૧૨.૨૬
ફૂગજન્ય વિષથી ફેલ્સ્પાર
ફૂલના ડીંટાનો કોહવારો
ફૂલના ડીંટાનો કોહવારો : ફૂલ પૂરતું ખીલતાં પહેલાં ફળપાકો અને શોભાના ફૂલછોડના ખીલતા ફૂલના ડીંટા ઉપર સૂક્ષ્મ જીવોના આક્રમણને લીધે ડીંટાનું થતું કોહવાણ. વ્યાધિજનકનું આક્રમણ ડીંટાના ભાગ પર થતાં ત્યાં પોચા જખમો થાય છે અને તે ખૂબ જ ઝડપથી વિકાસ પામી આ ભાગની પેશીઓમાં જુદા જુદા રંગનાં ધાબાં કે ચાઠાં…
વધુ વાંચો >ફૂલનિ મુઠિ (1927)
ફૂલનિ મુઠિ (1927) : સિંધી નિબંધસંગ્રહ. અર્વાચીન સિંધી સાહિત્યના ઉત્થાનકાળના પ્રારંભિક નિબંધ-સંગ્રહોમાં આ સંગ્રહ વિશેષ મહત્વનો છે. આમાંના નિબંધો આ અગાઉ પ્રગટ થયેલા નહોતા, પરંતુ રચયિતા લાલચંદ અમરડિનોમસ(1885–1954)ની રોજનીશીમાંથી તે સંગૃહીત કરાયા છે. લાલચંદ એમના રોજિંદા વિચારો અને અનુભવોને વિસ્તારથી પોતાની ડાયરીમાં નોંધી લેતા હતા. તેમાં તેમની અંગત શિવ-ભાવનાઓનો સ્પર્શ…
વધુ વાંચો >ફૂલબાની
ફૂલબાની : ઓરિસા રાજ્યના મધ્ય ભાગમાં આવેલો જિલ્લો. જિલ્લાના બૌધ ખોંડમાલ પેટાવિભાગનું વડું મથક તથા એ જ નામ ધરાવતું નગર. અગાઉના આંગુલ જિલ્લાનું પણ તે મુખ્ય મથક હતું. 1993ના નવેમ્બરની 12મી તારીખે ફૂલબાની (બૌધ ખોંડમાલ) જિલ્લાની નવેસરથી રચના કરવામાં આવેલી છે. ભૌ. સ્થાન : તે 20° 30´ ઉ.અ. અને 84°…
વધુ વાંચો >ફૂલ બિન ડાલી (1971)
ફૂલ બિન ડાલી (1971) : ડોગરી લેખક શ્રીવત્સ વિકલ(1930–1970)-રચિત સર્વપ્રથમ નવલકથા અને તે લેખકના અવસાન પછી પ્રગટ થઈ હોવાથી તે લેખકની છેલ્લી પ્રકાશિત નવલકથા પણ બની રહે છે. આ કૃતિમાં લેખકે ડોગરી પ્રજાની વિવિધ સામાજિક સમસ્યાઓની છણાવટ કરી છે અને રોજબરોજના પ્રશ્નો માટે લોકમાનસની રૂઢિચુસ્તતા કારણભૂત છે એવું નિદાન પણ…
વધુ વાંચો >ફૂલભોંદરી (મોટો ભાંદ્રો) (ઘૂઘરો)
ફૂલભોંદરી (મોટો ભાંદ્રો) (ઘૂઘરો) : દ્વિદળી વર્ગના લિથ્રેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Legerstroemia speciosa (L) Pers, Syn. L. Flos-reginae Retz:, Munchausia speciosa L. Mant, (હિ., બં., પં. જારુલ; મ. તાઇ; અં. પ્રાઇડ ઑવ્ ઇંડિયા ક્વીન્સ ફ્લાવર, ક્વીન ક્રેપ મિરટલ) છે. તે ભારતમાં વધતેઓછે અંશે બધે જ થાય છે.…
વધુ વાંચો >ફૂલોની ગોઠવણી
ફૂલોની ગોઠવણી : ઘર કે અન્ય સ્થાનોની સુંદરતા વધારવા માટે ફૂલોની ચોક્કસ પદ્ધતિએ થતી ગોઠવણી. સામાન્ય રીતે ફૂલને ઘરમાં રાખવા માટે ફૂલદાનીનો ઉપયોગ થાય છે. હવે તો એ ફૂલદાનીના ઘાટ અને જેમાંથી એ ફૂલદાની બને છે તે વસ્તુઓ(સ્ટીલ, કાંસું, પિત્તળ, પ્લાસ્ટિક, કાચ વગેરે)ની પુષ્કળ વિવિધતા જોવા મળે છે. ક્યારેક તો…
વધુ વાંચો >ફૂંકણી
ફૂંકણી : ધાતુ, વાંસ કે લાકડાની પોલી નળી, જેના દ્વારા હવા ફૂંકીને છાણાં, લાકડાં કે કોલસાનું દહન તીવ્ર બનાવાય છે. ગામડાંની સ્ત્રીઓ ચૂલાનો અગ્નિ જલાવવામાં અને સોની લોકો પણ છાણાં કે કોલસાને સળગાવવામાં ફૂંકણીઓનો ઉપયોગ કરે છે. ધાતુઓના રેણકામમાં તેમજ કાચના કામમાં પણ ધાતુની ફૂંકણીઓ વપરાય છે. ફૂંકણીઓનો આ પ્રકારનો…
વધુ વાંચો >ફેકનર ગુસ્તાવ થિયૉડૉર
ફેકનર, ગુસ્તાવ થિયૉડૉર (જ. 1801; અ. 1887) : જર્મન વૈજ્ઞાનિક અને દર્શનશાસ્ત્રી. ફેકનરે મનોભૌતિક પદ્ધતિઓના વિકાસમાં મહત્વનો ફાળો આપ્યો. મનોભૌતિકશાસ્ત્રના મુખ્ય સ્થાપક તરીકે તેનું નામ હંમેશાં રહેશે. મનોભૌતિકશાસ્ત્ર પ્રાયોગિક મનોવિજ્ઞાનની સર્વપ્રથમ શાખા છે, જે ભૌતિક ઉદ્દીપક અને એના સાંવેદનિક અનુભવ વચ્ચેના સંબંધનું સ્વરૂપ જાણવાનો અને એ સંબંધને નિયમ રૂપે રજૂ…
વધુ વાંચો >ફૅકલ્ટી ઑવ્ ફાઇન આર્ટ્સ
ફૅકલ્ટી ઑવ્ ફાઇન આર્ટ્સ, વડોદરા : મહરાજા સયાજીરાવ યુનિવર્સિટી ઑવ્ વડોદરાની લલિતકળાના શિક્ષણ માટેની જાણીતી ફૅકલ્ટી. રાજકીય સ્વાતંત્ર્ય પછી વડોદરાની મ. સ. યુનિવર્સિટીના તત્કાલીન વાઇસ ચાન્સેલર હંસા મહેતાને લલિતકળાના ઔપચારિક શિક્ષણની ખોટ જણાઈ અને તેમના માર્ગદર્શન અને સંનિષ્ઠ પ્રયત્નોથી 1950માં મ. સ. યુનિવર્સિટીએ ફૅકલ્ટી ઑવ્ ફાઇન આર્ટ્સની સ્થાપના કરી. યુનિવર્સિટીના…
વધુ વાંચો >ફેકોલિથ
ફેકોલિથ : સંવાદી અંતર્ભેદકોનો એક પ્રકાર. ઊર્ધ્વવાંકના શીર્ષભાગમાં કે અધોવાંકના ગર્તભાગમાં ચાપ-સ્વરૂપે પ્રવિષ્ટ પામેલું સંવાદી અંતર્ભેદક. ઊર્ધ્વવાંકમાં હોય ત્યારે તેમનો સામાન્ય આકાર બહિર્ગોળ અને અધોવાંકમાં હોય ત્યારે તે અંતર્ગોળ દેખાય છે. વિરૂપક બળોની અસર હેઠળ સ્તરોનું જ્યારે ગેડીકરણ થાય ત્યારે ગેડના શીર્ષ અને ગર્તભાગો ક્યારેક એકબીજાના સંદર્ભમાં ખસીને વચ્ચેથી પહોળાં…
વધુ વાંચો >ફૂગજન્ય વિષ
ફૂગજન્ય વિષ : યજમાન વનસ્પતિ કે પ્રાણીકોષોને ઈજા પહોંચાડતા અથવા તેમની ચયાપચયની પ્રક્રિયાઓને છિન્નભિન્ન કરતા ફૂગ દ્વારા સ્રવતા બિન-ઉત્સેચકીય પદાર્થો. તે યજમાન પેશીમાં થતી ઉત્સેચકીય પ્રક્રિયાને નિષ્ક્રિય બનાવે છે અને અત્યંત અલ્પ સાંદ્રતાએ પણ વનસ્પતિઓ અને પ્રાણીઓ માટે હાનિકારક અથવા વિનાશક હોય છે. મોટાભાગનાં વિષ તેમની ક્રિયા બાબતે વિશિષ્ટ હોતાં…
વધુ વાંચો >ફૂગનાશકો (fungicides)
ફૂગનાશકો (fungicides) : ફૂગનો નાશ કરતાં આર્થિક અગત્યનાં રસાયણો. આ ફૂગનાશકો મુખ્યત્વે વનસ્પતિ-રોગ-નિયંત્રણ માટે વપરાતાં હોય છે. વનસ્પતિ-રોગ-નિયંત્રણમાં વપરાતાં વિવિધ રસાયણો કાર્બનિક કે અકાર્બનિક પ્રકારનાં હોય છે. દરેકની સૂક્ષ્મજીવનાશક કાર્યપદ્ધતિ જુદી જુદી હોય છે. કેટલાંક રસાયણો સૂક્ષ્મ જીવને જરૂરી ઉત્સેચકોને નિષ્ક્રિય કરી, ચયાપચયની અગત્યની ક્રિયામાં અવરોધ ઊભો કરી, તેમનો નાશ…
વધુ વાંચો >ફૂટબૉલ
ફૂટબૉલ : પગ વડે દડાને રમવાની રમત. આ રમતમાં દડાને હાથ સિવાય શરીરના કોઈ પણ અવયવ વડે રમી શકાય છે. ફૂટબૉલની રમતની શરૂઆત ક્યારથી થઈ તે કહેવું મુશ્કેલ છે. તે અંગે મતમતાંતરો પ્રવર્તે છે. પાંચ સો વર્ષ પહેલાં પ્રાચીન ગ્રીસમાં ‘હારપેસ્ટમ’ તરીકે ફૂટબૉલની રમત જાણીતી હતી. ઘણા તજ્જ્ઞો એવું જણાવે…
વધુ વાંચો >ફૂટ, રૉબર્ટ બ્રૂસ
ફૂટ, રૉબર્ટ બ્રૂસ (જ. 1834; અ. 1912) : બ્રિટિશ ભૂસ્તરશાસ્ત્રી અને પુરાતત્ત્વવિદ. કેટલાક તેમને ભારતીય પ્રાગ્-ઐતિહાસિક અભ્યાસના પ્રણેતા તરીકે પણ નવાજે છે. 24 વર્ષની ઉંમરે તેઓ ભારતીય સર્વેક્ષણ ખાતા(GSI)માં જોડાયા અને ત્યાં 33 વર્ષ સેવાઓ આપી. 1862માં પુરાતત્વીય સર્વેક્ષણ સ્થપાયા પછી તેમાં ભારતમાં મળી આવતા પ્રાગૈતિહાસિક માનવ-અવશેષો પર સંશોધન કરવાનું…
વધુ વાંચો >ફૂડ ઍન્ડ ઍગ્રિકલ્ચર ઑર્ગેનાઇઝેશન (F.A.O.)
ફૂડ ઍન્ડ ઍગ્રિકલ્ચર ઑર્ગેનાઇઝેશન (F.A.O.) : સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘ અંતર્ગત એક સંસ્થા. આ સંસ્થાની સ્થાપના ઑક્ટોબર 1945માં થઈ. તેનું મુખ્ય કાર્યાલય 1951 સુધી વૉશિંગ્ટન ડી. સી. હતું, પરંતુ હવે તે રોમ ખાતે છે. 1943માં તે વખતના અમેરિકાના પ્રમુખ ફ્રૅન્કલિન ડી. રૂઝવેલ્ટે હૉટ સ્પ્રિંગ્ઝ–વર્જિનિયા ખાતે અન્ન અને કૃષિ સાથે સંબંધ ધરાવતી સમસ્યાઓની…
વધુ વાંચો >ફૂદું (Moth)
ફૂદું (Moth) : કીટકવર્ગમાં રોમપક્ષ (lepidoptera) શ્રેણીના પતંગિયા જેવું પ્રાણી. કીટકોની દુનિયામાં રોમપક્ષ શ્રેણી સંખ્યાની ર્દષ્ટિએ બીજા ક્રમે આવે છે. એક અંદાજ મુજબ રોમપક્ષ શ્રેણીની આશરે એકાદ લાખ જેટલી જાતિઓથી વૈજ્ઞાનિકો પરિચિત છે. હજુ પણ હજારોની સંખ્યામાં અન્ય જાતિઓ ઓળખાઈ નથી. દેખાવે ફૂદાં અને પતંગિયાં એકસરખાં જ લાગે, પરંતુ ફૂદાં…
વધુ વાંચો >ફૂરિયે, ફ્રાંકોઝ મેરી ચાર્લ્સ
ફૂરિયે, ફ્રાંકોઝ મેરી ચાર્લ્સ (જ. 7 એપ્રિલ 1772, બોઝાંકો, ફ્રાંસ; અ. 10 ઑક્ટોબર 1837, પૅરિસ, ફ્રાંસ) : સમાજલક્ષી ફ્રેંચ ચિંતક. કાલ્પનિક સમાજવાદ અંગેની તેમની વિચારસરણી ‘ફૂરિયરવાદ’ તરીકે જાણીતી છે. તેમણે તેમની વ્યાવસાયિક કારકિર્દીની શરૂઆત કારકુન તરીકે કરી હતી. આ જ ગાળા દરમિયાન તેમણે લખેલા ‘ધ સોશિયલ ડેસ્ટિની ઑવ્ મૅન’ અને…
વધુ વાંચો >ફૂરિયે રૂપાન્તર
ફૂરિયે રૂપાન્તર (Fourier transform) : કોઈ બે યોગ્ય ચલરાશિઓ x અને pને અનુલક્ષીને કોઈ વિધેય f(x)ના સંકલન–રૂપાન્તર (integral transform) દ્વારા મળતું વિધેય g(p). તે નીચે મુજબ વ્યાખ્યાયિત થાય છે : જેમાં છે. વિધેય f(x)નું ફૂરિયે રૂપાન્તર g(p) છે તો g(p)નું પ્રતીપ (inverse) રૂપાન્તર f(x) છે; અર્થાત્ સમીકરણો (1) અને (2)…
વધુ વાંચો >ફૂર્ફ્યુરાલ(Furfural)
ફૂર્ફ્યુરાલ(Furfural) : મકાઈનાં કણસલાં (ડૂંડાં) (cobs)માંથી મળતા તેલમાંનો મુખ્ય ઘટક. તેને ફૂર્ફ્યુરાલ્ડિહાઇડ, ફ્યુરાલ, 2–ફ્યુરાલ્ડિહાઇડ પાયરોમ્યુસિક આલ્ડિહાઇડ અથવા 2–ફ્યુરાનકાર્બોક્સાલ્ડિહાઇડ પણ કહે છે. અણુસૂત્ર : C4H3OCHO અથવા ઓટ(યવ)નાં તથા ડાંગરનાં ફોતરાં, મકાઈનાં ડૂંડાં, શેરડીના કૂચા (બગાસે) વગેરે સેલ્યુલોઝયુક્ત અપશિષ્ટ (waste) પદાર્થોને વરાળ તથા મંદ ઍસિડ સાથે ગરમ કરવાથી ફૂર્ફ્યુરાલનું ઉત્પાદન કરી શકાય…
વધુ વાંચો >ફૂલછાબ
ફૂલછાબ : રાજકોટ અને સૂરતથી પ્રગટ થતું દૈનિક. 1921ના ઑક્ટોબરની બીજી તારીખે સૌરાષ્ટ્રના રાણપુરમાં ‘ફૂલછાબ’ના પુરોગામી ‘સૌરાષ્ટ્ર’ સાપ્તાહિકને અમૃતલાલ શેઠે શરૂ કર્યું હતું. એ પત્રનો મુખ્ય ઉદ્દેશ સૌરાષ્ટ્રનાં દેશી રજવાડાંઓની જોહુકમીથી પ્રજાને મુક્ત કરાવવાની લડતને વેગ આપવાનો હતો. રાણપુર સૌરાષ્ટ્રમાં હોવા છતાં દેશી રજવાડાનો ભાગ નહિ, પરંતુ બ્રિટિશ શાસન હેઠળ…
વધુ વાંચો >