ખંડ-૨૩
સાગરથી સૈરંધ્રી
સિલ્ટ (Silt)
સિલ્ટ (Silt) : એક પ્રકારનો નિક્ષેપ. મિમી.થી મિમી. વ્યાસના પરિમાણવાળા સૂક્ષ્મકણોથી તે બનેલો હોય છે. 80 % કે તેથી વધુ સિલ્ટ હોય અને 12 % કે તેથી ઓછી માટી હોય, એ પ્રકારના ઘટકોના બંધારણવાળી જમીનને પણ સિલ્ટ કહેવાય. પ્રધાનપણે સિલ્ટ-કક્ષાના કણોથી ઘનિષ્ઠ બનેલા, અતિસૂક્ષ્મ દાણાદાર ખડકને સિલ્ટપાષાણ (Siltstone) કહી શકાય.…
વધુ વાંચો >સિલ્ટસ્ટોન
સિલ્ટસ્ટોન : જુઓ સિલ્ટ
વધુ વાંચો >સિલ્વર (ભૂસ્તરશાસ્ત્ર)
સિલ્વર (ભૂસ્તરશાસ્ત્ર) : કુદરતમાં ખનિજ રૂપે મળી આવતું ચાંદીનું મુક્ત સ્વરૂપ. રાસા. બં. : Ag. સ્ફ. વર્ગ : ક્યુબિક. સ્ફ. સ્વ. : સ્ફટિકો ક્યૂબ, ઑક્ટાહેડ્રલ કે ડોડેકાહેડ્રલ સ્વરૂપોમાં મળે; અન્યોન્ય સમાંતર જૂથમાં; લાંબા, જાળાકાર કે પાતળાથી જાડા તાર-સ્વરૂપે પણ મળે. ક્યારેક દળદાર, ક્યારેક જાડા પટ-સ્વરૂપે, આવરણ રૂપે કે ભીંગડાં રૂપે…
વધુ વાંચો >સિલ્વર (રસાયણશાસ્ત્ર)
સિલ્વર (રસાયણશાસ્ત્ર) : આવર્તક કોષ્ટકના 11મા (અગાઉના Ib) સમૂહનું રાસાયણિક તત્ત્વ, કીમતી ધાતુઓ પૈકીની એક. સંજ્ઞા Ag. લૅટિન શબ્દ argentum (ચળકતું અથવા સફેદ) પરથી આ સંજ્ઞા લેવાઈ છે. અગાઉ તેમના ઉપયોગને કારણે ‘ચલણી ધાતુઓ (coinage metals)’ તરીકે ઓળખાતી ત્રણેય ધાતુઓ – કૉપર (તાંબુ), સિલ્વર અને ગોલ્ડ (સોનું) તત્ત્વીય અથવા પ્રાકૃતિક…
વધુ વાંચો >સિલ્વર ઓક
સિલ્વર ઓક : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા પ્રોટિયેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Grevillea robusta A. cunn. (અં. સિલ્વર ઓક, સિલ્કી ઓક) છે. તે એક સદાહરિત લીલ છે અને લાંબો શંકુ આકારનો પર્ણમુકુટ (crown) ધરાવે છે. તે ઑસ્ટ્રેલિયાની મૂળ વતની છે અને ત્યાં 45 મી. સુધીની ઊંચાઈ પ્રાપ્ત કરે છે;…
વધુ વાંચો >સિલ્વર નાઇટ્રેટ
સિલ્વર નાઇટ્રેટ : સિલ્વરનું સૌથી વધુ અગત્યનું સંયોજન અને રાસાયણિક પ્રક્રિયક. રાસાયણિક સૂત્ર : AgNO3. સિલ્વરને મંદ નાઇટ્રિક ઍસિડ(HNO3)માં ઓગાળી દ્રાવણને સંકેન્દ્રિત કરતાં સિલ્વર નાઇટ્રેટના સ્ફટિક મળે છે. 3Ag + 4HNO3 → 3AgNO3 + NO↑+ 2H2O જો સિલ્વરમાં તાંબા(કૉપર)ની અશુદ્ધિ હોય તો અવશેષને આછા રક્તતપ્ત (dull red-heat) તાપમાન સુધી ગરમ…
વધુ વાંચો >સિલ્વરફિશ
સિલ્વરફિશ : કીટક વર્ગનું થાયસેન્યુરા શ્રેણીનું પાંખ વગરનું અને ચાંદી જેવું ચળકાટ મારતું નાનું જીવડું. ઉત્ક્રાંતિની દૃષ્ટિએ ચમરી કે સિલ્વરફિશ એ મનુષ્ય કરતાં પણ પહેલાંનાં છે. તેનો સમાવેશ થાયસેન્યુરા (thysanura) શ્રેણીના લેપિસ્માટિડી (lepismatidae) કુળમાં કરવામાં આવે છે. આ કીટકનો આકાર માછલી જેવો હોય છે અને ચાંદી જેવો ચળકાટ મારતો રંગ…
વધુ વાંચો >સિલ્વાઇટ (Sylvite)
સિલ્વાઇટ (Sylvite) : પોટૅશિયમધારક ખનિજ. પોટાશના સ્રોત તરીકે રાસાયણિક ખાતરમાં ઉપયોગમાં લેવાતું દ્રવ્ય. રાસા. બં. : KCl; ક્લોરિન 47.6 %; પોટૅશિયમ 52.4 %; ક્યારેક તેમાં NaCl પણ હોય. સ્ફ. વર્ગ : ક્યૂબિક. સ્ફટિક-સ્વરૂપ : ઑક્ટાહેડ્રલ છેડાઓ સહિત ઘન સ્વરૂપોમાં મળે, દાણાદાર સ્ફટિકમય, દળદાર, ઘનિષ્ઠ પણ હોય. સંભેદ : પૂર્ણપણે ક્યૂબિક.…
વધુ વાંચો >સિલ્વેનાઇટ (Sylvanite)
સિલ્વેનાઇટ (Sylvanite) : સોનાનું ધાતુખનિજ. રાસા. બં. : સોના-ચાંદીનું ટેલ્યુરાઇડ (Au.Ag)Te2, જેમાં Au : Ag = 1 : 1, ટેલ્યુરિયમ : 62.1 %, Au : 24.5 %, Ag : 13.4 %. સ્ફ. વર્ગ : મૉનોક્લિનિક. સ્ફ. સ્વ. : શાખાકારી, પતરીમય, અપૂર્ણ સ્તંભાકારથી દાણાદાર. યુગ્મતા : (110) ફલક પર. સંભેદ :…
વધુ વાંચો >સિલ્વેસ્ટર-1, સંત (જ. 275, રોમ; અ. 335, રોમ)
સિલ્વેસ્ટર–1, સંત (જ. 275, રોમ; અ. 335, રોમ) : કૅથલિક સંપ્રદાયના વડા પોપ. તેઓ જન્મે રોમન હતા અને ઈ. સ. 314થી 335 સુધી પોપ હતા. પોપ થયા તેના થોડા સમય અગાઉ રોમન સમ્રાટ કૉન્સ્ટન્ટાઇને તેના સામ્રાજ્યમાં ખ્રિસ્તી ધર્મની તરફેણમાં ધાર્મિક સ્થિતિમાં ક્રાંતિકારી ફેરફારો કર્યા હતા. સિલ્વેસ્ટર વિશે આધારભૂત માહિતી ઘણી…
વધુ વાંચો >સાગર
સાગર (જ. 7 ફેબ્રુઆરી 1883, જંબુસર; અ. 17 ઑગસ્ટ 1936) : મસ્તરંગના ગુજરાતી કવિઓમાંના એક. મૂળ નામ જગન્નાથ. પિતાનું નામ દામોદરદાસ અને માતાનું નામ રુક્મિણી. અવટંકે ત્રિપાઠી. અભ્યાસ સાત ધોરણ સુધીનો. ‘ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટી’ના કોશકાર્ય સાથે પણ તેઓ સંકળાયેલા. કેટલોક સમય ‘જ્ઞાનસુધા’નું સંપાદન. બાળપણથી હરિ-રંગે રંગાયેલા. કલાપીના શિષ્ય બન્યા પછી…
વધુ વાંચો >સાગર
સાગર : મધ્યપ્રદેશના મધ્યભાગમાં આવેલો જિલ્લો અને તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 50´ ઉ. અ. અને 78° 43´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 10,252 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે ઝાંસી (ઉ. પ્ર.) જિલ્લો, પૂર્વમાં દમોહ જિલ્લો, દક્ષિણે નરસિંહપુર, નૈર્ઋત્યમાં રાયસેન, પશ્ચિમે વિદિશા, વાયવ્યમાં ગુના…
વધુ વાંચો >સાગરદિગ્ધીનાં વિષ્ણુશિલ્પો
સાગરદિગ્ધીનાં વિષ્ણુશિલ્પો : બંગાળમાં સાગરદિગ્ધીમાંથી ધાતુનાં અનુપમ વિષ્ણુશિલ્પો. કૉલકાતાના બંગીય સાહિત્ય પરિષદ મ્યુઝિયમમાં સંગૃહીત ષડ્ભુજ વિષ્ણુનું ચતુર્ભુજ સ્વરૂપ ભારતીય શિલ્પના વિશિષ્ટ નમૂના તરીકે પ્રખ્યાત છે. ષડ્ભુજ શિલ્પમાં વિષ્ણુએ શંખ, ચક્ર, ગદા, પદ્મ ઉપરાંત ગરુડધ્વજ અને હાથી ધારણ કરેલ છે. દેવના મુકુટની પાછળ આવેલ આભામંડળમાં સાત નાગપુરુષોનાં શિલ્પો કોતરેલાં છે. દેવના…
વધુ વાંચો >સાગરનંદિન્
સાગરનંદિન્ (12મી સદી) : પ્રાચીન ભારતીય નાટ્યશાસ્ત્રી અને ‘નાટકલક્ષણરત્નકોશ’ નામના ભારતીય નાટ્યવિવેચન વિશેના ગ્રંથના લેખક. તેમના જીવન વિશે વિગતો મળતી નથી. તેથી તેમના સમય વિશે પણ અનુમાનનો આશ્રય લેવો પડે છે. ‘અમરકોશ’ પરની ‘પદાર્થચંદ્રિકા’ નામની ટીકામાં રાયમુકુટ નામના તેના ટીકાકારે ‘નાટકલક્ષણરત્નકોશ’નો ઉલ્લેખ કર્યો છે. આ ટીકા 1431માં લખાઈ છે, તેથી…
વધુ વાંચો >સાગર મૂવીટોન
સાગર મૂવીટોન : સ્થાપના 1930. ભારતીય ચલચિત્રનિર્માતા સંસ્થા. ભારતીય ચલચિત્રોનો સવાક યુગ શરૂ થવા આડે માંડ એકાદ વર્ષની વાર હતી ત્યારે સાગર ફિલ્મ કંપનીની સ્થાપના ચિમનલાલ વી. દેસાઈએ કરી હતી. તેમના ભાગીદાર અંબાલાલ પટેલ હતા. ચિમનલાલ દેસાઈ મૂળ તો બૅંગાલુરુમાં કોલસાનો વેપાર કરતા હતા. ચલચિત્રો સાથે આમ કોઈ લેવાદેવા હતી…
વધુ વાંચો >સાગર, રામાનંદ
સાગર, રામાનંદ (જ. 29 ડિસેમ્બર 1917, અસલ ગુરુ કે નામ, લાહોર ઇલાકો, હવે પાકિસ્તાનમાં; અ. 12 ડિસેમ્બર 2005, મુંબઈ) : ચલચિત્ર અને દૃશ્ય-શ્રાવ્ય ક્ષેત્રના અગ્રણી નિર્માતા, દિગ્દર્શક તથા પટકથા-સંવાદલેખક અને હિંદી તથા ઉર્દૂ ભાષાના સાહિત્યસર્જક. મૂળ નામ ચંદ્રમૌલિ, પરંતુ મોસાળ પક્ષના પરિવારે દત્તક લીધા બાદ તેમને ‘રામાનંદ’ નામ આપવામાં આવ્યું.…
વધુ વાંચો >સાગર સંગમે
સાગર સંગમે : ચલચિત્ર. નિર્માણવર્ષ : 1958. શ્વેત અને શ્યામ. ભાષા : બંગાળી. દિગ્દર્શક : દેવકી બોઝ. પટકથા : દેવકી બોઝ, પ્રેમેન્દ્ર મિત્ર. સંગીત : આર. સી. બોરાલ. છબિકલા : બિમલ મુખોપાધ્યાય. મુખ્ય કલાકારો : ભારતી દાસ, મંજુ અધિકારી, નીતેશ મુખોપાધ્યાય, ઝહર રૉય, તુલસી લાહિડી, શૈલેન મુખરજી. બંગાળી ચિત્રજગતમાં નોંધપાત્ર…
વધુ વાંચો >સાગરા, ઈશ્વર
સાગરા, ઈશ્વર (જ. 1936, અમદાવાદ, ભારત) : આધુનિક ભારતીય ચિત્રકાર. અમદાવાદમાં હાથલારી ખેંચવાનો અને કબાડીનો વ્યવસાય કરતા મારવાડી કુટુંબમાં તેમનો જન્મ થયેલો. બાળપણ અમદાવાદમાં વીત્યું. ઈશ્વર સાગરાનું ઍબ્સર્ડ ચિત્ર કલાના કોઈ પણ પ્રકારના વૈધિક અભ્યાસ વિના જ એમણે ચિત્રકલાની સાધના કરી. એમાં એમના મોટાભાઈ અને જાણીતા ચિત્રકાર પિરાજી સાગરાનાં માર્ગદર્શન…
વધુ વાંચો >સાગરા પિરાજી
સાગરા, પિરાજી (જ. 1931, અમદાવાદ, ગુજરાત) : આધુનિક ભારતીય ચિત્રકાર અને શિલ્પકાર. હાથલારી ખેંચવાનો અને કબાડીનો વ્યવસાય કરનાર મારવાડી કુટુંબમાં તેમનો જન્મ થયેલો. શાલેય અભ્યાસ પૂરો કર્યા પછી તેઓ ગુજરાતના કલાગુરુ રવિશંકર રાવળની કલા-શાળા ગુજરાત કલાસંઘમાં કલાની તાલીમ લેવા માટે જોડાયા. 1953માં તેમણે ‘ડ્રૉઇન્ગ ટીચર્સ ડિપ્લોમા’ પ્રાપ્ત કર્યો અને અમદાવાદની…
વધુ વાંચો >સાગોળ (lime)
સાગોળ (lime) : મકાનના બાંધકામમાં વપરાતા માલસામાનમાં એક અગત્યનો પદાર્થ. તેનો ઉપયોગ પ્રાચીન કાળથી થતો રહ્યો છે. જ્યારે તે રેતી અને પાણી સાથે યોગ્ય પ્રમાણમાં ભેગો કરવામાં આવે છે ત્યારે સાગોળ કોલ બને છે. તેનો ઉપયોગ બંધક તરીકે પથ્થર, ઈંટ, દીવાલ તથા છતનું પ્લાસ્ટર કરવામાં થાય છે. સાગોળ કૉન્ક્રીટ એ…
વધુ વાંચો >