૪.૧૩
કલકત્તા ઑબ્ઝર્વેટરીથી કલીમુદ્દીન અહમદ
કલિતા, વિષ્ણુકિંકર
કલિતા, વિષ્ણુકિંકર (જ. 1928) : આધુનિક અસમિયા નવલકથાકાર. તેમણે અત્યાર સુધીમાં દશ નવલકથાઓ લખી છે, પણ તેમાં સૌથી વિખ્યાત છે ‘ચિંતા’. એમાં મધ્યમ વર્ગના આસામી કુટુંબની સમસ્યાઓ નિરૂપી છે. આસામનું નાનાં નાનાં રાજ્યોમાં વિભાજન, તેને લીધે તેની કથળતી જતી આર્થિક સ્થિતિ, પૂર્વ બંગાળમાંથી આવતા નિરાશ્રિતોની ભરતી અને તેને કારણે આસામવાસીઓને…
વધુ વાંચો >કલિયુગ
કલિયુગ (1981) : લોકપ્રિય હિંદી ચલચિત્ર. નિર્માણસંસ્થા : ફિલ્મવાલાઝ; નિર્માતા : શશી કપૂર; દિગ્દર્શક : શ્યામ બેનેગલ; સંગીત : વનરાજ ભાટિયા; છબીકલા : ગોવિંદ નિહલાની; પટકથા : ગિરીશ કર્નાડ, શ્યામ બેનેગલ; સંવાદ : પંડિત સત્યદેવ દુબે; ધ્વનિ-મુદ્રણ : હિતેન્દ્ર ઘોષ; સંકલન : ભાનુ દાસ; કલાનિર્દેશક : બંસી ચંદ્રગુપ્ત; મુખ્ય કલાકારો…
વધુ વાંચો >કલિયુગ સંવત : જુઓ સંવત
કલિયુગ સંવત : જુઓ સંવત.
વધુ વાંચો >કલિલ
કલિલ (colloid) : પદાર્થની એવી બારીક સ્થિતિ જેમાં તેના કણોના એકમ કદ અથવા એકમ દળ દીઠ વધુમાં વધુ પૃષ્ઠીય ક્ષેત્રફળ (surface area) હોય. રાસાયણિક સંરચના (chemical composition – સ્ફટિકમય / અસ્ફટિકમય) ભૌમિતિક આકાર અથવા ઘન, પ્રવાહી કે વાયુ સ્થિતિને ધ્યાનમાં લીધા વગર પદાર્થનો કણ જ્યારે 1 માઇક્રોમીટરથી નાનો પણ 1…
વધુ વાંચો >કલિલતંત્ર
કલિલતંત્ર (colloidal system) : પદાર્થની વિશાલ સપાટી ધરાવતી વિશિષ્ટ અવસ્થા. કલિલતંત્રના નિશ્ચિત પ્રવાહી માધ્યમમાં કલિલના ઘટકો પરિક્ષિપ્ત (dispersed) કે નિલંબિત (suspended) અવસ્થામાં હોય છે. સજીવના મૂળ ઘટક તરીકે આવેલો ભૌતિક ઘટક, જીવરસ (protoplasm) હંમેશાં કલિલ સ્વરૂપમાં હોય છે. તેથી મુખ્યત્વે જીવરસને કલિલતંત્ર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. જીવરસના ભાગરૂપે આવેલા પાણી…
વધુ વાંચો >કલિંગ
કલિંગ : પૂર્વ ભારતનું પ્રાચીન રાજ્ય. ભારતનાં નવ પ્રાચીન રાજ્યો પૈકી કલિંગ જનપદ, રાજ્ય અને શહેર છે. તેનું બીજું નામ કક્ષીવાન ઋષિ અને કલિંગની રાણીની દાસીના પુત્રના નામ ઉપરથી ઓરિસા પડ્યું છે. દીર્ઘતમા ઋષિ અને બાણાસુરની રાણી સુદેષ્ણાથી ઉત્પન્ન થયેલ પુત્ર કલિંગે પોતાના નામ ઉપરથી પછી રાજ્યનું નામ કલિંગ પાડ્યું…
વધુ વાંચો >કલિંગપત્તન
કલિંગપત્તન : વિશાખાપત્તનમના ઉદય પૂર્વે આંધ્રપ્રદેશનું વંશધારા નદી ઉપર આવેલું બંદર. શ્રીકાકુલમ્ જિલ્લામથકથી 26 કિમી. દૂર, 18o 19′ ઉ. અ. અને 84o 07′ પૂ. રે. ઉપર આવેલું આ શહેર પૂર્વીય ગંગ રાજાઓની રાજધાની હતું. શણ, ડાંગર, મગફળી, જીંજરલીનાં બિયાં, અને કઠોળ મુખ્ય પાક છે. મુસ્લિમ શાસનકાળ દરમિયાન તે સૂબેદારનું મથક…
વધુ વાંચો >કલિંગ પ્રજા
કલિંગ પ્રજા : કલિંગ પ્રદેશમાં નિવાસ કરતી પ્રજા. પ્રાચીન ભારતીય સાહિત્યમાં આ પ્રજાના ઉલ્લેખો અંગ અને બંગ સાથે કરવામાં આવેલ છે. મહાભારત અને પૌરાણિક અનુશ્રુતિ પ્રમાણે બલિ રાજાના પાંચ પુત્રો પૈકી કલિંગના નામ પરથી પ્રદેશ અને પ્રજા કલિંગ તરીકે ઓળખાયાં. ભરતમુનિના નાટ્યશાસ્ત્રમાં આ પ્રજાનો રંગ ‘શ્યામ’ કરવા સૂચના આપી છે.…
વધુ વાંચો >કલીમ અબૂતાલિબ
કલીમ અબૂતાલિબ (જ. 1581-85? હમદાન; અ.28 નવેમ્બર 1651, કાશ્મીર) : મુઘલ દરબારનો ઈરાની કવિ. તેનું કવિનામ કલીમ હતું. તે હમદાનમાં જન્મ્યો હતો અને થોડો સમય કાશાનમાં પણ રહ્યો હતો. શીરાઝમાં શિક્ષણ પ્રાપ્ત કરી કલીમ જહાંગીરના સમયમાં 1617માં ભારતમાં આવ્યો, અને પાછો ઈરાન જતો રહ્યો. બીજી વાર આવ્યો, તે પછી શાહજહાંએ…
વધુ વાંચો >કલકત્તા ઑબ્ઝર્વેટરી
કલકત્તા ઑબ્ઝર્વેટરી : તેની સ્થાપના ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીએ, તે કાળના ભારતના ‘સર્વેયર જનરલ’ વી. બ્લાકર(1778-1826)ની માગણીને ધ્યાનમાં લઈને 1825માં કરી હતી. વેધશાળાની સ્થાપનાનો આશય મોજણી(સર્વેક્ષણ)ના કાર્યમાં સ્થળના અક્ષાંશ વગેરે જાણી વધુ ચોકસાઈ આણવાનો હતો. આરંભમાં મુખ્યત્વે ત્રણેક ઉપકરણો વસાવવામાં આવ્યાં : પાંચ ફૂટની કેન્દ્રલંબાઈ (focal length) ધરાવતું યામ્યોત્તર યંત્ર કે…
વધુ વાંચો >કલગારી (કંકાસણી)
કલગારી (કંકાસણી) : એકદળી વર્ગમાં આવેલા લિલિયેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Gloriosa superba Linn. (સં. કલિકારી, અગ્નિમુખી કલિહારી; મ. કળલાવી; હિં. કલિહારી, કલિયારી, કલહંસ; બં. વિષલાંગલા, ઇષલાંગલા; ગુ. દૂધિયો વછનાગ, કંકાસણી, વઢકણી, વઢવાડિયો; ક. રાડાગારી, લાંગલિકે; મલા. મેટોન્નિ; અં. મલબારગ્લોરી લીલી) છે. તેના સહસભ્યોમાં ધોળી-કાળી મૂસળી, જંગલી કાંદો,…
વધુ વાંચો >કલચુરી સંવત : જુઓ સંવત
કલચુરી સંવત : જુઓ સંવત.
વધુ વાંચો >કલન
કલન : ચામ સંસ્કૃતિનાં મંદિરોના સ્થાપત્યના સ્તંભો. પ્રણાલીગત શૈલીમાં આ મંદિરો ત્રણના સમૂહમાં બાંધવામાં આવતાં. તેમાં મુખ્ય મંદિર વચ્ચે અને આજુબાજુ બીજાં બે નાનાં મંદિરો બંધાતાં. આ મંદિરો ચતુષ્કોણ ઓટલા પર બંધાતાં અને તેની નજીકના કલન તરીકે ઓળખાતા સ્તંભો. ભારતીય મંદિરપ્રણાલીનાં શિખરોની સરખામણીમાં આ શૈલીનાં મુખ્ય અંગ ગણાતા; પરંતુ મંદિરોથી…
વધુ વાંચો >કલનશાસ્ત્ર
કલનશાસ્ત્ર (calculus) : બદલાતી ચલરાશિ અનુસાર સતત વિધેયમાં થતા ફેરફારના દર સાથે સંકળાયેલી ગાણિતિક વિશ્લેષણની એક શાખા. કલનશાસ્ત્ર શોધવાનું બહુમાન સર આઇઝેક ન્યૂટન (ઇંગ્લૅન્ડ) અને જી. લાઇબ્નીત્ઝ(જર્મની)ને ફાળે જાય છે. લગભગ એક શતાબ્દી સુધી ‘આ બે ગણિતશાસ્ત્રીમાં પ્રથમ પ્રણેતા કોણ ?’ એ અંગે બંનેના સમર્થકો વચ્ચે વિવાદ થયો, જેને કારણે…
વધુ વાંચો >કલનશાસ્ત્ર – ચલનનું
કલનશાસ્ત્ર – ચલનનું (calculus of variations) : વક્ર સાથે સંકળાયેલી કોઈ રાશિને લઘુતમ કે મહત્તમ બનાવે તેવો વક્ર શોધવાના પ્રશ્નનો અભ્યાસ, થોડાં ઉદાહરણો જોઈએ. (1) એક સમતલમાં બે બિંદુઓ આવેલાં છે. એ જ સમતલમાં બે બિંદુઓને જોડતા અનેક વક્રો દોરી શકાય. આ બધા વક્રોમાંથી લઘુતમ લંબાઈનો વક્ર શોધવો હોય તો…
વધુ વાંચો >કલબુર્ગિ – મલ્લપ્પા મડિવલપ્પા
કલબુર્ગિ, મલ્લપ્પા મડિવલપ્પા (જ. 28 નવેમ્બર 1938, ગુબ્બેવાડ, જિ. બીજાપુર, કર્ણાટક; અ. 30 ઑગસ્ટ 2015, ધારવાડ, કર્ણાટક) : કન્નડ વિદ્વાન અને સંશોધક. તેમણે સિન્દગી ખાતે પ્રાથમિક, બીજાપુર અને ધારવાડ ખાતે ઉચ્ચ શિક્ષણ પ્રાપ્ત કર્યું. તેમણે કર્ણાટક યુનિવર્સિટીમાંથી એમ.એ. અને પીએચ.ડી.ની ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરી. પછી તેઓ કર્ણાટક યુનિવર્સિટી, ધારવાડમાંથી કન્નડના પ્રાધ્યાપકપદેથી…
વધુ વાંચો >કલમ્બકમ્
કલમ્બકમ્ : તમિળ સાહિત્યપ્રકાર. ‘કલમ્બકમ્’નો શાબ્દિક અર્થ છે જાતજાતનાં ફૂલોથી ગૂંથેલી માળા. ‘કલમ્બકમ્’માં સાહિત્યિક તથા લોકગીતોની શૈલીનું મિશ્રણ છે. એ શૈલીમાં રચાયેલી પ્રસિદ્ધ રચનાઓ છે. ‘નંદિકલમ્બકમ્’, ‘તિરુક્કલમ્બકમ્’, ‘તિલ્લૈક્કલમ્બકમ્’, ‘મદુરૈ કલમ્બકમ્’, ‘નાકૈક્કલમ્બકમ્’, ‘સિરુવરંગકલમ્બકમ્’ વગેરે. એનો વધુ અને વધુ પ્રચાર થતાં ભક્તોએ પોતાના ઇષ્ટદેવની સ્તુતિ માટે આ કાવ્યપ્રકારનો ઉપયોગ કર્યો. આ પ્રકારમાં…
વધુ વાંચો >કલરીમિતિ
કલરીમિતિ (colorimetry) : જ્ઞાત રંગોની સાથે સરખામણી કરી અજ્ઞાત રંગની મૂલ્યાંકન કરવાની તકનીક. આ તકનીકમાં સરખામણી માટે આંખનો ઉપયોગ વધારે ચોકસાઈ માટે ફોટોઇલેક્ટ્રિક કોષનો ઉપયોગ અથવા સ્પેક્ટ્રોફોટોમિટર જેવી આડકતરી રીતો પણ ઉપયોગમાં લઈ શકાય છે. આ માટેના સાદા ઉપકરણને કલરીમિટર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ તક્નીક વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસમાં વ્યાપક રીતે…
વધુ વાંચો >કલશ (આમલસારક)
કલશ (આમલસારક) : નાગર પ્રકારનાં મંદિરોનો કલગી સમાન ભાગ. શિખરના ટોચના ભાગ ઉપર કલશ કરવામાં આવે છે. આમલકને દાંતાવાળી કિનારી હોય છે. તેનો નક્કર ભાગ તે ગોળ પથ્થર હોય છે. આમલક મુખ્ય શિખરનો સૌથી ઊંચો – મુગટ સમાન ભાગ હોય છે, પણ તેથી વિશેષ તેના શૃંગ કે મંજરી એકબીજાને ટેકવીને…
વધુ વાંચો >