાવદી નદી : મ્યાનમારની મુખ્ય નદી. છેક ઉત્તરના ઊંચા પર્વતોમાંથી વહેતાં મેખા અને માલેખા નામનાં ઝરણાંના સંગમમાંથી તે ઉદભવે છે. આ નદી આશરે 1,600 કિમી. લાંબી ખીણમાં વહી વિશાળ મુખત્રિકોણ (delta) રચીને છેવટે મર્તબાનના અખાતને મળે છે. આ સંગમથી ભામો સુધીનો 240 કિમી.નો ઉપરવાસનો નદીનો પ્રવાહ ‘ઉપલી ઇરાવદી’ કહેવાય છે.…
વધુ વાંચો >ઇરિટ્રિયા
ઇરિટ્રિયા (Eritrea) : ઇથિયોપિયા દેશનો ઉત્તર છેડાનો પ્રાંત. તે રાતા સમુદ્રના આફ્રિકા ખંડના કિનારા પર પૂર્વભાગમાં 14o ઉત્તર અક્ષાંશ અને 41o પૂર્વ રેખાંશ પર આવેલો છે. તેના ઉત્તર-પશ્ચિમમાં સુદાન, ઉત્તર-પૂર્વમાં રાતો સમુદ્ર, પૂર્વે યેમેન, દક્ષિણ-પૂર્વમાં જીબુટી (Djibouti) તથા દક્ષિણમાં ઇથિયોપિયા આવેલા છે. આ દેશનો કુલ વિસ્તાર 1,21,100 ચોકિમી. છે. તેની…
વધુ વાંચો >ઇરિડિયમ
ઇરિડિયમ (Ir) : આવર્તકોષ્ટકના 9મા (અગાઉના VIII A) સમૂહનું રાસાયણિક ધાતુતત્વ. 1804માં અંગ્રેજ રસાયણજ્ઞ સ્મિથ્સન ટેનાન્ટે પ્લૅટિનમ ખનિજના ઍસિડ-અદ્રાવ્ય વિભાગમાં આ તત્વ શોધી કાઢ્યું અને તેનાં સંયોજનોના વિવિધ રંગોને કારણે મેઘધનુષ્યના લૅટિન નામ ‘iris’ ઉપરથી ઇરિડિયમ નામ પાડ્યું. તે કુદરતમાં પ્લૅટિનમ, ઓસ્મિયમ અને સુવર્ણ સાથે મિશ્ર ધાતુ રૂપે કોઈ વાર…
વધુ વાંચો >ઇરી સરોવર
ઇરી સરોવર : ઉત્તર અમેરિકાના ‘ધ ગ્રેટ લેક્સ’ તરીકે ઓળખાતાં પાંચ સરોવરમાંનું વિસ્તારની ર્દષ્ટિએ ચોથા ક્રમનું સરોવર. તે 42o 30´ ઉત્તર અક્ષાંશ અને 82o પશ્ચિમ રેખાંશ પર, સમુદ્રની સપાટીથી આશરે 172 મીટરની ઊંચાઈએ આવેલું છે. તેનો અડધા ઉપરાંતનો ભાગ અમેરિકામાં અને બાકીનો કૅનેડામાં છે. તે ઉત્તરમાં કૅનેડા અને પૂર્વ, દક્ષિણ…
વધુ વાંચો >ઇરુપતાં નૂટ્ટાંટિંટે ઇતિહાસમ્
ઇરુપતાં નૂટ્ટાંટિંટે ઇતિહાસમ્ : મલયાળમ ખંડકાવ્ય. આલ્કતમ્ અચ્યુતન નમ્બુદિરિ (નંપૂતિરિ) (જ. 1917) રચિત આ ખંડકાવ્યના શીર્ષકનો અર્થ છે ‘વીસમી સદીની ગાથા’. માનવીના અંતરની કૂટ સમસ્યાઓનું પ્રભાવશાળી આલેખન કરતું આ કાવ્ય છે. તેનો નાયક ભાવુક અને આદર્શવાદી છે અને તે અન્યાયો ને અત્યાચારો વિરુદ્ધ સંઘર્ષ કરવા સામ્યવાદી માર્ગ ગ્રહણ કરે છે. કિશોરાવસ્થામાં…
વધુ વાંચો >ઇરેન્થિમમ
ઇરેન્થિમમ: વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ઍકેન્થેસી કુળની એક શોભન-પ્રજાતિ. તે બહુવર્ષાયુ શાકીય કે ક્ષુપ જાતિઓની બનેલી છે અને એશિયાના ઉષ્ણ અને ઉપોષ્ણ પ્રદેશોમાં તેનું વિતરણ થયેલું છે. ભારતમાં તેની 12 જેટલી જાતિઓ થાય છે. તેનાં આકર્ષક પર્ણો અને પુષ્પોને કારણે ભારતીય ઉદ્યાનોમાં તેને ઉગાડવામાં આવે છે. તે આછા છાંયડાવાળી જગાઓએ થાય…
વધુ વાંચો >