૪.૦૫
કટલાથી કડુના
કઠસંહિતા : જુઓ યજુર્વેદ
કઠસંહિતા : જુઓ યજુર્વેદ.
વધુ વાંચો >કઠિન પાણી : જુઓ પાણી
કઠિન પાણી : જુઓ પાણી.
વધુ વાંચો >કઠોપનિષદ : જુઓ ઉપનિષદ
કઠોપનિષદ : જુઓ ઉપનિષદ.
વધુ વાંચો >કઠોળ પાકો
કઠોળ પાકો : પ્રચુર પ્રમાણમાં પ્રોટીન ધરાવતા મુખ્યત્વે લેગ્યુમિનેસી કુળના પેપેલિયોનસી ઉપકુળના સામાન્યત: ખાદ્ય પાકોનો સમૂહ. કઠોળને અંગ્રેજીમાં પલ્સીસ અથવા ગ્રેઇન લેગ્યુમ કહેવામાં આવે છે. અન્ય પાકોની સરખામણીમાં કઠોળના પાકોની બે વિશિષ્ટ ખાસિયતો છે : (1) કઠોળના દાણામાં પ્રોટીનનું પ્રમાણ વધુ હોવાથી શાકાહારી લોકોના ખોરાકમાં તેનું ખૂબ મહત્ત્વ છે. (2)…
વધુ વાંચો >કડમ્બી નીલમ્મા
કડમ્બી, નીલમ્મા (જ. 1910, મૈસૂર; અ. 1994, બૅંગલોર) : કર્ણાટક-સંગીતનાં મહાન ગાન-કલાધરિત્રી. તેમના પિતા વ્યંકટાચારી નિષ્ણાત વીણાવાદક હતા. માતા સંગીતકારોના પરિવારમાંથી આવેલાં. તેમની 6 વર્ષની વયે તેમના પિતાનો દેહાંત થતાં માતા પાસે પૂર્વજોની 100 વર્ષ પુરાણી ‘સરસ્વતી વીણા’ પર સૂરોની સંગીત-સાધના અને આરાધના કરી. લગ્ન બાદ સંગીતપ્રેમી પતિ કડમ્બીએ મૈસૂર…
વધુ વાંચો >કડવાં ઔષધો
કડવાં ઔષધો : સ્વાદે કડવાં વનસ્પતિજ ઔષધદ્રવ્યો. ઘણા પ્રાચીન સમયથી વિશ્વના વિવિધ ભાગોમાં આ પ્રકારનાં ઔષધો કટુબલ્ય (bitter tonic), જ્વરહર અને જઠરના રસોને ઉત્તેજિત કરી ભૂખ વધારનાર તરીકે વપરાય છે. આમાંનાં ઘણાં જે તે દેશના ફાર્માકોપિયામાં અધિકૃત હોય છે. કડવાં ઔષધોમાં મુખ્યત્વે કડવા પદાર્થો હોય છે, જે રાસાયણિક રીતે ગ્લાયકોસાઇડ…
વધુ વાંચો >કડવાં તૂરિયાં
કડવાં તૂરિયાં : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા કુકરબિટેસી કુળની પ્રમાણમાં મોટી, વેલારૂપ વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Luffa acutangula var. amara (Roxb.) C. B. Clarke (સં. કટુકોશાતકી, તિક્ત કોશાતકી; હિં. કડવી તોરી; મ. રાન તુરઈ; બં. તિતો-તોરાઈ) છે. તે પશ્ચિમ, મધ્ય અને દક્ષિણ ભારતમાં થાય છે અને તેને કૃષ્ટ (cultivated) જાતિનું વન્ય…
વધુ વાંચો >કડવી કાકડી
કડવી કાકડી : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા કુકરબિટેસી કુળની એક વેલારૂપ વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Cucumis melo var. utilissimus Duthie & Fuller (સં. તિક્ત કર્કટિકા, હિં. તર-કકડી, અં. સ્નેક કુકુમ્બર) છે. તેનાં ફળ ઘણાં લાંબાં, અંડાકાર કે નળાકાર અને પાકે ત્યારે ચળકતા નારંગી રંગનાં હોય છે. આયુર્વેદ અનુસાર તે મૂત્રલ અને…
વધુ વાંચો >કડવી ગલકી
કડવી ગલકી : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા કુકરબિટેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Luffa aegyptica var. amara Mill syn. L. cylindrica L. (સં. તિક્ત, કોશાંતકી; મ. કડુદોડકી, ગીલકી; હિં. કડવી તોરઈ, ઝીમની તોરઈ; બં. ઝિંગા, તિન્પલાતા; ક. કાહિરે રૈવહિરી, નાગાડાળીથળી; તે. ચેટીબિરા, ચેટબિર્કાયા; ત. પોપ્પીરકમ્; અં. બિટરલ્યુફા) છે. તે વેલા…
વધુ વાંચો >કડવી દૂધી (તુંબડી)
કડવી દૂધી (તુંબડી) : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા કુકરબિટેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Lagenaria siceraria (Mol.) Standl. syn. L. leucantha Rusby; L. vulgaris Ser. (સં. કટુતુંબી, દુગ્ધિમા; મ. કડુ ભોંપાળાં; હિં. કડવી તોબી, તિતલોકી; બં. તિતલાઉ, કહીસોરે; ત. કરાઈ, તે. અલાબુક સરકાયા; અં. બિટર બૉટલ ગુર્ડ) છે. તે ભારતનાં…
વધુ વાંચો >કટલા (catla)
કટલા (catla) : અસ્થિમત્સ્ય. કુળ સાયપ્રિનિડી. મીઠાં જળાશયોમાં ઉપલા સ્તરે વાસ કરતી માછલી જે માનવખોરાકની ર્દષ્ટિએ સ્વાદિષ્ટ ગણાય છે. ભારતની નદીઓ અને સરોવરોમાં ‘મેજર કાર્પ્સ’ તરીકે ઓળખાતી માછલીઓમાં કટલા, રોહુ અને મ્રિગેલનું મત્સ્ય-સંવર્ધન મોટા પાયે કરવામાં આવે છે. દક્ષિણ ભારતમાં કૃષ્ણા નદીની દક્ષિણે કટલા માછલી મળી આવતી નથી. જોકે હવે…
વધુ વાંચો >કટાક્ષ
કટાક્ષ : વ્યક્તિમાં કે સમષ્ટિમાં રહેલાં દુર્ગુણો, મૂર્ખાઈ, દુરાચાર કે નબળાઈઓને હાંસી (ridicule), ઉપહાસ (derision), વિડંબના (burlesque) કે વક્રોક્તિ (irony) રૂપે બહુધા તેમાં સુધારો લાવવાની ભાવનાથી તેની નિંદા કે ઠપકા માટે પ્રયોજાતું સાહિત્ય-સ્વરૂપ. તેના માટે અંગ્રેજી પર્યાય છે SATIRE અને તેનું મૂળ છે લૅટિન શબ્દ SATIRA, જે SATURAનું પાછળથી ઉદભવેલું…
વધુ વાંચો >કટાક્ષચિત્ર
કટાક્ષચિત્ર : કટાક્ષ કે ઉપહાસ દર્શાવતું ચિત્ર. આદિમાનવની પાસે ભાષા કે લિપિ પણ નહોતી ત્યારે ચિત્ર હતું અને એના દ્વારા તે પોતાના વિચારો વ્યક્ત કરતો. જાપાન અને ચીનની ચિત્રલિપિ પણ દર્શાવે છે કે ભાષા કે લિપિની પહેલાં માણસ ચિત્ર દ્વારા પોતાના ભાવો કે વિચારો પ્રગટ કરતો હશે. કદાચ બધી જ…
વધુ વાંચો >કટાવ
કટાવ : સફેદ અથવા રંગીન વસ્ત્ર પર અન્ય રંગના વસ્ત્રનાં ફૂલ, પાંદ, પશુ, પંખી, માનવીય કે ભૌમિતિક આકૃતિઓ કોતરેલ ટુકડા કલાત્મક રીતે ગોઠવીને ટાંકવા તે. ‘કટાવ’ શબ્દ પ્રાકૃત कट्टिय (કાપીને, છેદ પાડીને) ઉપરથી ઊતરી આવ્યો છે. ‘કટાવ’ની પરંપરા પ્રાચીન છે. બૌદ્ધ સંઘના શ્રમણો ‘ચીવર’ (વસ્ત્ર) એટલે કે જનપદોમાંથી માગી લાવેલા…
વધુ વાંચો >કટિપીડા
કટિપીડા : કમરનો દુખાવો. પીઠના નીચલા ભાગે આવો દુખાવો વિવિધ કારણોસર થાય છે. બેસવા, ઊભા રહેવા અને સૂવાની ખોટી રીતોને કારણે થતો ખોટો અંગવિન્યાસ (posture), વૃદ્ધત્વ અને ઘસારાની પ્રક્રિયાને કારણે થતો મણકાવિકાર (spondylosis), કરોડસ્તંભના બે મણકા વચ્ચેની ગાદીરૂપ આંતરમણિકા ચકતી(intervertebral disc)ના લચી પડવાથી થતી સારણચકતી(herniated disk)નો વિકાર, મણકાનો ક્ષય કે…
વધુ વાંચો >કટિહાર
કટિહાર : બિહાર રાજ્યનો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 25o 32′ ઉ. અ. અને 87o 35′ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 3,057 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે પૂર્ણિયા જિલ્લો અને પશ્ચિમ બંગાળ રાજ્યની સીમા, પૂર્વ તરફ પશ્ચિમ બંગાળનાં માલ્દા અને પશ્ચિમ દિનાજપુર, દક્ષિણ…
વધુ વાંચો >કટોકટી (રાજકીય અને આર્થિક)
કટોકટી (રાજકીય અને આર્થિક) : ભારતના બંધારણની કલમ 352 અન્વયે મૂળભૂત અધિકારો અને વ્યક્તિસ્વાતંત્ર્ય કામચલાઉ ધોરણે મોકૂફ રાખતી સરકારી જાહેરાત. પ્રજાસત્તાક ભારતની તવારીખમાં અત્યાર સુધીમાં કટોકટીની જાહેરાતના ત્રણ પ્રસંગો આવ્યા છે : પહેલો પ્રસંગ ચીન સાથેના સીમાયુદ્ધ (1962) વખતનો હતો; તે વખતે જાહેર કરાયેલ કટોકટી છેક 1969 સુધી અમલમાં હતી.…
વધુ વાંચો >કટોરાભર ખૂન (1918)
કટોરાભર ખૂન (1918) : ભારતની સર્વપ્રથમ સામાજિક સિનેકૃતિ. મૂક ફિલ્મ, પરંતુ પેટાશીર્ષકો સાથે રજૂઆત એક કરતાં વધુ ભાષાઓમાં. પટકથાલેખન : મોહનલાલ ગોપાળજી દવે. દિગ્દર્શન : દ્વારકાદાસ ના. સંપત. સિનેછાયા : પાટણકર. નિર્માણ : મુંબઈ ખાતે. ‘કટોરાભર ખૂન’ના નિર્માણ સમયે ભારતીય ચલચિત્ર ઉદ્યોગને માત્ર પાંચ વર્ષ થયાં હતાં અને મુંબઈ તેમજ…
વધુ વાંચો >કઠપૂતળી
કઠપૂતળી : પાર્શ્વ દોરીસંચારથી હલનચલન કરતાં માનવ કે પ્રાણી-પાત્રોના કથાપ્રસંગોની મનોરંજનલક્ષી રજૂઆત. સામાન્ય રીતે લાકડાં, ચીંથરાં અથવા કાગળના માવામાંથી પૂતળાં બનાવવામાં આવે છે. દરેક યુગમાં વિશ્વના જુદા જુદા દેશોમાં કઠપૂતળી સમ્રાટો, રાજાઓ, ઉમરાવો, ધનિકો તથા સામાન્ય લોકોનું મનોરંજન કરતી આવી છે. પ્રાચીન કાળમાં જ્યારે આ કળા પ્રાથમિક અવસ્થામાં હતી, ત્યારે…
વધુ વાંચો >કઠ જાતિ
કઠ જાતિ : સિકંદરનો પંજાબમાં સામનો કરનાર વીર જાતિ. તેનો ઉપનિષદોમાં તથા યાસ્ક, પાણિનિ, પતંજલિ અને કાશ્મીરના સાહિત્ય વગેરે દ્વારા ઉલ્લેખ થયો છે. તેના મર્ચ, ઉદીચ્ય અને પ્રાચ્ય એવા ત્રણ પેટાવિભાગો હતા. ઉદીચ્ય કઠો આલ્મોડા, ગઢવાલ, કુમાઉં, કાશ્મીર અને અફઘાનિસ્તાનમાં વસતા હતા. મૂળ ખોતાન, સીસ્તાન, શકસ્તાન તથા મધ્ય એશિયામાં લાંબો…
વધુ વાંચો >