૮.૦૭
ઝેર તો પીધાં છે જાણી જાણીથી ટર્ફ
ઝેર તો પીધાં છે જાણી જાણી ભા. 1, 2, 3
ઝેર તો પીધાં છે જાણી જાણી ભા. 1, 2, 3 (1952, 1958, 1985) : મનુભાઈ પંચોળી, ‘દર્શક’ની બૃહદ નવલકથા. 1987માં તેને ભારતીય જ્ઞાનપીઠનો મૂર્તિદેવી પુરસ્કાર એનાયત થયેલો. એના ભૌગોલિક-ઐતિહાસિક વ્યાપ અને ચિંતનાત્મક ઊંડાણને કારણે ‘સરસ્વતીચંદ્ર’ સાથે એનું સાંસ્કૃતિક સંધાન તરી આવે તેમ છે. વીસમી સદીના વૈશ્વિક મનુષ્યને અહીં ભારતીય નજરે…
વધુ વાંચો >ઝેરવું
ઝેરવું : ‘અશ્વત્થામા’ એકાંકીસંગ્રહમાંનું ગુજરાતી એકાંકી. લેખક મધુ રાય (મૂળ નામ મધુસૂદન વલ્લભદાસ ઠાકર). તેમાં નાયક ‘હું’ના ત્રણ સ્ત્રીઓ સાથેના પ્રેમસંબંધની અને અંતે નિષ્ફળતાની વાતને વણી લેવામાં આવી છે. રૂપરૂપના અંબાર સમી આયેશા ‘હું’ને નહિ પણ ‘હું’માં રહેલા ચંડીદાસના વિસ્ફોટક પૌરુષને, બીજી નાયિકા કુમારી ‘હું’ને નહિ પણ પોતાના કલ્પિત રૂપને…
વધુ વાંચો >ઝેરીકો, તીઓદૉર
ઝેરીકો, તીઓદૉર (જ. 26 સપ્ટેમ્બર 1791, રુઆન; અ. 26 જાન્યુઆરી 1824, પૅરિસ) : રંગદર્શી (romantic) તેમજ વાસ્તવદર્શી એમ બંને પ્રકારની ફ્રેન્ચ કલાશૈલી પરત્વે પ્રભાવક અસર દાખવનાર ચિત્રકાર. મૂળે એક ફૅશનપરસ્ત શોખીન વ્યક્તિ હોવા ઉપરાંત તેમને ઘોડેસવારીનો ભારે શોખ હતો. રાજકીય વિચારસરણીની ર્દષ્ટિએ તે બોનાપાર્ટતરફી હતા, પણ એવા જ ઉદારમતવાદી અને…
વધુ વાંચો >ઝેરૉગ્રાફી
ઝેરૉગ્રાફી : કોઈ પણ પ્રકારના લખાણની છબીરૂપ બેઠી નકલ કરવા માટેની યાંત્રિક પ્રયુક્તિ. આવી પ્રત્યેક નકલને ઝેરૉક્સ નકલ અને યંત્રને ઝેરૉગ્રાફ કે ઝેરૉક્સ મશીન કહે છે; પ્રક્રિયા ઝેરૉગ્રાફી તરીકે ઓળખાય છે. આ પદ્ધતિમાં કૅડમિયમ સલ્ફાઇડ કે લેડ સલ્ફાઇડ જેવાં પ્રકાશ-સુવાહક (photo-conducting) રસાયણોનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આવાં રસાયણોના અત્યંત બારીક…
વધુ વાંચો >ઝેલેન્યુકસ્કાયા ઍસ્ટ્રોફિઝિકલ ઑબ્ઝર્વેટરી, રશિયા
ઝેલેન્યુકસ્કાયા ઍસ્ટ્રોફિઝિકલ ઑબ્ઝર્વેટરી, રશિયા (Zelenchu-kskaya Astrophysical Observatory) : રશિયાની ખગોલભૌતિકી (astrophysical) વેધશાળા. તે કાસ્પિયન સમુદ્ર અને કાળા સમુદ્રની વચ્ચે આવેલા રશિયાના દક્ષિણી પ્રદેશમાં જ્યૉર્જિયા અને આઝરબૈજાનની ઉત્તર સરહદે આવેલી કૉકેસસ પર્વતમાળાના ઉત્તર ઢોળાવ તરફના માઉન્ટ પાસ્તુખૉવ (Mt. Pastukhov) ખાતે, રશિયા અને જ્યૉર્જિયાની સરહદોને અડીને, સમુદ્રની સપાટીથી આશરે 2,070 મીટર ઊંચાઈએ…
વધુ વાંચો >ઝેલેન્સ્કી, વોલોદીમીર
ઝેલેન્સ્કી, વોલોદીમીર (Zelensky, Volodymyr) (જ. 25 જાન્યુઆરી 1978, ક્રિવી, રિહ, યુક્રેન) : યુક્રેનના છઠ્ઠા પ્રમુખ. રશિયાના વિઘટન પહેલાં સોવિયેટ યુનિયનના ક્રિવી રિહમાં યહૂદી પરિવારમાં જન્મેલા વોલોદીમીર ઝેલેન્સ્કીએ અર્થશાસ્ત્ર અને કાયદાનો અભ્યાસ કર્યા પછી અભિનયક્ષેત્રે કારકિર્દી શરૂ કરી હતી. ટેલિવિઝનમાં નાટક ને ફિલ્મોમાં અભિનય કરનારા વોલોદીમીર કૉમેડિયન તરીકે પણ યુક્રેનમાં મશહૂર…
વધુ વાંચો >ઝેવિયર, સેન્ટ ફ્રાન્સિસ
ઝેવિયર, સેન્ટ ફ્રાન્સિસ (જ. 7 એપ્રિલ 1506, નવારે, સ્પેન; અ. 22 ડિસેમ્બર 1552, કૅન્ટૉન નજીક, ચીન) : ‘પૂર્વના પ્રદેશોના દૂત’ (એપૉસલ ઑવ્ ધ ઇન્ડીઝ) તરીકે ઓળખાવાયેલા રોમન કૅથલિક મિશનરી. નવારેના રાજાના અંગત સલાહકાર સ્પૅનિશ પિતાના સૌથી નાના પુત્ર. પૅરિસ ખાતે અભ્યાસ કર્યો અને પછી વ્યાખ્યાનો આપવાનો પ્રારંભ કર્યો. 1534માં લોયોલાના…
વધુ વાંચો >ઝૅંગ્વિલ, ઇઝરાયલ
ઝૅંગ્વિલ, ઇઝરાયલ (જ. 1864, લંડન; અ. 1926) : યહૂદી લેખક. લંડન યુનિવર્સિટી ખાતે અભ્યાસ કર્યા પછી પત્રકાર બન્યા અને હાસ્યરસિક સામયિક ‘એરિયલ’ના તંત્રી બન્યા. તે ઝાયનવાદ એટલે કે પૅલેસ્ટાઇનને યહૂદીઓનો દેશ બનાવવો જોઈએ એ ચળવળના સમર્થક હતા. યહૂદી જીવનના વિષયને લગતી નવલકથાઓએ તેમને ખૂબ ખ્યાતિ અપાવી. ‘ચિલ્ડ્રન ઑવ્ ધ ગેટો’…
વધુ વાંચો >ઝૈનુલ આબિદિન
ઝૈનુલ આબિદિન (શાસનકાળ : 1420–1470) : કાશ્મીરનો મહાન સુલતાન. અગાઉ તેનું નામ શાહીખાન હતું. તે ઝૈનુલ આબિદિન ખિતાબ ધારણ કરી ગાદીએ બેઠો. તેની બિનસાંપ્રદાયિક નીતિ તથા સારાં કાર્યોને લીધે મુઘલ શહેનશાહ અકબર સાથે તેને સરખાવવામાં આવ્યો છે. તેના સમયમાં કાશ્મીર રાજ્યની સરહદ સૌથી વધુ વિસ્તાર પામી અને રાજ્ય સમૃદ્ધ થયું.…
વધુ વાંચો >ઝોઇસાઇટ
ઝોઇસાઇટ : એપિડોટ સમૂહનું ખનિજ. ક્લાઇનોઝોઇસાઇટનું દ્વિરૂપ ખનિજ. થુલાઇટ અને ટાન્ઝાનાઇટ – એ તેના બે પ્રકારો છે. રાસા. બં. : Ca2Al3Si3O12OH; સ્ફ. વ. : ઑર્થોરૉમ્બિક; સ્ફ. સ્વ. : સ્ફટિકો પ્રિઝમ આકારના; ફલકો ક્યારેક અંકિત રેખાંકનોવાળા; પરંતુ સામાન્યત: જથ્થામય, ઘનિષ્ઠથી સ્તંભાકાર; પારદર્શકથી પારભાસક; પ્રકા. અચ. : α = 1·685થી 1·705, β…
વધુ વાંચો >ઝ્યૂસ
ઝ્યૂસ : પ્રાચીન ગ્રીક લોકોનો મુખ્ય દેવ. તે બહુ શરૂઆતના આક્રમણકારો દ્વારા બહારથી ગ્રીસમાં પ્રસ્થાપિત થયો હતો. ઝ્યૂસને સંસ્કૃતમાં દ્યૌ અને લૅટિનમાં જ્યુપિટર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તે અંતરિક્ષ અને મેઘગર્જનાના દેવ તરીકે જાણીતો છે. પ્રાચીન ગ્રીસમાં તેનાં મુખ્ય મંદિરો ડોડોના, ઑલિમ્પિયા અને નેમિયામાં આવેલાં હતાં. બધાં ગ્રીક દેવ-દેવીઓમાં તેનું…
વધુ વાંચો >ઝ્વાઇગ, સ્ટિફન
ઝ્વાઇગ, સ્ટિફન (જ. 28 નવેમ્બર 1881, વિયેના; અ. 22 ફેબ્રુઆરી 1942, પેટ્રોપૉલિસ, રિયો દ જાનેરો નજીક) : ઑસ્ટ્રિયન લેખક. યહૂદી માતાપિતાને ત્યાં જન્મ. 1913માં સાલ્ઝબર્ગ ખાતે સ્થાયી થતાં પહેલાં તેમણે ઑસ્ટ્રિયા, ફ્રાન્સ તથા જર્મની ખાતે અભ્યાસ કર્યો. 1934માં નાઝીઓએ તેમને દેશનિકાલ કર્યા. પહેલાં તે 1934થી 40 ઇંગ્લૅન્ડ ખાતે રહ્યા અને…
વધુ વાંચો >ઝ્વૉરિકિન, વ્લાદિમિર કોસ્મા
ઝ્વૉરિકિન, વ્લાદિમિર કોસ્મા (જ. 30 જુલાઈ, 1889, મ્યુરોમ, રશિયા; અ. 29 જુલાઈ 1982, પ્રિન્સ્ટન, ન્યૂજર્ર્સી, યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ) : રશિયામાં જન્મેલા અને પાછળથી યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સના નાગરિક બનેલા ઇલેક્ટ્રૉનિક્સ ઇજનેર. સેન્ટ પીટર્સબર્ગ (ત્યારે પેત્રોગ્રાદ)ની ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટૅક્નૉલૉજીમાંથી 1912માં સ્નાતક થઈ પૅરિસની કૉલેજ દ્ ફ્રાન્સમાં જોડાયા. 1914માં રશિયા પછા ફર્યા. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન…
વધુ વાંચો >ટગબોટ
ટગબોટ : રેલવેના એન્જિન માફક બજરાઓ(barges)ને તથા સમુદ્રની મોટી ખેપ કરતી સ્ટીમરોને બારામાં ધક્કા(dock) સુધી અને બારા બહાર મધદરિયા સુધી ખેંચી લાવતું શક્તિશાળી અને ઝડપી નાનું જહાજ. કોઈ કારણસર જહાજ લાધી ગયું હોય કે તેનાં યંત્રો કામ કરતાં બંધ પડ્યાં હોય તો તેવા જહાજને સુરક્ષિત રીતે ખેંચી લાવવાનું કામ પણ…
વધુ વાંચો >ટપકતો મર્ક્યુરી-ધ્રુવ
ટપકતો મર્ક્યુરી-ધ્રુવ : રાસાયણિક વિશ્લેષણની પોલેરોગ્રાફીય પદ્ધતિમાં સામાન્ય રીતે વધુ વપરાતો અને મર્ક્યુરીનાં ટપકતાં બિંદુનો બનેલો સૂક્ષ્મ વીજધ્રુવ (Dropping Mercury Electrode – DME). તેનું ધ્રુવીભવન સહેલાઈથી થઈ શકતું હોવાથી તે નિદર્શક (indicator) વીજધ્રુવ તરીકે કામ આપે છે. બારીક આંતરિક વ્યાસ (0.05થી 0.08 મિમી)વાળી 5થી 9 સેમી. લાંબી કાચની કેશનળી(capillary)માંથી પારાને…
વધુ વાંચો >ટપકાંદાર સંરચના
ટપકાંદાર સંરચના (variolitic structure) : ખડકોમાં વિવિધ ગોળાઈનાં ટપકાં સ્વરૂપે જોવા મળતાં ખનિજોથી તૈયાર થતી સંરચના. (અ) સ્ફેર્યુલિટિક સંરચના, (આ) જ્વાળામુખીજન્ય કાચમાં સ્ફેર્યુલાઇટ (ટપકાં), (ઇ) સ્ફેર્યુલાઇટ, મહાસ્ફટિકો અને સૂક્ષ્મસ્ફટિકો તેમજ સ્ફટિક-કણિકાઓની હાર દર્શાવતી સંરચના ટૅકીલાઇટ જેવા કાચમય બંધારણવાળા બેઝિક અગ્નિકૃત ખડકોમાં જોવા મળતી સ્ફેર્યુલિટિક સંરચનાનો એક વિશિષ્ટ પેટાપ્રકાર. ડાઇક અને…
વધુ વાંચો >ટપકાંવાળી ઇયળ
ટપકાંવાળી ઇયળ : શ્રેણી રોમપક્ષ(Lepidoptera)ની ફૂદીની કેટલીક ઇયળાવસ્થાની જીવાત. કુળ નૉક્ટયુડી. આ જીવાત ભૂખરા રંગની સફેદ ધાબાવાળી અને કાળા માથાવાળી તથા શરીરે કાળાં અને બદામી રંગનાં ટપકાં ધરાવતી હોવાથી તે ટપકાંવાળી ઇયળ અથવા કાબરી ઇયળ અથવા પચરંગી ઇયળના નામે ઓળખાય છે. તેનો ઉપદ્રવ કપાસ અને ભીંડાના પાકમાં જોવા મળે છે.…
વધુ વાંચો >ટપાલસેવા
ટપાલસેવા : વિશ્વને કોઈ પણ ખૂણે વસતા માનવ કે સંસ્થાને અન્ય વ્યક્તિ કે સંસ્થા સાથે સાંકળતી સેવામાંની એક. ટપાલસેવા દ્વારા કોઈ પણ વ્યક્તિ દુનિયાના કોઈ પણ ખૂણે નિશ્ચિત દરે ટિકિટ ચોડીને કે ફ્રૅંક કરી-કરાવીને પત્ર, પાર્સલ કે પૅકેટ, ગુપ્તતા અને સલામતીના ભરોસા સાથે મોકલી શકે છે. ટપાલ ખાતું શક્ય તેટલી…
વધુ વાંચો >ટપ્પા
ટપ્પા : હિંદુસ્તાની સંગીતની ગાયકીનો પ્રકાર. ‘ટપ’ શબ્દ ઉપરથી આ નામ પડેલું છે. પંજાબના ઊંટપાલકોમાં આ પ્રકારનાં ગીતો ગવાતાં. હીર-રાંઝાની પ્રણયકથાની આસપાસ રચાયેલાં લોકગીતો આ શૈલીનાં છે. સમય જતાં તેમાંથી ટપ્પા-ગાયકીનો વિકાસ થયો. મિયાં શોરી નામના સંગીતકારને ટપ્પાનો જનક માનવામાં આવે છે. ઔંધના નવાબ અસફઉદ્દોલાનો એ દરબારી હતો. પંજાબ જઈ…
વધુ વાંચો >ટપ્પા–રમતો
ટપ્પા–રમતો : માર્ગીય ખેલકૂદ(track sports)ની વિવિધ દોડસ્પર્ધાઓ પૈકી રીલે રેસ તરીકે ઓળખાતી ટુકડીગત દોડસ્પર્ધાનો પ્રકાર, જેમાં ટુકડીના ખેલાડીઓ ધાતુની 28 સેમી.થી 30 સેમી. લાંબી તથા 12 સેમી. ઘેરાવાવાળી બૅટન હાથમાં રાખીને વારાફરતી દોડી નિયત અંતર પૂરું કરે છે. દોડનાર પોતાની દોડવાની હદ પૂરી થતાં 20 મીટરના બૅટન-બદલ-પ્રદેશમાં પછીના દોડનારને બૅટન…
વધુ વાંચો >