૧૬.૧૨
મૂત્રપિંડશોફ સજલ અને સપૂયથી મૂલકદેશ
મૂત્રપિંડશોફ, સજલ અને સપૂય
મૂત્રપિંડશોફ, સજલ અને સપૂય (Hydronephrosis and Pyonephrosis) : મૂત્રવહનમાં અવરોધને કારણે ફૂલી ગયેલા મૂત્રપિંડનો વિકાર. તેને સજલ મૂત્રપિંડશોફ અથવા મૂત્રપિંડજલશોફ (hydronephrosis) કહે છે અને તેમાં પરુ ભરાયેલું હોય તો તેને સપૂય મૂત્રપિંડશોફ અથવા મૂત્રપિંડપૂયશોફ (pyonephrosis) કહે છે. જો મૂત્રપિંડનળીમાં અટકાવ આવેલો હોય તો તેને મૂત્રપિંડનળીરોધ (ureteric obstruction) કહે છે. એક…
વધુ વાંચો >મૂત્રપિંડી, કોષ્ઠીરોગો
મૂત્રપિંડી, કોષ્ઠીરોગો (Cystic Dieases of Kidney) : મૂત્રપિંડમાં થતા પ્રવાહી ભરેલી પોટલી(કોષ્ઠ)વાળા રોગો. મૂત્રપિંડી કોષ્ઠ(renal cyst)માં પ્રવાહી અથવા અર્ધઘન દ્રવ્ય ભરેલું હોય છે અને તેની અંદરની દીવાલ પર અધિચ્છદ(epithelium)નું આચ્છાદન (lining) હોય છે. મૂત્રપિંડમાં અનેક મૂત્રકો (nephrons) હોય છે. તેઓ લોહીની અશુદ્ધિઓને ગાળનારા મુખ્ય એકમો છે. તેના બે મુખ્ય ભાગ…
વધુ વાંચો >મૂત્રપિંડી ગુચ્છી ગલન
મૂત્રપિંડી ગુચ્છી ગલન (Glomerular Filtration) : મૂત્રપિંડમાં આવેલાં મૂત્રકગુચ્છો(glomeruli)માં થતું અશુદ્ધિઓનું ગાળણ અને મૂત્ર બનવાની પ્રક્રિયાનો પ્રારંભ. આ ગાળણના એકંદર દરને ગુચ્છી ગલનદર (glomerular filtration rate, GFR) કહે છે. તે મૂત્રપિંડની ક્રિયાક્ષમતા દર્શાવતો મહત્વનો સૂચકાંક (index) છે. મૂત્રપિંડમાં લોહીની અશુદ્ધિઓને ગાળવાના એકમને મૂત્રક (nephron) કહે છે. તેની શરૂઆતમાં એક ગળણી…
વધુ વાંચો >મૂત્રપિંડી નિષ્ફળતા, ઉગ્ર
મૂત્રપિંડી નિષ્ફળતા, ઉગ્ર (acute renal insufficiency) : મૂત્રપિંડની ક્રિયાક્ષમતામાં અચાનક થઈ આવતો ઘટાડો. હૉસ્પિટલમાં દાખલ થતા 5 % દર્દીઓ અને ઘનિષ્ઠ સારવાર કક્ષ(intensive care unit, ICU)માં દાખલ થતા 30 % દર્દીઓને મૂત્રપિંડની ક્રિયાક્ષમતામાં અચાનક ઘટાડો થયેલો જોવા મળે છે. હૉસ્પિટલમાં દાખલ દર્દીઓમાં પણ 2 % થી 5 %માં તેવો વિકાર…
વધુ વાંચો >મૂત્રપૂયરોધકો
મૂત્રપૂયરોધકો (urinary antiseptics) : મૂત્રમાર્ગમાં જીવાણુઓની સંખ્યાવૃદ્ધિ રોકતાં ઔષધો. તેમનો ઉપયોગ શરીરના અન્ય ભાગના ચેપની સારવારમાં થતો નથી, કેમ કે લોહીમાં કે અન્ય પેશીઓેમાં તેમની પૂરતા પ્રમાણમાં સાંદ્રતા (concentration) થતી નથી; પરંતુ મૂત્રકનલિકાઓ(renal tubules)માં તેમની પૂરતી સાંદ્રતા થતી હોવાથી મૂત્રમાર્ગના ચેપમાં તેમનો ઉપયોગ કરાય છે. આમ તેમનો મૂત્રપિંડ અને મૂત્રમાર્ગના…
વધુ વાંચો >મૂત્રમાર્ગ-ચિત્રણ
મૂત્રમાર્ગ-ચિત્રણ : મૂત્રપિંડ અને મૂત્રમાર્ગના અવયવોની વિકૃતિઓ અને વિકારો દર્શાવતી નિદાનપદ્ધતિઓ. મૂત્રમાર્ગના અવયવોનું નિર્દેશન કરવા માટે વિકિરણજન્ય ચિત્રણ (isotope studies), અશ્રાવ્યધ્વનિચિત્રણ (ultrasonography) અથવા ધ્વનિચિત્રણ (sonography), મૂત્રમાર્ગચિત્રણ (urography), કમ્પ્યૂટર-સંલગ્ન આડછેદી ચિત્ર (CAT scan), ચુંબકીય અનુનાદી ચિત્રણ (magnetic resonance imaging, MRI), ધમનીચિત્રણ (arteriography) કે શિરાચિત્રણ (venography) જેવાં વાહિનીચિત્રણો (angiography) વગેરે પ્રકારનાં નિદાનીય…
વધુ વાંચો >મૂત્રમાર્ગતા, નિમ્ન
મૂત્રમાર્ગતા, નિમ્ન (Hypospadias) : શિશ્ન પરનું છિદ્ર તેની ટોચને બદલે નીચેની સપાટી પર કે ઉપસ્થ વિસ્તાર(perineum)માં હોય તે. દર 350 નર બાળકોમાંથી એકને તેના શિશ્ન(penis)ની ટોચને બદલે તેની નીચલી સપાટી પર હોય છે. મૂત્રાશયનળી તેને લીધે શિશ્નની ટોચ પર ખૂલવાને બદલે તેની નીચેની તરફ ખૂલે છે. આ સાથે શિશ્નના મુકુટ…
વધુ વાંચો >મૂત્રમાર્ગ-નિરીક્ષા
મૂત્રમાર્ગ-નિરીક્ષા (uroendoscopy) : મૂત્રમાર્ગની અંદર સાધન વડે નિરીક્ષણ કરીને નિદાન તથા ચિકિત્સા કરવાની પ્રક્રિયા. આ ક્ષેત્રના વિકાસને કારણે હવે તેને એક વિશિષ્ટ ઉપવિદ્યાશાખા તરીકે પણ જોવામાં આવે છે અને તેને મૂત્રમાર્ગ-નિરીક્ષાવિદ્યા (endourology) કહે છે. નેવુંના દાયકામાં તેને લગતો ઘણો વિકાસ થયેલો છે. તેની મદદથી ઘણી વખત શરીર પર કાપ મૂકીને…
વધુ વાંચો >મૂત્રમાર્ગીય ચેપ
મૂત્રમાર્ગીય ચેપ (Urinary Tract Infection) : મૂત્રમાર્ગમાં જીવાણુઓ કે અન્ય સૂક્ષ્મ જીવો વડે થતો ચેપ. દર્દીને થતી તકલીફો (દા.ત., મૂત્રદાહ, તાવ આવવો, ઊલટી-ઊબકા થવા વગેરે), પેશાબમાં શ્વેતકોષોનું વહન તથા પેશાબમાંના જીવાણુઓનો પ્રયોગશાળામાં ઉછેર (સંવર્ધન, culture) – એમ મુખ્ય 3 પ્રકારની નોંધ મેળવીને તેનું નિદાન કરાય છે. તુરતના પસાર કરેલા મૂત્રમાંના…
વધુ વાંચો >મૂત્રવર્ધકો
મૂત્રવર્ધકો (diuretics) : વધુ પ્રમાણમાં પેશાબ ઉત્પન્ન કરે તેવાં ઔષધો. તેમને મુખ્ય 5 જૂથોમાં વહેંચવામાં આવે છે : આસૃતિજન્ય મૂત્રવર્ધન (osmotic diuresis) કરતાં ઔષધો (દા.ત., મેનિટોલ); સમીપીમૂત્રકનલિકા (proximal renal tubular) પર કાર્યરત ઔષધો (દા.ત., એસેટાઝોલેમાઇડ, મેટોલેઝોન); ગલવૃત્તીય મૂત્રવર્ધકો (loop diuretics) (દા.ત., ફુરોસેમાઇડ, બ્યુમેટેનાઇડ, ઈથાક્રિનિક ઍસિડ); પ્રારંભિક દૂરસ્થનલિકા (early distal tubule)…
વધુ વાંચો >મૂર, ટૉમસ (સર)
મૂર, ટૉમસ (સર) (જ. 1478; અ. 1535) : અંગ્રેજ રાજનીતિજ્ઞ. લંડન અને ઑક્સફર્ડ ખાતે તેમણે શિક્ષણ મેળવ્યું, પછી 4 વર્ષ ખ્રિસ્તી મઠમાં રહ્યા. લૅટિન ભાષા પર તેઓ અસાધારણ પ્રભુત્વ ધરાવતા હતા. તેઓ નવા વિચારપ્રવાહોના સતત સંપર્કમાં રહેતા તેમજ તે યુગના અગ્રણી બુદ્ધિજીવીઓ – કૉલેટ, લીલી અને ઇરૅસ્મસ સાથે ઘનિષ્ઠ મિત્રતાને…
વધુ વાંચો >મૂર, પૅટ્રિક
મૂર, પૅટ્રિક (જ. 4 માર્ચ 1923, પીનર, મીડલસેક્સ, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 9 ડિસેમ્બર 2012, સેલ્સી વેસ્ટસસેક્સ, ઇંગ્લૅન્ડ) : બ્રિટનના અવૈતનિક ખગોળશાસ્ત્રી, લેખક અને પ્રસારણકર્તા. શૈશવથી જ બીમાર રહેવાથી તેમને ઘરઆંગણે જ શિક્ષણ આપવામાં આવ્યું હતું. બીબીસી પર લાંબા સમયથી ચાલતી ટેલિવિઝન શ્રેણી ‘ધ સ્કાય ઍટ નાઇટ’(1957)ના તેઓ ઉત્સાહી, ઉદ્યમી અને જાણકાર…
વધુ વાંચો >મૂર, ફ્રાન્સિસ
મૂર, ફ્રાન્સિસ (જ. 1657, બ્રિજનૉર્થ; ઇંગ્લૅન્ડ: અ. આશરે 1715) : બ્રિટનના ફલજ્યોતિષી. 1700માં તેમણે ‘વૉઇસિઝ ઑવ્ ધ સ્ટાર્સ’ પ્રગટ કર્યું; પાછળથી તે ‘ઓલ્ડ મૂર્સ ઍલ્મનૅક’ તરીકે જાણીતું બન્યું; અને હજુ પણ તે વરસોવરસ છપાય છે અને તેમાં આગામી વર્ષની આગાહીઓ આપી હોય છે. મહેશ ચોકસી
વધુ વાંચો >મૂર, મૅરિયાના ક્રેગ
મૂર, મૅરિયાના ક્રેગ (જ. 15 નવેમ્બર 1887, સેન્ટ લૂઈ, મિસૂરી, અમેરિકા; અ. 5 ફેબ્રુઆરી 1972, ન્યૂયૉર્ક) : અમેરિકન કવયિત્રી. બાહ્ય જગતના બારીકીભર્યા નિરીક્ષણમાંથી તેમણે નૈતિક અને બૌદ્ધિક સમજ અને સૂઝ તારવ્યાં છે. તે તેમના દીર્ઘ કવનકાળ દરમિયાન તેમનાં સાથી કવિઓ દ્વારા સારી પ્રશસ્તિ પામ્યાં હતાં. 1909માં જીવશાસ્ત્રનો વિષય લઈ પેન્સિલ્વેનિયાની…
વધુ વાંચો >મૂર, રૉજર (જ્યૉર્જ)
મૂર, રૉજર (જ્યૉર્જ) (જ. 14 ઑક્ટોબર, 1927, લંડન, ઇંગ્લૅન્ડ) : જાણીતા આંગ્લ ફિલ્મ-અભિનેતા. તે એક આર્ટસ્કૂલમાં ચિત્રકલાના વિદ્યાર્થી હતા. 1945માં તેમણે એક એક્સ્ટ્રા તરીકે ફિલ્મક્ષેત્રે અભિનયનો પ્રારંભ કર્યો; સાથોસાથ તેઓ રંગભૂમિ-ક્ષેત્રે પણ નાનાં-નાનાં પાત્રોમાં અભિનય આપતા રહ્યા. તે પછી તેઓ લશ્કરી સેવામાં પણ જોડાયા. 1953માં તેમણે ‘ઍ પિન ટુ સી…
વધુ વાંચો >મૂર, સ્ટૅનફર્ડ
મૂર, સ્ટૅનફર્ડ (જ. 4 સપ્ટેમ્બર 1913, શિકાગો; અ. 23 ઑગસ્ટ 1982, ન્યૂયૉર્ક સિટી) : ઍમીનોઍસિડના વિશ્લેષણ માટેની પદ્ધતિના સહશોધક અને 1972ના નોબેલ પારિતોષિક-વિજેતા જૈવ રસાયણવિદ. 1935માં વૅન્ડરબિલ્ટ યુનિવર્સિટીમાંથી રસાયણમાં સ્નાતક થયા પછી તેમણે 1938માં વિસ્કૉન્સિન યુનિવર્સિટીમાંથી પીએચ.ડી.ની પદવી પ્રાપ્ત કરી. ત્યારબાદ 1939માં રૉકફેલર ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ મેડિકલ રિસર્ચ (હવે રૉકફેલર યુનિવર્સિટી),…
વધુ વાંચો >મૂર, હેન્રી
મૂર, હેન્રી (જ. 30 જુલાઈ 1898, કૅસલફર્ડ, યૉર્કશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 31 ઑગસ્ટ 1986, હર્ટફોર્ડશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ) : મહાન આંગ્લ શિલ્પી. ઇંગ્લૅન્ડની શિલ્પકળાની પરંપરામાં તેમણે હિંમતભેર નવી કેડી પાડી. એમની અભિનવ અને ચોટદાર લાક્ષણિકતાઓને કારણે તે વિશ્વભરમાં ખ્યાતનામ બન્યા. બારમા વર્ષે શિષ્યવૃત્તિ મળવાથી કળાનો અભ્યાસ શરૂ કરેલો; પરંતુ કુટુંબની નબળી આર્થિક સ્થિતિને…
વધુ વાંચો >મૂરીલ્યો, બાર્થોલો મ એસ્ટેબાન
મૂરીલ્યો, બાર્થોલો મ એસ્ટેબાન (જ. 1617, સેવિલ, સ્પેન; અ. 1682, કાર્ડિઝ, સ્પેન) : સ્પેનના પ્રસિદ્ધ બરોક ચિત્રકાર. 1645માં તેમણે સાન ફ્રાન્સિસ્કો કૉન્વેન્ટ માટે 11 નોંધપાત્ર ચિત્રો તૈયાર કર્યાં અને તેનાથી તે ખ્યાતિ પામ્યા. 1660માં તેમણે ‘એકૅડેમી ઑવ્ સેવિલ’ની સ્થાપના કરી અને તે સંસ્થાના તે પ્રથમ અધ્યક્ષ બન્યા. કારાવાજિયોની શૈલીમાં ચિત્રાલેખન…
વધુ વાંચો >મૂરે, જોસેફ
મૂરે, જોસેફ (જ. 1 એપ્રિલ 1919, મિલફોર્ડ, મેસેચૂસેટ્સ, યુ.એસ.; અ. 26 નવેમ્બર 2012, બોસ્ટન, મેસેચૂસેટ્સ, યુ.એસ.) : સન 1990ના તબીબીવિદ્યા અને દેહધર્મવિદ્યાના નોબેલ પારિતોષિકના ડૉનેલ ટૉમસ સાથેના અમેરિકી સહવિજેતા. વેસ્ટનની બ્રિગહામ અને વિમૅન્સ હૉસ્પિટલમાં કાર્ય કરતાં તેમને પેશી પ્રત્યારોપણના વિષયમાં સંશોધનો માટે આ સન્માન પ્રાપ્ત થયું હતું. બીજા વિશ્વયુદ્ધ વખતે…
વધુ વાંચો >મૂર્ચ્છા (syncope)
મૂર્ચ્છા (syncope) : અચાનક થઈ આવતી અલ્પકાલીન બેભાનાવસ્થા અને મગજના રુધિરાભિસરણની અપર્યાપ્તતા(inadequacy)ને કારણે અંગવિન્યાસ (posture) જાળવી રાખવાની ટૂંકા સમયની મુશ્કેલી. વ્યક્તિના ઊઠવા-બેસવાના અંગઢંગને અંગવિન્યાસ કહે છે. મૂર્ચ્છામાં વ્યક્તિ પોતાના દેહની સ્થિતિ યથાવત્ જાળવી શકતી નથી. મૂર્ચ્છા થયા પછી સામાન્ય રીતે કોઈ પણ સારવાર કે પુનશ્ચેતન(resuscitation)ની ક્રિયા કર્યા વગર ટૂંકા સમયમાં…
વધુ વાંચો >