૭.૦૬
ચાડથી ચાંદખાં અને સૂરજખાં
ચાવડો, અનંત સેન (દસમી સદી)
ચાવડો, અનંત સેન (દસમી સદી) : સૌરાષ્ટ્રની દક્ષિણે જાફરાબાદ પાસે આવેલા (આશરે 5 કિમી. ઘેરાવાવાળા, એકસોથી વધુ મીઠા પાણીના કૂવાવાળા) શિયાલબેટનો રાજવી. એણે છત્રીસ કુળના રાજવીઓને પકડી પોતાના બેટમાં કેદ કરેલા કહેવાય છે. તેમનામાં યાદવકુળનો કોઈ રાજવી નહોતો. વંથળી(જૂનાગઢ)નો સમા યાદવકુળનો રાજવી રા’કવાત એની નજરમાં હતો. આ બલિષ્ઠ રાજવીને પકડવાના…
વધુ વાંચો >ચાવલા, કલ્પના
ચાવલા, કલ્પના (જ. 17 માર્ચ 1962, કર્નાલ; અ. 1 ફેબ્રુઆરી 2003, અંતરિક્ષ) : ભારતીય-અમેરિકન અવકાશયાત્રી અને સ્પેસ-શટલ મિશનનાં વિશેષજ્ઞ. સ્પેસ-શટલ કોલંબિયાની વિનાશક આફત દરમિયાન માર્યા ગયેલાં સાત સંચાલક સભ્યોમાંનાં એક. કર્નાલ(હરિયાણા)ની શાળા ટાગોર પબ્લિક સ્કૂલમાં શિક્ષણ લીધું. 1982માં ચંડીગઢની પંજાબ એન્જિનિયરિંગ કૉલેજમાંથી ઍરૉનૉટિકલ ઇજનેરીનું શિક્ષણ લઈ બી.એસસી.ની ઉપાધિ મેળવી. ત્યારબાદ…
વધુ વાંચો >ચાવલા નવીન
ચાવલા નવીન (જ. 30 જુલાઈ 1945, નવી દિલ્હી) : ભારતના 16મા નિવૃત્ત મુખ્ય ચૂંટણી-અધિકારી અને સેવકશાહ. પ્રારંભિક અને શાલેય શિક્ષણ લૉરેન્સ સ્કૂલ, સનાવર, હિમાચલ પ્રદેશ ખાતે મેળવેલું. તે દરમિયાન તેમને બે વર્ષ માટે ભારત સરકારની શિષ્યવૃત્તિ મળી હતી. 1962–66નાં વર્ષો દરમિયાન દિલ્હીની સેંટ સ્ટીફન કૉલેજમાંથી ઇતિહાસના સ્નાતક બન્યા. ત્યારબાદ ફરી…
વધુ વાંચો >ચાહમાન રાજવંશ
ચાહમાન રાજવંશ : મધ્યયુગમાં સાતમી સદીથી શરૂ કરીને મુખ્યત્વે આજનાં ગુજરાત તથા રાજસ્થાનની આસપાસના પ્રદેશોમાં જુદે જુદે સમયે સત્તાસ્થાને રહેલો રાજવંશ. રાજસ્થાનમાં શાકંભરી, જાલોર, નડૂલ, સાચોર તથા રણથંભોરમાં તેમણે રાજ્ય કરેલું. ગુજરાતમાં લાટ, ભરૂચ, નાંદીપુરી, ચાંપાનેર, વાવ, માંડવા વગેરે સ્થળોએ ચૌહાણ તરીકે સત્તા કબજે કરી હતી. અગ્નિપુરાણ પ્રમાણે ચાહમાનો અગ્નિકુળના…
વધુ વાંચો >ચાંગચુન (શહેર)
ચાંગચુન (શહેર) (Changchun) : જિલિન (Jilin) પ્રાંતનું પાટનગર. ભૌગોલિક સ્થાન : 45° 53’ ઉ. અ. અને 125° 19’ પૂ. રે.. આ શહેર ઈશાન ચીનમાં સુંગરી અને લિઆવ નદીના નીચાણવાળા ફળદ્રુપ મેદાનના મધ્યભાગમાં આવેલું છે. આ શહેરની આબોહવા સમધાત છે. આસપાસના પ્રદેશમાં ખેતીના પાકોની અનુકૂળતા મુજબ ખેતીકામ થાય છે. આ શહેર…
વધુ વાંચો >ચાંચ
ચાંચ : ખોરાકને પકડવા કે માળો બનાવવા માટેનું પક્ષીનું એક અગત્યનું અંગ. ઉડ્ડયન કરવાની ક્ષમતા ધરાવતા પક્ષી માટે ઉષ્ણ કટિબંધ, અતિશીત ઉત્તર ધ્રુવપ્રદેશ, ઊંચા પહાડનું શિખર, ખીણમાં આવેલી ગુફા, હિમપ્રદેશ કે ગીચ વન જેવાં રહેઠાણો અનુકૂળ હોય છે. તે ત્યાં ઉપલબ્ધ વિવિધ પ્રકારનો આહાર લે છે. અન્ય પૃષ્ઠવંશી પ્રાણીઓની જેમ…
વધુ વાંચો >ચાંચડ
ચાંચડ : મનુષ્ય, પશુઓ અને પક્ષીઓનાં શરીરમાંથી લોહી ચૂસી બાહ્યપરોપજીવી તરીકે જીવન ગુજારતો ચૂસણપક્ષ (siphonoptera) શ્રેણીના પ્યુલીસીડી કુળનો કીટક. ચાંચડમાં જડબા હોતાં નથી. બકનળી જેવી નળીથી લોહી ચૂસે છે. તેનાં ઈંડાં સુંવાળાં, ચળકતાં અને લંબગોળ હોય છે. તે જમીનની તિરાડોમાં ભરાઈ રહે છે. એક માદા આશરે 450 જેટલાં ઈંડાં મૂકે…
વધુ વાંચો >ચાંચડી
ચાંચડી : જુદા જુદા ખેતી પાકમાં નુકસાન કરતી ઢાલપક્ષ (coleoptera) શ્રેણીના ક્રાયસોમેલીડી કુળની જીવાત. (1) આંબાની ચાંચડી : દક્ષિણ ગુજરાતમાં 1983–1984થી કીટક આંબાની નવી ફૂટમાં નુકસાન કરતો જણાયો છે. તે Rhincinus mangiferneના વૈજ્ઞાનિક નામથી ઓળખાય છે. આ જીવાતની ઇયળ તેમજ પુખ્ત કીટક પાન ખાઈને નુકસાન કરે છે. પુખ્ત કીટક સમૂહમાં…
વધુ વાંચો >ચાંચિયાગીરી
ચાંચિયાગીરી : સશસ્ત્ર હુમલા દ્વારા જહાજ અથવા વિમાનોને બિનઅધિકૃત રીતે અને ગેરકાયદેસર કબજે લેવાનું કૃત્ય. જ્યારથી માનવ વહાણવટું ખેડતો થયો ત્યારથી ચાંચિયાગીરી શરૂ થયેલ છે. મૂળ અર્થમાં ચાંચિયાગીરી એટલે કોઈ પણ ખાનગી વહાણે ખુલ્લા સમુદ્રમાં લૂંટ કરવાના ઇરાદે બીજા વહાણ પર ગેરકાયદેસર કરેલ બિનઅધિકૃત હિંસક કૃત્ય. સમય જતાં આ વ્યાખ્યામાં…
વધુ વાંચો >ચાંડી, કે. એમ.
ચાંડી, કે. એમ. (જ. 6 ઑગસ્ટ 1921, પલાઈ; અ. 7 સપ્ટેમ્બર 1998, એર્નાકુલમ્, કેરાલા) : કેરળના અગ્રણી રાજનીતિજ્ઞ.1982–83માં ટૂંકા ગાળા માટે પોંડિચેરીના ઉપરાજ્યપાલ. 1983માં ગુજરાતના રાજ્યપાલ તથા 1983–87ના ગાળામાં મધ્યપ્રદેશના રાજ્યપાલ. અંગ્રેજી વિષય સાથે એમ.એ.ના અભ્યાસ દરમિયાન રાષ્ટ્રીય આંદોલનમાં જોડાયા. આઝાદી પછી ત્રણ વાર પ્રાંતીય વિધાનસભામાં ચૂંટાયા, કેરળ વિધાનસભામાં કૉંગ્રેસ…
વધુ વાંચો >ચાડ
ચાડ : ઉત્તર આફ્રિકાના મધ્ય ભાગમાં ઉષ્ણ કટિબંધમાં આવેલો દેશ. ભૌગોલિક સ્થાન : 15° 00’ ઉ. અ. અને 10° 00’ પૂ. રે.. તે એક વખતનું ફ્રેન્ચ સંસ્થાન હતું. તેની દક્ષિણે મધ્ય આફ્રિકન પ્રજાસત્તાક રાજ્ય, પૂર્વમાં સુદાન, ઉત્તરે લીબિયા, પશ્ચિમે નાઇજર અને નાઇજિરિયા અને નૈર્ઋત્ય ખૂણે કૅમેરૂન છે. આ ભૂમિબંદીશ દેશનું …
વધુ વાંચો >ચાણક્ય
ચાણક્ય : જુઓ કૌટિલ્ય
વધુ વાંચો >ચાણસ્મા
ચાણસ્મા : પાટણ જિલ્લામાં આવેલ તાલુકો અને તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક. તાલુકાનો વિસ્તાર 457.25 ચોકિમી. છે અને વસ્તી 2011 મુજબ 20,000 છે. આ તાલુકામાં ચાણસ્મા શહેર (વસ્તી : 28,629) અને 59 ગામો છે. ચાણસ્મા તાલુકાનો કેટલોક ભાગ વઢિયાર (વૃદ્ધિપંથક) તરીકે અને વીરમગામ અને કટોસણ–બહેચરાજી નજીકનો ભાગ ચુંવાળ તરીકે ઓળખાય…
વધુ વાંચો >ચાતક (pied crested cuckoo)
ચાતક (pied crested cuckoo) : કુકુલિડે કુળનું પક્ષી. સહસભ્ય કોયલ. શાસ્ત્રીય નામ Clemator jacobinus. ભારતમાં તે સર્વત્ર જોવા મળે છે. સૌરાષ્ટ્રમાં તેને મોતીડો કહે છે. શરીર મેનાના જેટલું; પરંતુ પૂંછડી પ્રમાણમાં લાંબી; માથે સુંદર કલગી; ચાંચ કાળી; પગ વાદળી ઝાંયવાળા કાળા; ઉપરના બધા ભાગ ઝાંખા કાળા; ડોક અને નીચેનો ભાગ…
વધુ વાંચો >ચાતુરી
ચાતુરી : મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં બહુ જ ઓછો પ્રચલિત, છતાં ઉત્તમ કોટિનો કાવ્યપ્રકાર. મધ્યકાલીન બંસીબોલના કવિ દયારામના સમય સુધીમાં નરસિંહ મહેતા, રણછોડ, મોતીરામ, અનુભવાનંદ, જીવણરામ, નભૂ, હરિદાસ અને દયારામની રચેલી ‘ચાતુરી’ રચનાઓ જાણવામાં આવી છે. એક ચાતુરી અપ્રસિદ્ધ પણ મળી આવી છે, જેનું કર્તૃત્વ સંદિગ્ધ છે. આ પ્રસિદ્ધ-અપ્રસિદ્ધ ‘ચાતુરી’ઓમાં નોંધપાત્ર…
વધુ વાંચો >ચાતુર્માસ્ય
ચાતુર્માસ્ય : જુઓ યજ્ઞ
વધુ વાંચો >ચાન્સેલેરી પૅલેસ, રોમ
ચાન્સેલેરી પૅલેસ, રોમ : ઈ. સ. 1486 અને 1496 વચ્ચે રોમમાં બંધાયેલ આ મહેલ કાર્ડિનલ રીઆરીઓ માટે બાંધેલો; પરંતુ પાછળથી પોપની ચાન્સેલેરી દ્વારા તે લઈ લેવાયેલો જેથી તે ચાન્સેલેરી પૅલેસ તરીકે ઓળખાય છે. આ ઇમારત ઇટાલીની સ્થાપત્યકળાનું બેનમૂન ઉદાહરણ ગણાય છે. માન-પ્રમાણની ર્દષ્ટિએ આ ઇમારત ઇટાલિયન રેનેસાંનું અદ્વિતીય પ્રતિનિધિત્વ કરે…
વધુ વાંચો >ચાન્હુ-દડો
ચાન્હુ-દડો : સિંધ(પાકિસ્તાન)ના નવાબશાહ જિલ્લામાં સિંધુ નદીને પૂર્વકાંઠે અને મોહેં-જો-દડોની દક્ષિણે 125 કિમી. દૂર આવેલું પુરાતત્ત્વીય સ્થળ. અહીં 1935માં ડૉ. મૅકેની આગેવાની નીચે ખોદકામ કરવામાં આવ્યું હતું. આ ઉત્ખનનમાંથી એક પુરાતન નગરના 5 થર મળી આવ્યા. આમાં સહુથી નીચેના 3 થર હડપ્પીય સભ્યતાનું ઉત્તરકાલીન સ્વરૂપ ધરાવે છે. તેનો સમય ઈ.…
વધુ વાંચો >ચાપેક, કરેલ
ચાપેક, કરેલ (જ. 9 જાન્યુઆરી 1890, બોહેમિયા, ચેકોસ્લોવાકિયા; અ. 25 ડિસેમ્બર 1938) : ચેકોસ્લોવાકિયાના નવલકથાકાર અને નાટ્યકાર. ડૉક્ટર પિતાના આ પુત્રે પૅરિસ, બર્લિન તથા પ્રાગની યુનિવર્સિટીમાં શિક્ષણ લીધું હતું. ચિત્રકાર તથા સ્ટેજ-ડિઝાઇનર બનેલા પોતાના ભાઈ જોસેફ ચાપેક(1887–1945)ના સહયોગમાં તેમણે 1910થી નાટકો લખવાનો આરંભ કર્યો. આ સહલેખનના પરિણામે લખાયેલાં નાટકો પૈકી…
વધુ વાંચો >ચાબુક અંગારિયો (આંજિયો)
ચાબુક અંગારિયો (આંજિયો) : Ustilago scitamina નામની ફૂગથી થતો શેરડીનો રોગ. આ રોગ જંગલી શેરડીમાં વિશેષ આવે છે. તેનું નિયંત્રણ નીચે મુજબ થઈ શકે છે : (1) રોગિષ્ઠ છોડ જણાય કે તરત જ ચાબુક ફાટી જાય તે પહેલાં તેનો ઉપાડીને નાશ કરવો; (2) રોગમુક્ત બિયારણની પસંદગી કરવી; (3) કટકાને પારાયુક્ત…
વધુ વાંચો >