૪.૦૫
કટલાથી કડુના
કટલા (catla)
કટલા (catla) : અસ્થિમત્સ્ય. કુળ સાયપ્રિનિડી. મીઠાં જળાશયોમાં ઉપલા સ્તરે વાસ કરતી માછલી જે માનવખોરાકની ર્દષ્ટિએ સ્વાદિષ્ટ ગણાય છે. ભારતની નદીઓ અને સરોવરોમાં ‘મેજર કાર્પ્સ’ તરીકે ઓળખાતી માછલીઓમાં કટલા, રોહુ અને મ્રિગેલનું મત્સ્ય-સંવર્ધન મોટા પાયે કરવામાં આવે છે. દક્ષિણ ભારતમાં કૃષ્ણા નદીની દક્ષિણે કટલા માછલી મળી આવતી નથી. જોકે હવે…
વધુ વાંચો >કટાક્ષ
કટાક્ષ : વ્યક્તિમાં કે સમષ્ટિમાં રહેલાં દુર્ગુણો, મૂર્ખાઈ, દુરાચાર કે નબળાઈઓને હાંસી (ridicule), ઉપહાસ (derision), વિડંબના (burlesque) કે વક્રોક્તિ (irony) રૂપે બહુધા તેમાં સુધારો લાવવાની ભાવનાથી તેની નિંદા કે ઠપકા માટે પ્રયોજાતું સાહિત્ય-સ્વરૂપ. તેના માટે અંગ્રેજી પર્યાય છે SATIRE અને તેનું મૂળ છે લૅટિન શબ્દ SATIRA, જે SATURAનું પાછળથી ઉદભવેલું…
વધુ વાંચો >કટાક્ષચિત્ર
કટાક્ષચિત્ર : કટાક્ષ કે ઉપહાસ દર્શાવતું ચિત્ર. આદિમાનવની પાસે ભાષા કે લિપિ પણ નહોતી ત્યારે ચિત્ર હતું અને એના દ્વારા તે પોતાના વિચારો વ્યક્ત કરતો. જાપાન અને ચીનની ચિત્રલિપિ પણ દર્શાવે છે કે ભાષા કે લિપિની પહેલાં માણસ ચિત્ર દ્વારા પોતાના ભાવો કે વિચારો પ્રગટ કરતો હશે. કદાચ બધી જ…
વધુ વાંચો >કટાવ
કટાવ : સફેદ અથવા રંગીન વસ્ત્ર પર અન્ય રંગના વસ્ત્રનાં ફૂલ, પાંદ, પશુ, પંખી, માનવીય કે ભૌમિતિક આકૃતિઓ કોતરેલ ટુકડા કલાત્મક રીતે ગોઠવીને ટાંકવા તે. ‘કટાવ’ શબ્દ પ્રાકૃત कट्टिय (કાપીને, છેદ પાડીને) ઉપરથી ઊતરી આવ્યો છે. ‘કટાવ’ની પરંપરા પ્રાચીન છે. બૌદ્ધ સંઘના શ્રમણો ‘ચીવર’ (વસ્ત્ર) એટલે કે જનપદોમાંથી માગી લાવેલા…
વધુ વાંચો >કટિપીડા
કટિપીડા : કમરનો દુખાવો. પીઠના નીચલા ભાગે આવો દુખાવો વિવિધ કારણોસર થાય છે. બેસવા, ઊભા રહેવા અને સૂવાની ખોટી રીતોને કારણે થતો ખોટો અંગવિન્યાસ (posture), વૃદ્ધત્વ અને ઘસારાની પ્રક્રિયાને કારણે થતો મણકાવિકાર (spondylosis), કરોડસ્તંભના બે મણકા વચ્ચેની ગાદીરૂપ આંતરમણિકા ચકતી(intervertebral disc)ના લચી પડવાથી થતી સારણચકતી(herniated disk)નો વિકાર, મણકાનો ક્ષય કે…
વધુ વાંચો >કટિહાર
કટિહાર : બિહાર રાજ્યનો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 25o 32′ ઉ. અ. અને 87o 35′ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 3,057 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે પૂર્ણિયા જિલ્લો અને પશ્ચિમ બંગાળ રાજ્યની સીમા, પૂર્વ તરફ પશ્ચિમ બંગાળનાં માલ્દા અને પશ્ચિમ દિનાજપુર, દક્ષિણ…
વધુ વાંચો >કટોકટી (રાજકીય અને આર્થિક)
કટોકટી (રાજકીય અને આર્થિક) : ભારતના બંધારણની કલમ 352 અન્વયે મૂળભૂત અધિકારો અને વ્યક્તિસ્વાતંત્ર્ય કામચલાઉ ધોરણે મોકૂફ રાખતી સરકારી જાહેરાત. પ્રજાસત્તાક ભારતની તવારીખમાં અત્યાર સુધીમાં કટોકટીની જાહેરાતના ત્રણ પ્રસંગો આવ્યા છે : પહેલો પ્રસંગ ચીન સાથેના સીમાયુદ્ધ (1962) વખતનો હતો; તે વખતે જાહેર કરાયેલ કટોકટી છેક 1969 સુધી અમલમાં હતી.…
વધુ વાંચો >કટોરાભર ખૂન (1918)
કટોરાભર ખૂન (1918) : ભારતની સર્વપ્રથમ સામાજિક સિનેકૃતિ. મૂક ફિલ્મ, પરંતુ પેટાશીર્ષકો સાથે રજૂઆત એક કરતાં વધુ ભાષાઓમાં. પટકથાલેખન : મોહનલાલ ગોપાળજી દવે. દિગ્દર્શન : દ્વારકાદાસ ના. સંપત. સિનેછાયા : પાટણકર. નિર્માણ : મુંબઈ ખાતે. ‘કટોરાભર ખૂન’ના નિર્માણ સમયે ભારતીય ચલચિત્ર ઉદ્યોગને માત્ર પાંચ વર્ષ થયાં હતાં અને મુંબઈ તેમજ…
વધુ વાંચો >કઠપૂતળી
કઠપૂતળી : પાર્શ્વ દોરીસંચારથી હલનચલન કરતાં માનવ કે પ્રાણી-પાત્રોના કથાપ્રસંગોની મનોરંજનલક્ષી રજૂઆત. સામાન્ય રીતે લાકડાં, ચીંથરાં અથવા કાગળના માવામાંથી પૂતળાં બનાવવામાં આવે છે. દરેક યુગમાં વિશ્વના જુદા જુદા દેશોમાં કઠપૂતળી સમ્રાટો, રાજાઓ, ઉમરાવો, ધનિકો તથા સામાન્ય લોકોનું મનોરંજન કરતી આવી છે. પ્રાચીન કાળમાં જ્યારે આ કળા પ્રાથમિક અવસ્થામાં હતી, ત્યારે…
વધુ વાંચો >કઠ જાતિ
કઠ જાતિ : સિકંદરનો પંજાબમાં સામનો કરનાર વીર જાતિ. તેનો ઉપનિષદોમાં તથા યાસ્ક, પાણિનિ, પતંજલિ અને કાશ્મીરના સાહિત્ય વગેરે દ્વારા ઉલ્લેખ થયો છે. તેના મર્ચ, ઉદીચ્ય અને પ્રાચ્ય એવા ત્રણ પેટાવિભાગો હતા. ઉદીચ્ય કઠો આલ્મોડા, ગઢવાલ, કુમાઉં, કાશ્મીર અને અફઘાનિસ્તાનમાં વસતા હતા. મૂળ ખોતાન, સીસ્તાન, શકસ્તાન તથા મધ્ય એશિયામાં લાંબો…
વધુ વાંચો >કડવી પટોળ (પરવળ)
કડવી પટોળ (પરવળ) : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા કુકરબિટેસી કુળની વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Trichosanthes cucumerina Linn. (સં. કટુ પટોલ, અમૃતફલ, કષ્ટભંજન; હિં. વન્ય પટોલ; બં. બન પટોલ; ગુ. કડવી પટોળ (પરવળ); તે. ચેટીપોટ્લા; મલ. પેપાટોલમ.) છે. તે સમગ્ર ભારતમાં થાય છે. તે એક લાંબી, દ્વિગૃહી (dioecious), એકવર્ષાયુ અને સૂત્રારોહી (tendril…
વધુ વાંચો >કડાછાલ (ધોવડા – કુડા – કરી)
કડાછાલ (ધોવડા, કુડા, કરી) : Apocynaceae કુળની વનસ્પતિ. (હિં. कुरची, करा, कुरा; અં. Holarrhena antidysenterica.) કુડાનાં વૃક્ષ ઉષ્ણહિમાલયમાં આશરે 1,200 મીટર ઊંચાઈએ તથા ભારતનાં વનમાં લગભગ બધે જ, ઊંચાઈ ઉપર મળે છે. થાઇલૅન્ડ, વિયેટનામ, મલેશિયા તથા પૂર્વ ઈરાનમાં પણ મળે છે. કડાછાલ જુદાં જુદાં માપ અને સ્થૂલતાવાળા નાના પ્રતિવક્ર કકડા…
વધુ વાંચો >કડાપા
કડાપા (kadapa) : આંધ્રપ્રદેશનો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 13o 43’થી 15o 14′ ઉ. અ. અને 77o 55′ થી 79o 29′ પૂ. રે.ની વચ્ચેનો 15,359 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે કુર્નૂલ અને પ્રકાશમ જિલ્લો, પૂર્વ તરફ નેલોર જિલ્લો, દક્ષિણ તરફ ચિત્તુર…
વધુ વાંચો >કડાપ્પા રચના
કડાપ્પા રચના (Cuddapah System) : આંધ્રના કડાપ્પા જિલ્લામાં આવેલ ખડકસમૂહથી બનેલી ભૂસ્તરીય રચના. ભારતીય ભૂસ્તરીય કાલગણના કોષ્ટકમાં પ્રી-કૅમ્બ્રિયન ખડક-રચનાઓની ગોઠવણીમાં તૃતીય ક્રમે અને પ્રાગ્જીવયુગની રચનાઓમાં પ્રથમ ક્રમે આવતી રચના. આંધ્રપ્રદેશનો કડાપ્પા જિલ્લો આ રચના માટેનો વિશિષ્ટ વિસ્તાર બનતો હોવાથી તેને ‘કડાપ્પા રચના’ નામ આપવામાં આવેલું છે. આ રચનાના ખડકો એપાર્કિયન…
વધુ વાંચો >કડિયા ઉમાકાન્ત
કડિયા, ઉમાકાન્ત (જ. 15 નવેમ્બર 1921, અમદાવાદ; અ. 9 ઑગસ્ટ 1942, અમદાવાદ) : 1942ની ‘હિન્દ છોડો’ ચળવળના ગુજરાતના પ્રથમ શહીદ. તે અમદાવાદના માજી મ્યુનિસિપલ કાઉન્સિલર મોતીલાલ મગનલાલ કૉન્ટ્રાક્ટરના પુત્ર હતા. તેમણે મૅટ્રિકની પરીક્ષા પાસ કરી હતી અને કૉલેજના વિદ્યાર્થી હતા. તેમને વ્યાયામપ્રવૃત્તિમાં રસ હતો, સ્ત્રીઓના ઉત્કર્ષ માટે તેમણે પોતાના વિસ્તાર…
વધુ વાંચો >કડિયાકામ
કડિયાકામ : મકાનબાંધકામના કારીગરનો વ્યવસાય. આવડત પ્રમાણે કડિયાના બે પ્રકાર કરી શકાય : (i) કુશળ કડિયા અને (ii) શિખાઉ કડિયા. કુશળ કડિયા ઇજનેરે આપેલ મકાનના નકશાને સમજીને તદનુસાર યોગ્ય બાંધકામ કરી શકે છે. શિખાઉ કડિયા મુખ્ય કડિયાના સહાયક તરીકે કામ કરે છે. કડિયાકામમાં આધારપટ (footings), પાયો (foundation), દીવાલ, સ્તંભ, છત,…
વધુ વાંચો >કડિયો ડુંગર
કડિયો ડુંગર : ભરૂચ જિલ્લામાં અંકલેશ્વર પાસે ભરૂચથી 57 કિમી. દૂર ક્ષત્રપકાલીન ગુફાઓવાળો 500 ફૂટ ઊંચો ડુંગર. ડુંગરની તળેટીમાં એક જ પથ્થરમાંથી કોતરી કાઢેલો એક સિંહસ્તંભ છે. આસપાસ ઈંટેરી સ્થાપત્યના અવશેષો છે. ગુજરાત રાજ્ય પુરાતત્વખાતા મારફત પ્રથમ વાર 1966-69માં તપાસ થયેલી. 1969-70માં રાજ્યરક્ષિત પ્રાચીન સ્મારક તરીકે જાહેર થયેલ. ડુંગર ઉપર…
વધુ વાંચો >કડી
કડી : મહેસાણા જિલ્લાનો તાલુકો. તે મહેસાણાથી દક્ષિણે આવેલો છે. તાલુકાનો ઉત્તર ભાગ ખાખરિયા ટપ્પા તરીકે ઓળખાય છે. તેનું ક્ષેત્રફળ 829.6 ચોકિમી. ને વસ્તી 3,41,407 (2011) છે. તાલુકામાં 118 ગામો આવેલાં છે. 23o-18′ ઉ. અ. અને 72o-20′ પૂ. રે. ઉપર આવેલા તાલુકામથક કડીનું ક્ષેત્રફળ 2.9 ચોકિમી. અને વસ્તી 66,242 છે…
વધુ વાંચો >કડુ
કડુ : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સ્ક્રોફ્યુલારિયેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Picrorhiza kurroa Royle ex Benth. (સં. કટુક; હિં., બં. કુરુ, કુટ્કી; મ. કુટ્કી, ક. કેદાર, કુટુકી; તે., ત., મલ., કટુકરોહિણી) છે. તેના સહસભ્યોમાં ભીંતચટ્ટી, શ્વાનમુખ, જંગલી તમાકુ, તુરતી, તોરણિયા વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. તે લગભગ 60 સેમી. ઊંચી,…
વધુ વાંચો >કડુના
કડુના : નાઇજિરિયાનું ઘટક રાજ્ય અને કડુના નદી ઉપર આવેલું મુખ્ય શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : 11o 00′ ઉ. અ. અને 7o 45′ પૂ. રે.. નાઇજિરિયાની રાજધાની લાગોસથી ઈશાને 630 કિમી. દૂર છે. વિસ્તાર : 46,053 ચોકિમી., વસ્તી : 61,13,503(2011). 1900માં નાઇજિરિયાના ગવર્નર લૉર્ડ લુગાર્ડે તેની સ્થાપના કર્યા બાદ તે 1913…
વધુ વાંચો >