૨૨.૦૩
સજ્જાદ હૈદર, યલદ્દમથી સત્યના પ્રયોગો અથવા આત્મકથા
સજ્જાદ હૈદર, યલદ્દમ
સજ્જાદ હૈદર, યલદ્દમ (જ. 1880, લખનૌ; અ. 11 એપ્રિલ 1943, લખનૌ) : ઉર્દૂ ગદ્યના શ્રેષ્ઠ શૈલીકાર અને ઉર્દૂ ટૂંકી વાર્તાના અગ્રયાયી. તેમણે 1901માં અલીગઢની એમ.એ.ઓ. કૉલેજમાંથી સ્નાતકની પદવી મેળવી. 1904થી 1907 તેઓ બગદાદ ખાતે બ્રિટિશ કૉન્સલમાં તુર્કીના દુભાષિયા તરીકે અને 1908થી 1914 સુધી અફઘાનિસ્તાનના પદભ્રષ્ટ સુલતાન અમીર યાકુબખાનના આસિસ્ટન્ટ પોલિટિકલ…
વધુ વાંચો >સજ્જીકરણ (Beneficiation)
સજ્જીકરણ (Beneficiation) : ખનિજો કે ધાતુખનિજોને ઔદ્યોગિક ઉપયોગમાં લઈ શકાય તે માટે તેમાં મિશ્ર સ્થિતિમાં રહેલાં અસાર ખનિજોને અલગ કરીને મૂલ્યવાન ખનિજોને સંકેન્દ્રિત કરવાની પ્રવિધિ. વાસ્તવમાં આ પ્રક્રિયા ધાતુખનિજ પરિવેશણ(Ore dressing)ની ગણાય. ખાણોમાંથી મેળવાતાં આર્થિક ખનિજો ભાગ્યે જ પૂર્ણપણે શુદ્ધ હોય છે. તેમાં અન્ય બિનજરૂરી ખનિજદ્રવ્ય તેમજ રાસાયણિક અશુદ્ધિઓ હોય…
વધુ વાંચો >સજ્ઝાય
સજ્ઝાય : મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં પ્રચલિત જૈન પદપ્રકાર. મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યને ખેડનારા અને વિકસાવનારા સર્જકોમાં જૈન સાધુકવિઓનું પ્રદાન અતિ મૂલ્યવાન છે. રાસા, ચરિય, ફાગુ આદિ પદ્યસ્વરૂપોની સાથે સાથે જ આ કવિઓને હાથે સ્તવન, સ્તુતિ, પૂજા, વિવાહલો, વેલિ, ચૈત્યવંદન, લેખ, હરિયાળી, ગહૂંળી જેવાં સર્જાયેલાં લઘુ પદ્યસ્વરૂપોમાંનું એક ગેય સ્વરૂપ છે સજ્ઝાય;…
વધુ વાંચો >સટક્લિફ બર્ટ
સટક્લિફ બર્ટ (જ. 17 નવેમ્બર 1923, પૉન્સૉન્બી, ઑકલૅન્ડ, ન્યૂઝીલૅન્ડ) : ન્યૂઝીલૅન્ડના ક્રિકેટ-ખેલાડી. ન્યૂઝીલૅન્ડની ક્રિકેટ-રમતના તેઓ સૌથી વધુ રન કરનારા હતા; તેઓ છટાદાર ડાબેરી બૅટધર હતા; ક્યારેક આખી ન્યૂઝીલૅન્ડ ટીમની બૅટિંગનો ભાર તેમને ઉપાડી લેવો પડતો. તેમની સૌથી સફળ ટેસ્ટ-શ્રેણી તે આ 1949માં ઇંગ્લૅન્ડ સામે તેમણે 60.42ની સરેરાશથી 423 રન કર્યા…
વધુ વાંચો >સટક્લિફ હર્બર્ટ
સટક્લિફ હર્બર્ટ (જ. 24 નવેમ્બર 1894, સમરબ્રિજ, હૅરોગૅટ, યૉર્કશાયર, યુ.કે.; અ. 22 જાન્યુઆરી 1978, ક્રૉસહિલ્સ, યૉર્કશાયર, યુ.કે.) : આંગ્લ ક્રિકેટ-ખેલાડી. દેહયદૃષ્ટિ ધરાવતા આ આકર્ષક ખેલાડી અત્યંત આધારભૂત ખેલાડી હતા અને થોકબંધ રન કરી શકતા, તેમણે ઇંગ્લૅન્ડ માટે જૅક હૉબ્સ સાથે અને યૉર્કશાયર માટે પર્સી હૉલ્મ સાથે કેટલીક યાદગાર ઑપનિંગ ભાગીદારી…
વધુ વાંચો >સટનર, બર્થા ફેલિસી સોફિયા
સટનર, બર્થા ફેલિસી સોફિયા (જ. 9 જૂન 1843, પ્રાગ, બોહેમિયા; અ. 21 જૂન 1914, વિયેના) : આલ્ફ્રેડ નોબેલને શાંતિ માટેનું નોબેલ પારિતોષિક દાખલ કરવા પ્રેરણા આપનાર વિશ્વશાંતિનાં પ્રખર હિમાયતી તથા 1905ના વર્ષ માટેના શાંતિ માટેના નોબેલ પારિતોષિકનાં વિજેતા. તેમનું મૂળ નામ ફેલિસી સોફિયા હતું, પરંતુ બર્થા તખલ્લુસથી તેઓ વધારે જાણીતાં…
વધુ વાંચો >સટ્ટક અને સટ્ટક-સાહિત્ય
સટ્ટક અને સટ્ટક-સાહિત્ય : પ્રાચીન ભારતીય નાટ્યપ્રકાર અને તે નાટ્યપ્રકારનું સાહિત્ય. સંસ્કૃત કાવ્યશાસ્ત્ર અનુસાર કાવ્યના બે મુખ્ય પ્રકારો છે : દૃશ્યકાવ્ય અને શ્રવ્યકાવ્ય. દૃશ્યકાવ્યમાં રૂપકો અને ઉપરૂપકોનો, જ્યારે શ્રવ્યકાવ્યમાં મહાકાવ્યથી માંડીને મુક્તક સુધીના કાવ્યપ્રકારોનો સમાવેશ થાય છે. નાટકાદિ રૂપકોમાં રસનું પ્રાધાન્ય હોય છે, જ્યારે નાટિકાદિ ઉપરૂપકોમાં તાલ અને લય-આશ્રિત નૃત્ત…
વધુ વાંચો >સડબરી (Sudbury)
સડબરી (Sudbury) : કૅનેડાના ઑન્ટેરિયો રાજ્યના અગ્નિભાગમાં આવેલા સડબરી જિલ્લાનું મુખ્ય મથક. ભૌગોલિક સ્થાન : 46° 30´ ઉ. અ. અને 81° 01´ પ. રે.. તે હ્યુરોન સરોવરની જ્યૉર્જિયન પાંખથી ઉત્તરે 65 કિમી.ને અંતરે રામસે સરોવર પર આવેલું છે. ઇંગ્લૅન્ડના સડબરી પરથી તેનું નામ અપાયેલું છે. કૅનેડિયન પૅસિફિક રેલમાર્ગના નિર્માણકાર્ય દરમિયાન…
વધુ વાંચો >સડવેલકર, બાબુરાવ
સડવેલકર, બાબુરાવ (જ. 1928, સાવંતવાડી, મહારાષ્ટ્ર) : વૈશ્વિક સ્તરે કીર્તિ પ્રાપ્ત કરી ચૂકેલા ભારતીય ચિત્રકાર. પરિવારનું મૂળ વતન વેંગુર્લા, પરંતુ વ્યાવસાયિક કારણોસર તેમના પિતાએ કાયમ માટે કોલ્હાપુર ખાતે સ્થળાંતર કર્યું. બાબુરાવનું શાળાશિક્ષણ કોલ્હાપુરની રાજારામ હાઈસ્કૂલમાં સંપન્ન થયું. બાળપણથી ચિત્રકલા પ્રત્યે અપાર આકર્ષણ, તેથી પિતાની સંમતિ અને જાણ વગર કલા મહાવિદ્યાલયમાં…
વધુ વાંચો >સતીન્દર સિંગ
સતીન્દર સિંગ (જ. 14 જાન્યુઆરી 1942, અમૃતસર, પંજાબ) : પંજાબી લેખક. તેમણે પંજાબ યુનિવર્સિટીમાંથી પંજાબીમાં એમ.એ. તથા અંગ્રેજીમાં એમ.એ.ની અને ગુરુ નાનકદેવ યુનિવર્સિટીમાંથી પીએચ.ડી.ની ડિગ્રીઓ મેળવી છે. તેમણે ગુરુ નાનકદેવ કમિટીમાં વિશ્વ યુનિવર્સિટી સેવાના અધ્યક્ષ તરીકે કારકિર્દી શરૂ કરી; ગુરુ નાનકદેવ યુનિવર્સિટીમાં સ્કૂલ ઑવ્ પંજાબી સ્ટડિઝમાં પ્રાધ્યાપક તથા વડા તરીકે…
વધુ વાંચો >સતીશ મોહન
સતીશ મોહન : બિલિયર્ડના આંતરરાષ્ટ્રીય કક્ષાના ખેલાડી. ભારતમાં બિલિયર્ડની રમત આમજનતાની રમત ન હોવા છતાં પણ ભારતે બિલિયર્ડમાં કેટલાક આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરના ખ્યાતનામ ખેલાડીઓ રમતગમતની દુનિયાને આપ્યા છે, તેમાંના એક તે સતીશ મોહન. સતીશ મોહન 1970થી 1973 સુધી સતત ચાર વર્ષ બિલિયર્ડમાં ‘રાષ્ટ્રીય ચૅમ્પિયન’ રહ્યા હતા. સતત ચાર વર્ષ સુધી ‘રાષ્ટ્રીય…
વધુ વાંચો >સતુરાકાર્થી
સતુરાકાર્થી : જૉસેફ કૉન્સ્ટન્ટાઇન બેસ્ચી (1680-1747) નામના ઇટાલિયન મિશનરીએ તૈયાર કરેલો તમિળ શબ્દકોશ. તેઓ વીરમ્મા મુનિવર તરીકે જાણીતા હતા. તામિલનાડુમાં તેઓ 1710થી અવસાન પર્યંત (1747) રહ્યા. મિશનરી લખાણો ઉપરાંત તેમણે તમિળમાં કાવ્યો પણ રચ્યાં. ‘થેમભવાની’ નામક મહાકાવ્યમાં 3,600 શ્લોકમાં સેંટ જૉસેફનું જીવન આલેખાયું છે, એ તેમની સર્વોત્તમ કૃતિ છે. ‘પરમાર્થ…
વધુ વાંચો >સત્તા
સત્તા : કોઈ પણ ક્ષેત્રમાં નીતિવિષયક નિર્ણયો લેવાના, તે નિર્ણયોને અમલમાં મૂકવા માટેના નિયમો કે ધોરણો ઘડવાના તથા તે મુજબ ઉપર્યુક્ત નિર્ણયોને અમલમાં મૂકવાના અધિકારોનો નિર્દેશ કરતું પરિબળ. સત્તાનો ખ્યાલ સામાજિક વિજ્ઞાનોમાં અને ખાસ તો રાજ્યશાસ્ત્રમાં કેન્દ્રવર્તી સ્થાન ધરાવે છે. રાજકીય પ્રક્રિયાના લગભગ બધા સ્તરો(પંચાયતથી સંયુક્ત રાષ્ટ્રો સુધી)એ વધતા-ઓછા પ્રમાણમાં…
વધુ વાંચો >સત્તાની સમતુલા
સત્તાની સમતુલા : દેશો યા દેશોનાં જૂથો વચ્ચે સત્તાના લગભગ સમાન પ્રભાવની વ્યવસ્થા ઊભી કરી તે દ્વારા રક્ષણ મેળવી શાંતિ જાળવી રાખવાની એક પ્રયુક્તિ. તે આંતરરાષ્ટ્રીય રાજકારણનો અગત્યનો સિદ્ધાંત હતો અને શાંતિની સ્થિતિ જાળવી રાખવા યા આવનાર યુદ્ધ અટકાવવા માટે તેનો ઉપયોગ થતો હતો. તે સત્તાના વાસ્તવિક વિતરણ સાથે સંબંધ…
વધુ વાંચો >સત્તાર, શડાક્ષરી (દેવાનાં પ્રિય)
સત્તાર, શડાક્ષરી (દેવાનાં પ્રિય) (જ. 1 જુલાઈ 1935, હંપાસાગર, કર્ણાટક) : પંડિત અને પુરાતત્વવિદ. તેમણે મૈસૂર યુનિવર્સિટીમાંથી એમ.એ. તથા કર્ણાટક યુનિવર્સિટીમાંથી અને કેમ્બ્રિજ, યુ.કે.માંથી પીએચ.ડી.ની ડિગ્રીઓ મેળવી હતી. તેઓ 1970-95 દરમિયાન કર્ણાટક યુનિવર્સિટીમાં ઇતિહાસ અને પુરાતત્વવિદ્યા વિભાગના પ્રાધ્યાપક તથા 1978-95 સુધી ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ઇન્ડિયન આર્ટ-હિસ્ટરીના નિયામક તેમજ ઇન્ડિયન કાઉન્સિલ ઑવ્…
વધુ વાંચો >સત્તારી સિલસિલા
સત્તારી સિલસિલા : શાહ અબ્દુલ્લા સત્તારી (મૃ. ઈ. સ. 1485) એ હિંદમાં પ્રવર્તાવેલો એક સૂફી પંથ. 15મી–16મી સદીઓ દરમિયાન હિંદમાં ત્રણ અગત્યનાં ધાર્મિક આંદોલનો ઉદભવ્યાં : (1) સત્તારી સિલસિલા, (2) મહાદેવી આંદોલન અને (3) રોશનિયા સંપ્રદાય. હિંદુઓમાં વ્યાપકપણે પ્રચલિત થયેલા ભક્તિ-આંદોલનની ભાવનાનું તેમનામાં પ્રતિબિંબ પડ્યું હતું. સત્તારીપંથને શાહ અબ્દુલ્લા સત્તારીએ…
વધુ વાંચો >સત્તાશૃંખલા
સત્તાશૃંખલા : સત્તા, હુકમ અને માહિતીસંચારનો પેઢીના વરિષ્ઠ સંચાલકથી પાયાના કર્મચારી સુધી વહેતો પ્રવાહ. ધ્યેય પ્રાપ્ત કરવા માટે અનેક વ્યક્તિઓ સમૂહમાં અસરકારક રીતે કામ કરી શકે, તેવું વાતાવરણ પ્રસ્થાપિત કરીને ટકાવવાની પ્રક્રિયાને સંચાલન કહે છે. ધ્યેયપ્રાપ્તિ માટે માનવ તથા અન્ય સાધનોનું વ્યવસ્થિત એકીકરણ કરીને અનેકવિધ પ્રક્રિયાઓને પદ્ધતિસર રીતે પાર પાડવી…
વધુ વાંચો >સત્પથી, નંદિની (શ્રીમતી)
સત્પથી, નંદિની (શ્રીમતી) (જ. 9 જૂન 1931, વિશ્વનાથપુર, જિ. ખુર્દા, ઓરિસા; અ. 2005) : ઊડિયા લેખિકા અને અનુવાદક અને પ્રખર રાજકારણી. તેમણે ઊડિયામાં એમ.એ.ની ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરી. 1958માં તેઓ ઓરિસા મહિલા રાહત આયોગનાં સેક્રેટરી; માસિક ‘ધરિત્રી’ અને ‘કલના’નાં સંપાદિકા; 1962-67 તથા 1968-72 દરમિયાન રાજ્યસભાનાં સભ્ય; 1966-68 દરમિયાન માહિતી અને પ્રકાશન…
વધુ વાંચો >સત્પથી, બિજૉયકુમાર
સત્પથી, બિજૉયકુમાર (જ. 19 ઑક્ટોબર 1952, સુલિયા, જિ. જજપુર, ઓરિસા) : ઊડિયા વિવેચક અને નાટકકાર. તેમણે ઊડિયામાં ઉત્કલ યુનિવર્સિટીમાંથી એમ.એ.ની પદવી પ્રાપ્ત કરી. તેમણે રેવનશા કૉલેજ, કટકમાં રીડર તરીકે કામગીરી કરી. 1993થી 1997 સુધી તેઓ સાહિત્ય અકાદમી, નવી દિલ્હીમાં ઊડિયા સલાહકાર બૉર્ડના સભ્ય રહ્યા; ‘રૂપકાર’ થિયેટર ઑર્ગેનાઇઝેશનના સ્થાપક; ગોકર્ણિકા સાહિત્ય…
વધુ વાંચો >