૨૫.૨૦
હેરેલ, ફેલિક્સથી હેસિયમ
હેલૉન (halon)
હેલૉન (halon) : અગ્નિશમન માટે વપરાતું કાર્બનિક સંયોજન. તે હૅલોજનીકૃત (halogenated) એલિફેટિક (aliphatic) હાઇડ્રોકાર્બનોના સમૂહ પૈકીનું ગમે તે એક હોઈ શકે છે, પણ મોટે ભાગે મિથેન (CH4) અથવા ઇથેન(C2H6)માંના હાઇડ્રોજન પરમાણુઓનું હૅલોજન [ફ્લોરિન (F), ક્લોરિન (Cl), બ્રોમીન (Br) અથવા આયોડિન (I)] વડે વિસ્થાપન કરવાથી ઉત્પન્ન કરવામાં આવે છે. આ સંયોજનો…
વધુ વાંચો >હૅલોરેગેસી (વૉટર મિલ´ફૉઇલનું કુળ)
હૅલોરેગેસી (વૉટર મિલ´ફૉઇલનું કુળ) : વનસ્પતિના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બૅન્થામ અને હૂકરની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિ મુજબ આ કુળને વર્ગ – દ્વિદળી, ઉપવર્ગ – મુક્તદલા (polypetalae), શ્રેણી – કૅલીસીફ્લોરી, ગોત્ર રોઝેલ્સમાં મૂકવામાં આવ્યું છે. આ કુળની વનસ્પતિઓ ઉપ-સર્વદેશીય (sub-cosmopolitan) છે. તે મોટે ભાગે દક્ષિણ ગોળાર્ધમાં ખાસ કરીને ઑસ્ટ્રેલિયામાં થાય છે. ભારતમાં…
વધુ વાંચો >હેલ્ગોલૅન્ડ (Helgoland)
હેલ્ગોલૅન્ડ (Helgoland) : ઉત્તર સમુદ્રમાં આવેલો ટાપુ. ભૌગોલિક સ્થાન : 54° 12´ ઉ. અ. અને 7° 53´ પૂ. રે.. માત્ર 2 ચોકિમી.નો વિસ્તાર ધરાવતો આ ટાપુ જર્મનીને હસ્તક છે. તેની વસ્તી 2,200 જેટલી છે. ગ્રેટબ્રિટને આફ્રિકાનું ઝાંઝીબાર લઈને 1890માં તેના બદલામાં જર્મનીને આ ટાપુ સોંપેલો. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ પહેલાં, તે ઉનાળુ…
વધુ વાંચો >હેલ્મેટ
હેલ્મેટ : માથાના રક્ષણ માટે પહેરાતું આવરણ. સૈનિકો ઉપરાંત અગ્નિશામક ટુકડીઓમાં કામ કરતા બંબાવાળા, ખાણોની ભીતર કામ કરતા શ્રમિકો, હુલ્લડોને ખાળવા ઊભા રખાતા પોલીસતંત્રના જવાનો તથા ક્રિકેટ જેવી રમતો રમતા ખેલાડીઓ પણ તે પહેરતા હોય છે. માર્ગ અકસ્માતને કારણે થતી માથાની ઈજાઓ દરમિયાન સ્કૂટર કે મોટર-સાઇકલ-સવારોને રક્ષણ મળે તે હેતુથી…
વધુ વાંચો >હેલ્વેટિયન કક્ષા (Helvetian Stage)
હેલ્વેટિયન કક્ષા (Helvetian Stage) : મધ્ય માયોસીન (માયોસીન કાલખંડ વર્તમાન પૂર્વે આશરે 2.6 કરોડ વર્ષથી શરૂ થઈ વ. પૂ. આશરે 1.9 કરોડ વર્ષ સુધી ચાલેલો.) ખડકો અને તે કાળગાળાને આવરી લેતો મુખ્ય વિભાગ. તેની નીચે ટૉર્ટોનિયન કક્ષા અને ઉપર તરફ બર્ડિગાલિયન કક્ષા રહેલી છે. સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ(લૅટિન હેલ્વેટિયા)માં મળતી લાક્ષણિક વિવૃતિઓ પરથી…
વધુ વાંચો >હેલ્વેશિયસ ક્લૉડ એડ્રિયન
હેલ્વેશિયસ ક્લૉડ એડ્રિયન (જ. 26 જાન્યુઆરી 1715, પૅરિસ; અ. 26 ડિસેમ્બર 1771, વોરે, ફ્રાંસ) : ફ્રેંચ લેખક, ચિંતક અને એન્સાયક્લોપીડિટ્સ. જેમની નૈતિક અને સામાજિક વિચારસરણીએ ઉપયોગિતાવાદની ચિંતનની શાખા વિકસાવી. આ શાખાના પિતા તરીકે જર્મી બેન્થામનું નામ જાણીતું છે. જોકે બેન્થામે તેના વૈચારિક પ્રભાવનો સ્વીકાર કર્યો છે. પૅરિસમાં જન્મેલા આ ચિંતકના…
વધુ વાંચો >હેલ્સ સ્ટીફન
હેલ્સ, સ્ટીફન (7/17 સપ્ટેમ્બર 1677, બીકીસબર્ન, કેન્ટ, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 4 જાન્યુઆરી 1761, ટેડિંગ્ટન, લંડનની પાસે) : અંગ્રેજ વનસ્પતિશાસ્ત્રી, શરીરવિજ્ઞાની અને પાદરી, જેમણે વનસ્પતિ અને પ્રાણી દેહધાર્મિક ક્રિયાઓ ઉપર સાંખ્યિકીય (statistical) અને પ્રયોગલક્ષી સંશોધનો કર્યાં છે. હેલ્સ સ્ટીફન 1703માં કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાં ધર્મશાસ્ત્રના વિદ્યાર્થી તરીકે દાખલ થયા અને ત્યાં વનસ્પતિશાસ્ત્ર અને રસાયણશાસ્ત્રનો…
વધુ વાંચો >હેવી વૉટર પ્લાન્ટ (વડોદરા)
હેવી વૉટર પ્લાન્ટ (વડોદરા) : ન્યૂક્લિયર રિઍક્ટરમાં અવમંદક (moderator) તરીકે અને અન્ય હેતુઓ માટે જરૂરી ભારે-પાણી(heavy water)ના ઉત્પાદન માટે વડોદરા ખાતે નિર્મિત સંયંત્ર (plant). વડોદરા-સ્થિત ભારે-પાણીનો આ સંયંત્ર દેશનો એવો પ્રથમ પ્રકલ્પ છે જે એકલ-તાપીય (mono-thermal) એમોનિયા-હાઇડ્રોજન વિનિમય પ્રક્રિયાના આધારે ભારે-પાણીનું ઉત્પાદન કરે છે. આ સંયંત્ર વડોદરા રેલવે સ્ટેશનની ઉત્તરે…
વધુ વાંચો >હેસનો ઉષ્મા-સંકલનનો નિયમ (Hess’s law)
હેસનો ઉષ્મા-સંકલનનો નિયમ (Hess’s law) : ઉષ્મારસાયણ-(ઉષ્મરસાયણ, thermochemistry)માં જે પ્રક્રિયાઓની પ્રક્રિયા-ઉષ્મા (heat of reaction) અથવા પ્રક્રિયા-એન્થાલ્પી(reaction enthalpy)ના ફેરફારો સીધા માપી શકાતા ન હોય તેની ગણતરી કરવા માટે ઉપયોગી નિયમ. તેને અચળ ઉષ્મા-સરવાળા(ઉષ્માસંકલન) (constant heat summation)નો નિયમ પણ કહે છે. સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડમાં જન્મેલા રશિયન રસાયણવિદ જર્મેઇન હેન્રી હેસે 1840માં આ નિયમ રજૂ…
વધુ વાંચો >હેસલ ઓડ (Hassel Odd)
હેસલ, ઓડ (Hassel, Odd) (જ. 17 મે 1897, ઑસ્લો, નૉર્વે; અ. 11 મે 1981, ઑસ્લો) : આધુનિક આણ્વીય સંરચનામાં મહત્વનો ભાગ ભજવતા સંરૂપીય (conformational) વિશ્લેષણ(અણુઓની ત્રિપરિમાણી ભૌમિતિક સંરચનાનો અભ્યાસ)ની પદ્ધતિ પ્રસ્થાપિત કરનાર નૉર્વેજિયન ભૌતિક-રસાયણવિદ અને 1969ના રસાયણશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. હેસલે ઑસ્લો યુનિવર્સિટીમાં અભ્યાસ કરીને 1924માં બર્લિન યુનિવર્સિટીમાંથી ડૉક્ટરેટની…
વધુ વાંચો >હેરેલ ફેલિક્સ
હેરેલ, ફેલિક્સ (જ. 25 એ હેરેલ, પ્રિલ 1873, મૉન્ટ્રિયલ, કૅનેડા; અ. 22 ફેબ્રુઆરી 1938, પૅરિસ) : બૅક્ટેરિયોફેજ વાયરસની શોધ કરનાર ફ્રેન્ચકૅનેડિયન સૂક્ષ્મજીવાણુશાસ્ત્રી (Microbiologist). બૅક્ટેરિયાભક્ષક વાયરસ અંગેની ખુલાસાવાર માહિતી દ´ હેરેલે પ્રથમ આપી; પરંતુ તેના પહેલાં 1915માં એફ. ડબ્લ્યૂ. ટ્વૉર્ટે બૅક્ટેરિયોફેજ વાયરસ અંગેનો આછો ખ્યાલ આપ્યો હતો. ફ્રેડરિક ટ્વૉર્ટે પ્રથમ વાર…
વધુ વાંચો >હેરોઇન (heroin)
હેરોઇન (heroin) : અફીણમાંના સક્રિય ઘટક મૉર્ફિન(morphine)નો સંશ્લેષિત વ્યુત્પન્ન (derivative) અને ઘેન, બેશુદ્ધિ કે સંવેદનશૂન્યતા લાવનાર (narcotic) રાસાયણિક સંયોજન. તે એક પ્રતિબંધિત સંયોજન છે અને માત્ર સંશોધનાર્થે કે રાસાયણિક પૃથક્કરણ માટે ઔષધતંત્ર વિભાગની મંજૂરી દ્વારા જ મળી શકે છે. મૉર્ફિનના ડાઇએસિટાઇલિઝેશન (diacetylization) વડે તેને મેળવવામાં આવે છે. અણુસૂત્ર C21H23NO5 અથવા…
વધુ વાંચો >હેરોચે, સર્જ (Haroche, Serge)
હેરોચે, સર્જ (Haroche, Serge) (જ. 11 સપ્ટેમ્બર 1944, કાસાબ્લાન્કા, મોરોક્કો) : ક્વૉન્ટમ પ્રણાલીના વ્યક્તિગત રીતે માપન અને નિયંત્રણ માટે અભૂતપૂર્વ પ્રાયોગિક પદ્ધતિઓ વિકસાવવા માટે 2012નો ભૌતિકશાસ્ત્રમાં પુરસ્કાર મેળવનાર વિજ્ઞાની. આ પુરસ્કાર સંયુક્ત રીતે સર્જ હેરોચે તથા ડેવિડ જે. વાઇનલૅન્ડને પ્રાપ્ત થયો હતો. સર્જ હેરોચેનાં માતા અને પિતા યહૂદી મૂળના હતાં.…
વધુ વાંચો >હેરૉવ્સ્કી યારોસ્લાવ (Heyrovsky Jaroslav)
હેરૉવ્સ્કી, યારોસ્લાવ (Heyrovsky, Jaroslav) [જ. 20 ડિસેમ્બર 1890, પ્રાગ, ચેક ગણતંત્ર (તે સમયનું ઑસ્ટ્રો-હંગેરિયન સામ્રાજ્ય); અ. 27 માર્ચ 1967, પ્રાગ] : ચેક ભૌતિક-રસાયણવિદ અને 1959ના રસાયણશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પુરસ્કારના વિજેતા. તેમણે ચાર્લ્સ યુનિવર્સિટી, પ્રાગ ખાતે ભૌતિકવિજ્ઞાનનો અભ્યાસ કર્યા બાદ 1910માં વિલિયમ રામ્સે (સર) અને એફ. જી. ડોનાનના વિદ્યાર્થી તરીકે ભૌતિક-રસાયણમાં…
વધુ વાંચો >હેર્ત્ઝ ગુસ્તાફ
હેર્ત્ઝ ગુસ્તાફ (જ. 22 જુલાઈ 1887, હૅમ્બર્ગ, જર્મની; અ. 30 ઑક્ટોબર 1975, પૂર્વ જર્મની) : પરમાણુ ઉપર ઇલેક્ટ્રૉનના સંઘાત(impact)થી ઉદભવતી અસરને લગતા નિયમોની શોધ બદલ 1925નો નોબેલ પુરસ્કાર પ્રાપ્ત કરનાર જર્મન ભૌતિકવિજ્ઞાની. હેર્ત્ઝ ગુસ્તાફ હેર્ત્ઝે ગોટિંગેન, મ્યૂનિક અને બર્લિન યુનિવર્સિટીમાં રહીને અભ્યાસ કર્યો હતો. 1913માં બર્લિન યુનિવર્સિટીના ફિઝિક્સ ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં સંશોધન…
વધુ વાંચો >હેલન
હેલન : ગ્રીક મહાકવિ હોમરના મહાકાવ્ય ‘ધી ઇલિયડ’ની નાયિકા. જગતની સુન્દરતમ સ્ત્રી. ટ્રૉયના યુદ્ધમાં નિમિત્તરૂપ, કારણરૂપ. દેવાધિદેવ ઝ્યુસે લીડા સાથે રતિક્રીડા કરી એના પરિણામે અંડજમાંથી એનો જન્મ. આમ ઝ્યુસ એના દૈવી પિતા. લીડાના પતિ સ્પાર્ટાના રાજા ટિન્ડારુસ એના દુન્યવી પિતા. એ કિશોરવયની હતી ત્યારે એના સૌંદર્યના આકર્ષણને કારણે થીસીઅસે એનું…
વધુ વાંચો >હૅલફૉર્ડ જ્હૉન મૅકિન્ડર
હૅલફૉર્ડ, જ્હૉન મૅકિન્ડર (જ. 15 ફેબ્રુઆરી 1861, લૅન્કેશાયર; અ. 6 માર્ચ 1947) : બ્રિટનના ખૂબ જાણીતા ભૂગોળવિદ. 1887માં ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીમાં 26 વર્ષની નાની વયે તેઓ રીડર તરીકે નિયુક્ત થયેલા. 1895માં બ્રિટિશ ઍસોસિયેશનમાં સર્વપ્રથમ વાર સંશોધનલેખ રજૂ કર્યો હતો. જ્હૉન મૅકિન્ડર હૅલફૉર્ડ તેઓ રેટ્ઝેલના નૃવંશ-ભૂગોળ વિશેના વિચારોથી પ્રભાવિત થયા હતા. 1899માં…
વધુ વાંચો >હેલસિન્કી
હેલસિન્કી : ફિનલૅન્ડનું પાટનગર અને મોટામાં મોટું શહેર. સ્વીડિશ નામ હેલસિંગફોર્સ. તે ફિનલૅન્ડના દક્ષિણ કાંઠે ફિનલૅન્ડના અખાત પર આવેલું છે. ભૌગોલિક સ્થાન : 60° 10´ ઉ. અ. અને 24° 58´ પૂ. રે.. તે દેશનાં મુખ્ય બંદરો પૈકીનું એક છે તેમજ વેપાર-વાણિજ્યનું અને સાંસ્કૃતિક મથક પણ છે. આ શહેરની આજુબાજુનો અખાત…
વધુ વાંચો >હેલ સેલાસી
હેલ, સેલાસી (જ. 23 જુલાઈ 1892, હેરર, ઇથિયોપિયા; અ. 27 ઑગસ્ટ 1975, એડિસ અબાબા) : 1930થી 1974 સુધી ઇથિયોપિયાનો સમ્રાટ. તે અગાઉ તફારી મેકોનન નામથી ઓળખાતો હતો. સમ્રાટ બન્યા પછી તેણે હેલ સેલાસી 1 ખિતાબ ધારણ કર્યો. રાજા સોલોમન અને શેબાની રાણી(Queen of Sheba)ના વંશનો હોવાનો તે દાવો કરતો. તેણે…
વધુ વાંચો >હેલાઇટ
હેલાઇટ : મીઠું (salt). રાસા. બં. : NaCl. સ્ફ. વર્ગ : ક્યૂબિક. સ્ફ. સ્વ. : સ્ફટિકો ક્યૂબ સ્વરૂપે મળે, ભાગ્યે જ ઑક્ટાહેડ્રલ; સ્ફટિકો ક્યારેક પોલાણવાળા, કંસારીના આકારના (hopper shaped); દળદાર, ઘનિષ્ઠથી દાણાદાર; ભાગ્યે જ સ્તંભાકાર કે અધોગામી. પારદર્શકથી પારભાસક. સંભેદ : (001) પૂર્ણ. પ્રભંગ : વલયાકાર, બરડ. ચમક : કાચમય.…
વધુ વાંચો >