શુદ્ધાદ્વૈતવાદ
શુદ્ધાદ્વૈતવાદ : શ્રી વલ્લભાચાર્યજીએ સ્થાપેલો તત્વજ્ઞાનનો એક સિદ્ધાંત. પ્રાચીન ભારતના ઋષિ-મુનિઓએ પોતાને લાધેલા તત્વના જ્ઞાનને વેદના અંતભાગમાં આવેલાં ઉપનિષદોમાં થયેલું તત્વચિંતન શ્રુતિપ્રસ્થાન નામે ઓળખાય છે. ઉપનિષદોમાં રહેલા તત્વજ્ઞાનના સિદ્ધાંતોને સંક્ષેપમાં બાદરાયણે બ્રહ્મસૂત્રોમાં ગૂંથ્યા. આ સૂત્રોમાં નિહિત વિચારોને સારરૂપે શ્રીમદભગવદ્ગીતામાં સંગૃહીત કર્યા છે. સ્મૃતિ પ્રસ્થાનમાં ભગવદગીતા ઉપરાંત પુરાણોને પણ સમાવાયાં છે.…
વધુ વાંચો >શુદ્ધીકરણ
શુદ્ધીકરણ : વ્યક્તિનાં શરીર અને મન અશુદ્ધ થાય તેને હિંદુ ધર્મશાસ્ત્રના આધારે શુદ્ધ કરવાની ક્રિયા. મનુ, યાજ્ઞવલ્ક્ય, નારદ, પરાશર આદિની સ્મૃતિઓ વિશ્વરૂપ, મેધાતિથિ, વિજ્ઞાનેશ્વર વગેરેની ટીકાઓ તેમજ લક્ષ્મીધરનું ‘કલ્પતરુ’, દેવજ્ઞ ભટ્ટની ‘સ્મૃતિચંદ્રિકા’, હેમાદ્રિનું ‘ચતુર્વર્ગચિન્તામણિ’, ‘નિર્ણયસિન્ધુ’, ‘ધર્મસિન્ધુ’, ‘સ્મૃતિસમુચ્ચય’ વગેરે નિબંધગ્રંથો ધર્મશાસ્ત્રીય નિર્ણય માટે પ્રમાણભૂત બન્યા છે. દેશ, કાળ, કુળ કે જાતિના…
વધુ વાંચો >શુન:શેપ
શુન:શેપ : વૈદિક સાહિત્યનું પાત્ર. સૂર્યવંશી પ્રસિદ્ધ રાજા હરિશ્ર્ચંદ્રને સંતાન ન હતું. વરુણના વરદાનથી તેને રોહિત નામે પુત્ર થયો. પરંતુ શરત મુજબ હરિશ્ર્ચંદ્રે વરુણને આ પુત્ર બલિદાનમાં આપવાનો હતો. આથી રોહિત વનમાં નાસી ગયો. શરત પૂરી ન થતાં હરિશ્ર્ચંદ્રને જળોદર રોગ થયો. રોહિતને પિતાને રોગમુક્ત કરવાની ઇચ્છા હતી, પરંતુ તેણે…
વધુ વાંચો >શુબર્ટ, ફ્રાન્ઝ (પીટર) [Schubert, Franz (Peter)]
શુબર્ટ, ફ્રાન્ઝ (પીટર) [Schubert, Franz (Peter)] (જ. 31 જાન્યુઆરી 1797, હીમેલ્ફૉર્ટર ગ્રૂન્ડ, ઑસ્ટ્રિયા; અ. 19 નવેમ્બર 1828, વિયેના, ઑસ્ટ્રિયા) : ઑસ્ટ્રિયન સંગીતકાર અને સ્વરનિયોજક. અત્યંત ઋજુ સૂરાવલિઓ માટે એ જાણીતો છે. શુબર્ટના પિતા ફ્રાન્ઝ થિયોડૉર શુબર્ટ શાલેય શિક્ષક હતા અને માતા એલિઝાબેથ લગ્નસમયે ઘરગથ્થુ નોકરાણી હતાં. આ યુગલનાં પાંચ સંતાનોમાં…
વધુ વાંચો >શુબુન, તેન્શો (Shubun, Tensho)
શુબુન, તેન્શો (Shubun, Tensho) (જ. ચૌદમી સદીનો અંત ?, ઓમિ, જાપાન; અ. 1444-48 ?, ક્યોટો, જાપાન) : જાપાની ચિત્રકાર. જાપાનમાં એકરંગી (monochromatic) શાહી વડે આલેખિત ચિત્રોના વિકાસમાં તેનો મુખ્ય ફાળો છે. ચીની ચિત્રશૈલીઓને અનુસરતા જાપાની ચિત્રકારો પાસેથી શુબુન ચિત્રકલા શીખેલો. ક્યોટોમાં શોકોકુ-જી (Shokku-Ji) મંદિરમાં એ પોતે ધર્મગુરુ હતો. આ જ…
વધુ વાંચો >શુભ્રરંગી ખડકો, ખનિજો (leucocratic rocks, – minerals)
શુભ્રરંગી ખડકો, ખનિજો (leucocratic rocks, – minerals) : મુખ્યત્વે આછા રંગવાળાં ખનિજોથી બનેલા અગ્નિકૃત ખડકો માટે ઉપયોગમાં લેવાતો શબ્દપ્રયોગ. આવા ખડકોમાં ઘેરા રંગના ખનિજોનું પ્રમાણ 0 % થી 30 % જેટલું હોય છે. બાકીની ટકાવારી આછા રંગનાં ખનિજોની હોય છે. આછા રંગનાં ખનિજો પૈકી ક્વાર્ટ્ઝ, ફેલ્સ્પાર, ફેલ્સ્પેથૉઇડ, રંગવિહીન કે આછા…
વધુ વાંચો >શુમાકર ઈ. એફ.
શુમાકર ઈ. એફ. (જ. 1911, જર્મની; અ. 6 સપ્ટેમ્બર 1977, સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ) : વિકાસશીલ દેશો માટે મધ્યવર્તી તકનીકોની હિમાયત કરનાર સ્વતંત્ર વિચારક તથા ‘બુદ્ધિસ્ટ ઇકોનૉમિસ્ટ’ની આર્થિક વિચારસરણીના પ્રવર્તક. આખું નામ અર્ન્સ્ટ ફ્રેડરિક શુમાકર. 1930ના અરસામાં ઇંગ્લૅન્ડની ઑક્સફોર્ડ યુનિવર્સિટીમાં ‘રોડસ સ્કૉલર’ તરીકે અધ્યયન કર્યું અને ત્યારબાદ જર્મની પાછા ગયા ખરા, પરંતુ નાઝીવાદની…
વધુ વાંચો >શુમાકર, માઇકલ
શુમાકર, માઇકલ (જ. 3 જાન્યુઆરી 1969, હર્થ હર્મેલ્દિરા, જર્મની) : ફાર્મુલા વન કાર-રેસના બેતાજ બાદશાહ. તારીખ 10 સપ્ટેમ્બર 2006ના રોજ ઇટાલિયન ગ્રાન્ડ પ્રિક્સમાં વિજય મેળવ્યા પછી તેમણે ઇટાલીના મોન્ઝા ખાતે 2006ની ચાલુ સિઝન બાદ સ્વૈચ્છિક નિવૃત્તિની જાહેરાત કરતાં દંતકથારૂપ બની ગયેલા આ જર્મન કાર-રેસરની કારકિર્દીનો ઑક્ટોબર 2006થી અંત આવ્યો છે.…
વધુ વાંચો >શુમાન, એલિઝાબેથ (Schumann Elisabeth)
શુમાન, એલિઝાબેથ (Schumann Elisabeth) (જ. 13 જૂન 1885, જર્મની; અ. 23 એપ્રિલ 1952, ન્યૂયૉર્ક નગર, અમેરિકા) : વૉલ્ફગૅન્ગ મોત્સાર્ટ અને રિચાર્ડ સ્ટ્રૉસની કૃતિઓ ગાવા માટે વિશ્વવિખ્યાત બનેલી સોપ્રાનો ગાયિકા. હેમ્બર્ગ ઑપેરા ખાતે 1910માં એલિસાબેથે સોપ્રાનો ગાયિકા તરીકેની કારકિર્દી શરૂ કરી. 1914માં ન્યૂયૉર્ક નગરના મેટ્રોપોલિટન ઑપેરા હાઉસમાં સ્ટ્રૉસના ઑપેરા ડી રોસેન્કાવેલિયર(Die…
વધુ વાંચો >શુમાન, ક્લૅરા (Schumann, Clara)
શુમાન, ક્લૅરા (Schumann, Clara) (જ. 13 સપ્ટેમ્બર 1819, લિપઝિગ, જર્મની; અ. 20 મે 1896, ફ્રાન્કફર્ટ આમ મેઇન જર્મની) : પ્રસિદ્ધ જર્મન પિયાનોવાદિકા. પ્રસિદ્ધ જર્મન પિયાનોવાદક વીકની એ પુત્રી. પાંચ વરસની ઉંમરથી જ પિતા પાસેથી પિયાનોવાદનના પાઠ ગ્રહણ કરવા શરૂ કર્યા. પંદર વરસની વયથી તેણે એક કન્સર્ટ પિયાનિસ્ટ તરીકે આખા યુરોપમાં…
વધુ વાંચો >શુશુનૉવા યેલેના
શુશુનૉવા યેલેના (જ. 23 મે 1969, લેનિનગ્રાડ, રશિયા) : રશિયાના જિમ્નૅસ્ટિકનાં મહિલા ખેલાડી. 1988ના ઑલિમ્પિક રમતોત્સવનાં તેઓ સર્વાંગી ચૅમ્પિયન નીવડ્યાં; તેઓ વ્યક્તિગત રૌપ્ય અને કાંસ્યચન્દ્રકનાં વિજેતા બન્યાં અને ટીમનો સુવર્ણચન્દ્રક જીત્યાં. 1982માં તેઓ પ્રથમ સોવિયેત વિજયપદકના વિજેતા બન્યાં; 1985માં તેઓ સમગ્ર યુરોપના ચૅમ્પિયન બન્યાં અને એ રીતે 4માંથી 3 વૈયક્તિક…
વધુ વાંચો >શુષ્ક દૂધ
શુષ્ક દૂધ : દૂધમાંથી મોટાભાગનું (> 95 %) પાણી દૂર કર્યા પછી મળતી પાઉડરરૂપ નીપજ. તેના મુખ્યત્વે બે પ્રકાર છે : સંપૂર્ણ દૂધ(whole milk)નો પાઉડર અને વસાવિહીન (nonfat) દૂધનો પાઉડર. આ ઉપરાંત શિશુ-આહાર (infant food), મૉલ્ટયુક્ત દુગ્ધ-ખોરાક, ડેરી-વ્હાઇટનર પણ દૂધમાંથી બનાવવામાં આવે છે. દૂધને શુષ્ક બનાવવાની કળા લગભગ 13મા સૈકામાં…
વધુ વાંચો >શુષ્કનદીપાત્ર (windgap)
શુષ્કનદીપાત્ર (windgap) : નદી દ્વારા ત્યજી દેવાયેલો, શુષ્ક બની રહેલો પ્રવાહપટ. અગાઉના વખતમાં વહેતી નદી(કે ઝરણાં)ને કારણે પહાડી પ્રદેશ, ઉચ્ચ પ્રદેશ કે ડુંગરધારોના ઊંચાણવાળા ભૂમિસ્વરૂપમાં કોરાઈને તૈયાર થયેલો, છીછરું ઊંડાણ ધરાવતો, નીચાણવાળો વિભાગ; જે હવે અવરજવર માટે માર્ગ તરીકે ઉપયોગમાં લેવાતો હોય, તેને શુષ્કનદીપાત્ર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ પ્રકારનાં…
વધુ વાંચો >શુષ્ક બરફ (dry ice)
શુષ્ક બરફ (dry ice) : ઘન પ્રાવસ્થા (phase) રૂપે અસ્તિત્વ ધરાવતો કાર્બન ડાયૉક્સાઇડ (CO2). તેને શુષ્ક બરફ નામ એટલા માટે આપવામાં આવ્યું છે કે ઘનનું ઊર્ધ્વીકરણ (sublimation) થઈ તે સીધો બાષ્પમાં ફેરવાતો હોઈ તે ભીનો (wet) લાગતો નથી. તે અવિષાળુ (nontoxic) અને અસંક્ષારક (noncorrosive) હોય છે અને ઘનમાંથી સીધો બાષ્પમાં…
વધુ વાંચો >શુષ્કવર્ણી ત્વચારોગ (xeroderma pigmentosum)
શુષ્કવર્ણી ત્વચારોગ (xeroderma pigmentosum) : સુક્કી અને રંગદ્રવ્યોના વિકારવાળી ત્વચાનો જનીનીય વારસાગત રોગ, જેમાં ચામડીનું કૅન્સર થવાની સંભાવના વધે છે. તે એક દેહસૂત્રીય પ્રચ્છન્ન (autosomal recessive) વારસાથી ઉદ્ભવતો રોગ છે, જેમાં ડિઑક્સિ-રિબોન્યૂક્લિઇક ઍસિડ(DNA)નું સમારકામ ક્ષતિપૂર્ણ હોય છે. તેથી તેવું બાળક, સૂર્યના પ્રકાશમાંનાં સામાન્ય પારજાંબલી કિરણો તેના શરીરના જે ભાગ પર…
વધુ વાંચો >શુંગ કળા
શુંગ કળા (આશરે ઈ. પૂ. 185થી ઈ. સ. બીજી સદી) : શુંગ રાજ્યવંશ દરમિયાનની ભારતીય કળા. ઈ. પૂ. 185માં છેલ્લા મૌર્ય રાજાના અવસાન પછી તેના બ્રાહ્મણ સેનાપતિએ મૌર્ય સામ્રાજ્ય હડપ કર્યું. આ નવા બ્રાહ્મણ રાજાની અટક પરથી નવો રાજવંશ શુંગ કહેવાયો. આ રાજ્યકાળ દરમિયાન બૌદ્ધ અને હિંદુ બંને ધર્મો ભારતમાં…
વધુ વાંચો >શુંગ વંશ
શુંગ વંશ (ઈ.પૂ. 18775) : મૌર્યો પછી મગધના સામ્રાજ્ય ઉપર શાસન કરનાર વંશ. મૌર્યવંશના છેલ્લા રાજા બૃહદ્રથની હત્યા કરીને તેના બ્રાહ્મણ સેનાપતિ પુષ્યમિત્રે મગધનું સામ્રાજ્ય આંચકી લીધું. આ બનાવ પછી 800 વર્ષે થયેલ કવિ બાણે ‘હર્ષચરિત’માં તેનું વિગતે વર્ણન કર્યું છે. પુરાણોમાં જણાવ્યા મુજબ પુષ્યમિત્ર શુંગ પરિવારનો હતો. પાણિનિ જણાવે…
વધુ વાંચો >શૂટ્ઝ, હીન્રિખ (Schutz, Heinrich)
શૂટ્ઝ, હીન્રિખ (Schutz, Heinrich) (જ. 8 ઑક્ટોબર 1585, કૉસ્ટ્રિટ્ઝ, સૅક્સની, જર્મની; અ. 6 નવેમ્બર 1672, ડ્રેસ્ડન, જર્મની) : જર્મન સંગીતકાર અને સ્વરનિયોજક. બાખના પૂર્વસૂરિઓમાં તેઓ સૌથી મહાન જર્મન સંગીતકાર ગણાય છે. કેસલમાં તેમણે પ્રાથમિક અને સામાન્ય શિક્ષણ મેળવ્યું. અહીં તેઓ ચર્ચના કોયરમાં વૃંદગાનમાં ભાગ લેતા. 1608માં કાયદાનો અભ્યાસ કરવા માટે…
વધુ વાંચો >શૂદ્ર
શૂદ્ર : હિંદુ ધર્મના ચાર વર્ણોમાંનો એક. પુરુષસૂક્તમાં વિરાટ પુરુષના ચરણમાંથી શૂદ્રને ઉત્પન્ન થયેલો ગણાવાયો છે. અર્થાત્ સમાજસેવાનો ભાર શૂદ્રોને સોંપાયો હતો, પણ તેથી તે નીચ કે હલકો ગણાતો ન હતો; પરંતુ પ્રથમ ત્રણ વર્ણના કામ માટે અયોગ્ય ગણાતો હતો. પુરુષસૂક્ત અનુસાર સમાજના ચારેય વર્ણ ચાર વર્ગો રૂપે અલગ અલગ…
વધુ વાંચો >