ખંડ-૨૩
સાગરથી સૈરંધ્રી
સિલ (Sill)
સિલ (Sill) : સંવાદી પ્રકારનું આગ્નેય ખડકપટ રચતું અંતર્ભેદક. જે અંતર્ભેદક જળકૃત ખડકોની સ્તર-રચનાને કે વિકૃત ખડકોની શિસ્ટોઝ સંરચનાને કે કોઈ પણ પ્રકારના ખડકોની રચનાત્મક સપાટીઓને સમાંતર ગોઠવાયેલું હોય, લગભગ સળંગ પણ સરખી જાડાઈવાળું હોય, જેની જાડાઈ તેના પટવિસ્તાર કરતાં પ્રમાણમાં ઓછી હોય એવા મૅગ્માજન્ય અંતર્ભેદકને સિલ કહેવાય છે. જે…
વધુ વાંચો >સિલન્પા, ફ્રાન્સ એમિલ
સિલન્પા, ફ્રાન્સ એમિલ (જ. 16 સપ્ટેમ્બર 1888, કીરિક્કલા, ફિનલૅન્ડ; અ. 3 જૂન 1964, હેલસિન્કી) : 1939નો સાહિત્યનો નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર ફિનલૅન્ડના સર્વપ્રથમ સાહિત્યકાર. ફ્રાન્સ એમિલ સિલન્પા તેમના સમયના તેઓ સૌથી અગ્રણી લેખક બની રહ્યા. તેઓ ખેડુ-પુત્ર હતા. થોડો સમય તેમણે પ્રાકૃતિક વિજ્ઞાનનો અભ્યાસ કર્યો, પછી પૂરો સમય તેમણે લેખનકાર્ય પાછળ…
વધુ વાંચો >સિલહટ (Sylhet)
સિલહટ (Sylhet) : બાંગ્લાદેશના ચિતાગોંગ વિભાગમાં આવેલા સિલહટ જિલ્લાનું નગર તથા જિલ્લા વહીવટી મથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 24° 54´ ઉ. અ. અને 91° 52´ પૂ. રે. પર સુરમા નદીના જમણા કાંઠે વસેલું છે. જિલ્લો : સિલહટ જિલ્લાનો વિસ્તાર 12,388 ચોકિમી. જેટલો છે. 1947 સુધી તો સિલહટ ભારતનો એક ભાગ…
વધુ વાંચો >સિલાજિનેલેલ્સ
સિલાજિનેલેલ્સ : ત્રિઅંગી વનસ્પતિઓના લાયકૉપ્સિડા વર્ગનું એક ગોત્ર. આ ગોત્ર એક જ કુળ સિલાજિનેલેસીનું બનેલું છે. આ કુળ એક જીવંત પ્રજાતિ સિલાજિનેલા ધરાવે છે. એક અશ્મીભૂત પ્રજાતિ સિલાજિનેલાઇટિસ પુરાજીવ (Carboniferous) ભૂસ્તરીય યુગમાં મળી આવે છે. આ પ્રજાતિ Selaginellites crassicinctus, S. canonbiensis, S. sussei, S. polaris અને S. primaevae દ્વારા પ્રતિનિધિત્વ…
વધુ વાંચો >સિલા નેરાંગલિલ સિલા મનિથાર્ગલ (1970)
સિલા નેરાંગલિલ સિલા મનિથાર્ગલ (1970) : તમિળ લેખક ડી. જયકાંતન્ (જ. 1934) રચિત નવલકથા. આ કૃતિને કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમીનો 1972ના વર્ષનો પુરસ્કાર મળ્યો હતો. તેમનો ઉછેર સામ્યવાદી પક્ષની કચેરીમાં થયો હતો અને ત્યાં તેમણે આપમેળે શિક્ષણ મેળવ્યું. જુદી જુદી નાનીમોટી કામગીરી બજાવ્યા પછી તેઓ સ્વતંત્ર લેખક તરીકે બહાર આવ્યા. તેઓ…
વધુ વાંચો >સિલિકન (Silicon)
સિલિકન (Silicon) : આવર્તક કોષ્ટકના 14મા (અગાઉના IV B) સમૂહનું રાસાયણિક તત્ત્વ. સંજ્ઞા Si, પૃથ્વીના પોપડામાં તે ઑક્સિજન (45.5 %) પછી સૌથી વધુ વિપુલતા (27.72 %) ધરાવતું તત્ત્વ છે. પૃથ્વીની સપાટી ઉપરના દર પાંચ પરમાણુઓમાં આ તત્ત્વોના ચાર પરમાણુઓ હોય છે. પૃથ્વીના કુલ દળનો 68.1 % હિસ્સો ધરાવતું પ્રાવરણ (mantle)…
વધુ વાંચો >સિલિકા
સિલિકા : સિલિકોન ડાયૉક્સાઇડ. સિલિકોન અને ઑક્સિજનથી બનેલું રાસાયણિક સંયોજન. રાસાયણિક બંધારણ : SiO2. પૃથ્વીના પોપડામાં અને ભૂમધ્યાવરણમાં તેનું પ્રમાણ વધુ હોય છે. ‘સિલિકેટ’ નામથી ઓળખાતાં ખડકનિર્માણ-ખનિજોમાં તે બહોળા પ્રમાણમાં રહેલું હોય છે. આ સિલિકેટ ખનિજવર્ગોમાં અબરખ, ફેલ્સ્પાર, ઍમ્ફિબૉલ, પાયરૉક્સિન વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. તેમાં સિલિકા સહિત અન્ય તત્ત્વો પણ…
વધુ વાંચો >સિલિકા જેલ (Silica gel)
સિલિકા જેલ (Silica gel) : સિલિકા(SiO2)નું અસ્ફટિકીય (amorphous) સ્વરૂપ અને જાણીતો શુષ્ક્ધાકારક. સોડિયમ સિલિકેટ(Na2SiO3)ના દ્રાવણમાં ઍસિડ ઉમેરવાથી મેટાસિલિસિક ઍસિડ (H2SiO3) ઉત્પન્ન થાય છે જે સરેશના દ્રાવણ જેવા કલિલીય (colloidal) સ્વરૂપમાં હોય છે. Na2SiO3 + 2HCl H2SiO3 + 2NaCl તેને પારશ્લેષણ (dialysis) દ્વારા શુદ્ધ કરવામાં આવે છે. આલ્કૉક્સાઇડ[દા.ત., Si(OEt)4]ના જળવિભાજનથી પણ…
વધુ વાંચો >સિલિકાયુક્ત નિક્ષેપો
સિલિકાયુક્ત નિક્ષેપો : સિલિકાનું બંધારણ ધરાવતા નિક્ષેપો. આ પ્રકારના નિક્ષેપો સ્પષ્ટપણે અલગ પડતી બે પ્રકારની દ્રાવણની ક્રિયા દ્વારા અસ્તિત્વમાં આવે છે : 1. રાસાયણિક પ્રક્રિયા અને 2. કાર્બનિક પ્રક્રિયા. 1. રાસાયણિક ઉત્પત્તિ ધરાવતા સિલિકાયુક્ત નિક્ષેપો : ક્વાર્ટઝ (SiO2) તદ્દન અદ્રાવ્ય છે; પરંતુ સિલિકાનાં કેટલાંક સ્વરૂપો કુદરતમાં મળતાં અલ્કલીય જળમાં ઠીક…
વધુ વાંચો >સિલિકા વર્ગ
સિલિકા વર્ગ : સિલિકા(SiO2)નું બંધારણ ધરાવતાં ખનિજોનો વર્ગ. આ વર્ગમાં મળતાં બધાં જ ખનિજોનું રાસાયણિક બંધારણ SiO2 હોવા છતાં તેમનાં વિવિધ સ્વરૂપોનું સંરચનાત્મક માળખું તેમજ તેમના ગુણધર્મો સિલિકેટ વર્ગનાં ખનિજો સાથે ઘનિષ્ઠપણે સામ્ય ધરાવે છે. સિલિકા વર્ગનાં ખનિજોનું અણુમાળખું SiO4 ચતુષ્ફલકોની ત્રણ આયામની ગોઠવણીવાળું હોય છે, જેમાં પ્રત્યેક ચતુષ્ફલકના ચાર…
વધુ વાંચો >સાગર
સાગર (જ. 7 ફેબ્રુઆરી 1883, જંબુસર; અ. 17 ઑગસ્ટ 1936) : મસ્તરંગના ગુજરાતી કવિઓમાંના એક. મૂળ નામ જગન્નાથ. પિતાનું નામ દામોદરદાસ અને માતાનું નામ રુક્મિણી. અવટંકે ત્રિપાઠી. અભ્યાસ સાત ધોરણ સુધીનો. ‘ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટી’ના કોશકાર્ય સાથે પણ તેઓ સંકળાયેલા. કેટલોક સમય ‘જ્ઞાનસુધા’નું સંપાદન. બાળપણથી હરિ-રંગે રંગાયેલા. કલાપીના શિષ્ય બન્યા પછી…
વધુ વાંચો >સાગર
સાગર : મધ્યપ્રદેશના મધ્યભાગમાં આવેલો જિલ્લો અને તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 50´ ઉ. અ. અને 78° 43´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 10,252 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે ઝાંસી (ઉ. પ્ર.) જિલ્લો, પૂર્વમાં દમોહ જિલ્લો, દક્ષિણે નરસિંહપુર, નૈર્ઋત્યમાં રાયસેન, પશ્ચિમે વિદિશા, વાયવ્યમાં ગુના…
વધુ વાંચો >સાગરદિગ્ધીનાં વિષ્ણુશિલ્પો
સાગરદિગ્ધીનાં વિષ્ણુશિલ્પો : બંગાળમાં સાગરદિગ્ધીમાંથી ધાતુનાં અનુપમ વિષ્ણુશિલ્પો. કૉલકાતાના બંગીય સાહિત્ય પરિષદ મ્યુઝિયમમાં સંગૃહીત ષડ્ભુજ વિષ્ણુનું ચતુર્ભુજ સ્વરૂપ ભારતીય શિલ્પના વિશિષ્ટ નમૂના તરીકે પ્રખ્યાત છે. ષડ્ભુજ શિલ્પમાં વિષ્ણુએ શંખ, ચક્ર, ગદા, પદ્મ ઉપરાંત ગરુડધ્વજ અને હાથી ધારણ કરેલ છે. દેવના મુકુટની પાછળ આવેલ આભામંડળમાં સાત નાગપુરુષોનાં શિલ્પો કોતરેલાં છે. દેવના…
વધુ વાંચો >સાગરનંદિન્
સાગરનંદિન્ (12મી સદી) : પ્રાચીન ભારતીય નાટ્યશાસ્ત્રી અને ‘નાટકલક્ષણરત્નકોશ’ નામના ભારતીય નાટ્યવિવેચન વિશેના ગ્રંથના લેખક. તેમના જીવન વિશે વિગતો મળતી નથી. તેથી તેમના સમય વિશે પણ અનુમાનનો આશ્રય લેવો પડે છે. ‘અમરકોશ’ પરની ‘પદાર્થચંદ્રિકા’ નામની ટીકામાં રાયમુકુટ નામના તેના ટીકાકારે ‘નાટકલક્ષણરત્નકોશ’નો ઉલ્લેખ કર્યો છે. આ ટીકા 1431માં લખાઈ છે, તેથી…
વધુ વાંચો >સાગર મૂવીટોન
સાગર મૂવીટોન : સ્થાપના 1930. ભારતીય ચલચિત્રનિર્માતા સંસ્થા. ભારતીય ચલચિત્રોનો સવાક યુગ શરૂ થવા આડે માંડ એકાદ વર્ષની વાર હતી ત્યારે સાગર ફિલ્મ કંપનીની સ્થાપના ચિમનલાલ વી. દેસાઈએ કરી હતી. તેમના ભાગીદાર અંબાલાલ પટેલ હતા. ચિમનલાલ દેસાઈ મૂળ તો બૅંગાલુરુમાં કોલસાનો વેપાર કરતા હતા. ચલચિત્રો સાથે આમ કોઈ લેવાદેવા હતી…
વધુ વાંચો >સાગર, રામાનંદ
સાગર, રામાનંદ (જ. 29 ડિસેમ્બર 1917, અસલ ગુરુ કે નામ, લાહોર ઇલાકો, હવે પાકિસ્તાનમાં; અ. 12 ડિસેમ્બર 2005, મુંબઈ) : ચલચિત્ર અને દૃશ્ય-શ્રાવ્ય ક્ષેત્રના અગ્રણી નિર્માતા, દિગ્દર્શક તથા પટકથા-સંવાદલેખક અને હિંદી તથા ઉર્દૂ ભાષાના સાહિત્યસર્જક. મૂળ નામ ચંદ્રમૌલિ, પરંતુ મોસાળ પક્ષના પરિવારે દત્તક લીધા બાદ તેમને ‘રામાનંદ’ નામ આપવામાં આવ્યું.…
વધુ વાંચો >સાગર સંગમે
સાગર સંગમે : ચલચિત્ર. નિર્માણવર્ષ : 1958. શ્વેત અને શ્યામ. ભાષા : બંગાળી. દિગ્દર્શક : દેવકી બોઝ. પટકથા : દેવકી બોઝ, પ્રેમેન્દ્ર મિત્ર. સંગીત : આર. સી. બોરાલ. છબિકલા : બિમલ મુખોપાધ્યાય. મુખ્ય કલાકારો : ભારતી દાસ, મંજુ અધિકારી, નીતેશ મુખોપાધ્યાય, ઝહર રૉય, તુલસી લાહિડી, શૈલેન મુખરજી. બંગાળી ચિત્રજગતમાં નોંધપાત્ર…
વધુ વાંચો >સાગરા, ઈશ્વર
સાગરા, ઈશ્વર (જ. 1936, અમદાવાદ, ભારત) : આધુનિક ભારતીય ચિત્રકાર. અમદાવાદમાં હાથલારી ખેંચવાનો અને કબાડીનો વ્યવસાય કરતા મારવાડી કુટુંબમાં તેમનો જન્મ થયેલો. બાળપણ અમદાવાદમાં વીત્યું. કલાના કોઈ પણ પ્રકારના વૈધિક અભ્યાસ વિના જ એમણે ચિત્રકલાની સાધના કરી. એમાં એમના મોટાભાઈ અને જાણીતા ચિત્રકાર પિરાજી સાગરાનાં માર્ગદર્શન અને હૂંફ સાંપડ્યાં. ભારતીય-હિન્દુ…
વધુ વાંચો >સાગરા પિરાજી
સાગરા, પિરાજી (જ. 1931, અમદાવાદ, ગુજરાત) : આધુનિક ભારતીય ચિત્રકાર અને શિલ્પકાર. હાથલારી ખેંચવાનો અને કબાડીનો વ્યવસાય કરનાર મારવાડી કુટુંબમાં તેમનો જન્મ થયેલો. શાલેય અભ્યાસ પૂરો કર્યા પછી તેઓ ગુજરાતના કલાગુરુ રવિશંકર રાવળની કલા-શાળા ગુજરાત કલાસંઘમાં કલાની તાલીમ લેવા માટે જોડાયા. 1953માં તેમણે ‘ડ્રૉઇન્ગ ટીચર્સ ડિપ્લોમા’ પ્રાપ્ત કર્યો અને અમદાવાદની…
વધુ વાંચો >સાગોળ (lime)
સાગોળ (lime) : મકાનના બાંધકામમાં વપરાતા માલસામાનમાં એક અગત્યનો પદાર્થ. તેનો ઉપયોગ પ્રાચીન કાળથી થતો રહ્યો છે. જ્યારે તે રેતી અને પાણી સાથે યોગ્ય પ્રમાણમાં ભેગો કરવામાં આવે છે ત્યારે સાગોળ કોલ બને છે. તેનો ઉપયોગ બંધક તરીકે પથ્થર, ઈંટ, દીવાલ તથા છતનું પ્લાસ્ટર કરવામાં થાય છે. સાગોળ કૉન્ક્રીટ એ…
વધુ વાંચો >