૨૫.૦૪
હરિતસ્રોત સરિતા (સ્રોતહરણ)થી હર્સ્ટ, ડૅમિયન
હરિતસ્રોત સરિતા (સ્રોતહરણ)
હરિતસ્રોત સરિતા (સ્રોતહરણ) : એક નદીનું બીજી નદી દ્વારા હરણ થઈ જવાની ક્રિયા. આ ઘટનાને સ્રોતહરણ (river capture or river piracy) પણ કહે છે. એક જળપરિવાહ થાળાનો જળપ્રવાહ બીજા કોઈ નજીકના જળપરિવાહ થાળામાં ભળી જાય ત્યારે જે નદીનાં પાણીનું હરણ થયું હોય તે નદીને હરિતસ્રોત સરિતા તરીકે ઓળખાવાય છે. આમાં…
વધુ વાંચો >હરિદાસ સ્વામી
હરિદાસ સ્વામી (જ. 1520, ગ્રામ રાજપુર, જિલ્લો મથુરા, ઉત્તર પ્રદેશ; અ. 1615, વૃંદાવન) : ઉત્તર હિંદુસ્તાની શાસ્ત્રીય સંગીતના પ્રવર્તક અને વૈષ્ણવ ધર્મના મહાન સંત. તેમના અંગત જીવન વિશે જે માહિતી પ્રચલિત થઈ છે તેમાંની મોટા ભાગની વિગતો કિંવદંતી હોવાથી તે પ્રમાણભૂત ગણાય નહિ; પરંતુ જે માહિતી વિશ્વાસપાત્ર છે તે મુજબ…
વધુ વાંચો >હરિ દિલગિર
હરિ દિલગિર [જ. 15 જૂન 1916, લારખાના, સિંધ (હાલ પાકિસ્તાનમાં)] : સિંધી લેખક. તેમણે ડી. જે. સિંઘ કૉલેજ, કરાચીમાંથી બી.એસસી. તથા બી.ઈ.(સિવિલ)ની ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરી. તેઓ ઇજનેરી સેવામાંથી નિવૃત્ત થયા અને લેખનકાર્યમાં પડ્યા. 1965માં તેઓ ગાંધીધામ મ્યુનિસિપાલિટીમાં અધ્યક્ષ, 1994–1999 દરમિયાન સિંધી સાહિત્ય અકાદમી, ગુજરાતના અધ્યક્ષ રહ્યા. તેમણે સિંધીમાં 20 ગ્રંથો…
વધુ વાંચો >હરિપુરા કૉંગ્રેસ અધિવેશન
હરિપુરા કૉંગ્રેસ અધિવેશન : સૂરત જિલ્લાના બારડોલી તાલુકાના હરિપુરા ગામે યોજાયેલ કૉંગ્રેસનું અધિવેશન. હિંદી રાષ્ટ્રીય મહાસભાનું 51મું અધિવેશન તા. 19, 20, 21 ફેબ્રુઆરી, 1938ના રોજ ગુજરાતમાં હરિપુરા મુકામે યોજાયું હતું. આ સમયે ખેડા જિલ્લાના કૉંગ્રેસી આગેવાનોએ ચરોતરમાં આવેલ રાસ ગામમાં અધિવેશન યોજવાની ઇચ્છા પ્રદર્શિત કરી હતી; પરંતુ એ પછી એમણે…
વધુ વાંચો >હરિભદ્રસૂરિ (વિરહાંક)
હરિભદ્રસૂરિ (વિરહાંક) : જૈન સાહિત્યના ટીકાલેખક, મહાન કવિ અને દાર્શનિક. તેઓ શ્વેતાંબર સંપ્રદાયના વિદ્યાધર ગચ્છના હતા. ગચ્છપતિ આચાર્યનું નામ જિનભદ્ર, દીક્ષાગુરુનું નામ જિનદત્ત અને ધર્મજનની સાધ્વીનું નામ યાકિની મહત્તરા હતું. તેઓ ચિત્રકૂટ(ચિતોડ)ના સમર્થ બ્રાહ્મણ વિદ્વાન અને રાજપુરોહિત હતા. તેઓ ઈ. સ. 705થી 775ના સમયગાળામાં થયા હોવાનું મનાય છે. તેમણે સંસ્કૃત…
વધુ વાંચો >હરિભદ્રસૂરિ (બારમી સદી)
હરિભદ્રસૂરિ (બારમી સદી) : બૃહદગચ્છના માનદેવસૂરિ અને એમના શિષ્ય જિનદેવ ઉપાધ્યાયના શિષ્ય. તેમણે ઈ. સ. 1116(સંવત 1172)માં પાટણમાં સિદ્ધરાજના રાજ્યમાં આશાવર સોનીની વસતિમાં રહીને ‘બંધસ્વામિત્વ’ નામના ગ્રંથ પર 650 શ્લોક પ્રમાણે વૃત્તિ રચી છે. એ જ વર્ષમાં પાટણની આશાપુર વસતિમાં રહીને જિનવલ્લભસૂરિના ‘આગમિક વસ્તુવિચારસાર’ ગ્રંથ પર 850 શ્લોક-પ્રમાણ વૃત્તિ રચી…
વધુ વાંચો >હરિભદ્રસૂરિ (બારમો સૈકો)
હરિભદ્રસૂરિ (બારમો સૈકો) : આચાર્ય શ્રી ચંદ્રસૂરિના શિષ્ય અને સંસ્કૃત, પ્રાકૃત અને અપભ્રંશ ભાષાના વિશારદ કવિ. તેમણે મંત્રીશ્વર પૃથ્વીપાલની વિનંતિથી ચોવીસે તીર્થંકરોનાં ચરિત્રોની રચના દ્વારા જૈન વાઙમયની વિશિષ્ટ સેવા કરી છે. તેમણે પ્રાકૃતમાં રચેલાં ચરિત્રો પૈકી ‘ચંદપ્પહચરિય’, ‘મલ્લિનાહચરિય’ અને ‘નેમિનાહચરિય’ મળી આવે છે. એ ત્રણેયનું શ્લોક-પ્રમાણ 24,000 થાય છે. ‘નેમિનાહચરિય’…
વધુ વાંચો >હરિમંદિર
હરિમંદિર : જુઓ ગુરુદ્વારા.
વધુ વાંચો >હરિયાણા
હરિયાણા : ઉત્તર ભારતમાં આવેલું રાજ્ય. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 27° 35´થી 30° 55´ ઉ. અ. અને 74° 20´થી 77° 40´ પૂ. રે. વચ્ચેનો 44,212 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તર તરફ પંજાબ અને હિમાચલ પ્રદેશ, પૂર્વ તરફ દિલ્હી અને યમુના નદીથી અલગ પડતો ઉત્તર પ્રદેશ, દક્ષિણ અને…
વધુ વાંચો >હરિયાળી ક્રાંતિ (Green Revolution)
હરિયાળી ક્રાંતિ (Green Revolution) : નવી ટૅક્નૉલૉજી પ્રયોજાવાથી ભારતમાં કૃષિક્ષેત્રે સમયના ટૂંકા ગાળામાં થયેલી મોટી ઉત્પાદનવૃદ્ધિ. ઊંચી ઉત્પાદકતા ધરાવતાં સંકર બીજ પર આધારિત આ ટૅક્નૉલૉજીનો ઉપયોગ 1966ના ચોમાસુ પાકથી કરવામાં આવ્યો હતો. ઘઉં, ચોખા, મકાઈ જેવાં કેટલાંક ધાન્યો માટે આ પ્રકારનાં બીજ શોધાયાં હતાં. આ ટૅક્નૉલૉજીના ત્રણ ઘટકો હતા :…
વધુ વાંચો >હર્ટ્ઝસ્પ્રુંગ–રસેલ આલેખ
હર્ટ્ઝસ્પ્રુંગ–રસેલ આલેખ : તારાકીય (steller) તાપમાન અને નિરપેક્ષ માન(magnitude)નો આલેખ. બીજી રીતે વર્ણપટીય (spectral) પ્રકાર અથવા વર્ણ (રંગ) અને જ્યોતિ(luminosity)નો આલેખ. આ આલેખને હર્ટ્ઝસ્પ્રુંગ–રસેલ (HR) આકૃતિ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. નિરપેક્ષ માન એ નિજી (સ્વાયત્ત) તેજસ્વિતાનું માપ છે તેને આ પ્રમાણે વ્યાખ્યાયિત કરી શકાય છે. 10 પાર્સેક (parsec) અંતરેથી…
વધુ વાંચો >હર્ડ પીટર (Hurd Peter)
હર્ડ, પીટર (Hurd, Peter) (જ. 22 ફેબ્રુઆરી 1904, રોસ્વેલ, ન્યૂ મેક્સિકો, અમેરિકા; અ. 9 જુલાઈ 1984, રોસ્વેલ, ન્યૂ મેક્સિકો, અમેરિકા) : અમેરિકન કૃષિજીવનનું આલેખન કરનાર અમેરિકન ચિત્રકાર. પીટર હર્ડ તરુણાવસ્થામાં તેમણે વેસ્ટ પૉઇન્ટ ખાતે અમેરિકન મિલિટરી એકૅડેમીમાં લશ્કરી તાલીમ લીધી. એ પછી પેન્સિલ્વેનિયાની હેવફૉર્ડમાં બે વરસ સુધી ચિત્રકલાનો અભ્યાસ કર્યો.…
વધુ વાંચો >હર્નાન્દેઝ મીગલ
હર્નાન્દેઝ, મીગલ (જ. 30 ઑક્ટોબર 1910, ઓરિહુએલા, સ્પેન; અ. 28 માર્ચ 1942, અલિકાન્તે) : સ્પૅનિશ કવિ અને નાટ્યકાર. તેમણે પરંપરિત ઊર્મિગીતના સ્વરૂપને વીસમી સદીની વસ્તુલક્ષિતા સાથે સાંકળવાનું કાર્ય કર્યું. મીગલ હર્નાન્દેઝ જુવાનીમાં તેઓ 1936માં સ્પૅનિશ કમ્યૂનિસ્ટ પાર્ટીમાં જોડાયા હતા અને 1936–1939 દરમિયાન આંતરવિગ્રહમાં લડ્યા હતા. એ અગાઉ તેઓ બકરાં ચારતા.…
વધુ વાંચો >હર્નાન્દેઝ યોઝ
હર્નાન્દેઝ, યોઝ (જ. 10 નવેમ્બર 1834, ચેક્રા દ પ્યુરેડન, બિયોનેસ એરિસ; અ. 21 ઑક્ટોબર 1886, બેલ્ગ્રેનો, બિયોનેસ એરિસ) : આર્જેન્ટિન કવિ, આર્જેન્ટિના અને પમ્પાસનાં ઘાસનાં મેદાનોમાં ઘોડા પર સવાર થઈને ઘેટાં ચારતી વિચરતી જાતિના હૂબહૂ ચિત્રણ માટે જાણીતા. યોઝ હર્નાન્દેઝ માંદગીના કારણે 14 વર્ષની વયે તેમણે બિયોનેસ એરિસ છોડ્યું અને…
વધુ વાંચો >હર્પિસ બહુપીડક (herpes zoster)
હર્પિસ બહુપીડક (herpes zoster) : અછબડા કરતા વિષાણુ પુન:સક્રિય થઈને મોટે ભાગે કોઈ એક ચર્મપટ્ટા (dermatome) સુધી સીમિત સ્ફોટ કરતો રોગ. આ વિષાણુ પ્રાથમિક ચેપ રૂપે અછબડા (chicken pox) અથવા લઘુક્ષતાંકી સ્ફોટ (varicella) કરે છે અને શરીરના ચેતાતંત્રમાં સુષુપ્ત રહીને પુન:સક્રિય થાય ત્યારે જે તે ચેતા દ્વારા ચામડીના જે પટ્ટા…
વધુ વાંચો >હર્પિસ સરલ (herpes simplex)
હર્પિસ, સરલ (herpes simplex) : હોઠ તથા જનનાંગો પર વારંવાર થતો એક વિષાણુજ રોગ. હર્પિસ (herpes) એટલે વિસ્તાર પામતું અને સિમ્પ્લેક્સ (simplex) એટલે સરળન, અવિશિષ્ટ. તેથી આ રોગ કરતા વિષાણુને વિસ્તારી સરલન વિષાણુ (herpes simplex virus, HSV) કહે છે. તેનાથી હોઠની આસપાસ થતા વિકારને ‘બરો મૂતરવો’ કહે છે. HSVના 2…
વધુ વાંચો >હર્બર્ટ જ્યૉર્જ
હર્બર્ટ જ્યૉર્જ (જ. 3 એપ્રિલ 1593, મૉન્ટ્ગોમેરી, વેલ્સ; અ. 1 માર્ચ 1633, બેમેર્ટન, વિલ્ટશાયર) : અંગ્રેજી આધ્યાત્મિક કવિ. જાણીતા તત્વજ્ઞાની તથા કવિ ઍડવર્ડ હર્બર્ટના નાના ભાઈ. શબ્દોની પસંદગીની પ્રભાવકતા તથા શુદ્ધતા માટે નોંધપાત્ર. તેમની માત્ર 3 વર્ષની વયે પિતાનું અવસાન થયું. 1608માં માતાએ ફરી લગ્ન કર્યાં. ઘર, વેસ્ટમિન્સ્ટર શાળા અને…
વધુ વાંચો >હર્બિન (Harbin) (પિન્કિયાંગ)
હર્બિન (Harbin) (પિન્કિયાંગ) : ચીનનાં મોટાં શહેરો પૈકીનું એક. ભૌગોલિક સ્થાન : 45° 45´ ઉ. અ. અને 126° 41´ પૂ. રે.. તે ઈશાન ચીનના હિલાંગજિયાંગ પ્રાંતનું, સુંગારી નદી પર આવેલું પાટનગર તથા નદીબંદર છે. આ શહેર હર્બિન અથવા પિન્કિયાંગ નામથી પણ ઓળખાય છે. હર્બિન આ વિસ્તારનું મહત્વનું રેલમાર્ગોનું કેન્દ્ર પણ…
વધુ વાંચો >હર્બેરિયમ
હર્બેરિયમ : જુઓ વનસ્પતિ સંગ્રહાલય.
વધુ વાંચો >હર્મિકા
હર્મિકા : જુઓ સ્તૂપ.
વધુ વાંચો >