૨૫.૨૦

હેરેલ, ફેલિક્સથી હેસિયમ

હેલુંગજિયાંગ (Heilungkiang)

હેલુંગજિયાંગ (Heilungkiang) : ચીનના ઈશાન ભાગમાં આવેલું સરહદી રાજ્ય. તે હેલાંગજિયાંગ નામથી પણ ઓળખાય છે. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 48° 00´ ઉ. અ. અને 128° 00´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો લગભગ 4,63,600 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તર અને પૂર્વ તરફ હેલુંગ અને વુ-શુ-લી (wu-su-li) નદીથી અલગ પડતી રશિયાની…

વધુ વાંચો >

હેલે જ્યૉર્જ એલેરી (George Ellery Hale)

હેલે, જ્યૉર્જ એલેરી (George Ellery Hale) (જ. 29 જૂન 1868, શિકાગો, ઇલિનૉય, યુ.એસ.; અ. 21 ફેબ્રુઆરી 1938, પેસેડેના, કૅલિફૉર્નિયા, યુ.એસ.) : અમેરિકાનો અગ્રગણ્ય ખગોળશાસ્ત્રી. સૌર ખગોળભૌતિકવિજ્ઞાનમાં અગ્રેસર. તારક-વર્ણપટ અને સૌર-વર્ણપટ તેમજ  સૌરકલંકો સંબંધિત મહત્વનાં સંશોધન કરનાર. જ્યૉર્જ એલેરી હેલે અમેરિકાની યર્કિઝ ઑબ્ઝર્વેટરી, માઉન્ટ વિલ્સન ઑબ્ઝર્વેટરી અને માઉન્ટ પાલોમર ઑબ્ઝર્વેટરી –…

વધુ વાંચો >

હેલેનિક સંસ્કૃતિ

હેલેનિક સંસ્કૃતિ : પ્રાચીન ગ્રીસ અથવા હેલેનીઝ દ્વારા વિકસાવેલી સંસ્કૃતિ. તેની સૌપ્રથમ રજૂઆત હોમરનાં ‘ઇલિયડ’ અને ‘ઑડિસી’ મહાકાવ્યોમાં થઈ છે અને તે હોમર યુગ કહેવાય છે. તેનો પ્રશિષ્ટ સમયગાળો ઈ. પૂ. 5મી તથા 4થી સદીઓનો છે. તે સમયે રાજકીય અને સામાજિક જીવનમાં સજીવતા, ઉત્સાહ હતાં. તેનાથી ઍથેન્સની લોકશાહી પ્રથા વિકસી.…

વધુ વાંચો >

હેલેનિસ્ટિક યુગ

હેલેનિસ્ટિક યુગ : પ્રાચીન સાંસ્કૃતિક જગતમાં પ્રભુત્વ ધરાવતી ગ્રીક સંસ્કૃતિનો સમયગાળો. તે યુગની શરૂઆત ઍલેક્ઝાન્ડર ધ ગ્રેટના ઈ. પૂ. 323માં થયેલ મૃત્યુથી થઈ તથા ગ્રીસમાં 200 વર્ષ અને મધ્યપૂર્વમાં આશરે 300 વર્ષ પર્યન્ત ટકી હતી. અગાઉના ગ્રીક ક્લાસિકલ અથવા હેલેનિક સમયગાળાથી તેને જુદો પાડવા ‘હેલેનિસ્ટિક યુગ’ શબ્દ વપરાય ન તથા…

વધુ વાંચો >

હેલે વેધશાળાઓ (Hale Observatories)

હેલે વેધશાળાઓ (Hale Observatories) : કેટલીક વેધશાળાઓનો સમૂહ. આ નામની કોઈ એક વેધશાળા નથી; પરંતુ કેટલીક વેધશાળાઓના સમૂહને આ નામ આપવામાં આવ્યું છે. ઈ. સ. 1970થી 1980 સુધીના સમયગાળામાં અમેરિકાની ‘પાલોમર વેધશાળા’ (The Palomar Observatory), ‘માઉન્ટ વિલ્સન વેધશાળા’ (The Mount Wilson Observatory : MWO) અને ‘બિગ બિયર સોલર વેધશાળા’ (Big…

વધુ વાંચો >

હૅલોકાર્બન સંયોજનો (halocarbons અથવા halocarbon compounds)

હૅલોકાર્બન સંયોજનો (halocarbons અથવા halocarbon compounds) : ખરા અર્થમાં કાર્બન અને હૅલોજન (ફ્લોરિન, ક્લોરિન, બ્રોમીન, આયોડિન) ધરાવતાં સંયોજનો. જોકે ઘણી વખત કાર્બન અને હૅલોજન ઉપરાંત હાઇડ્રોજન ધરાવતાં સંયોજનોને પણ હૅલોકાર્બન કહેવામાં આવે છે. એ અર્થમાં હૅલોકાર્બનો એ કાર્બન અને હાઇડ્રોજન ધરાવતા (કાર્બનિક) હાઇડ્રૉકાર્બનોના હૅલોજન વ્યુત્પન્નો(derivatives)નો સમૂહ છે. જેમાં એક હૅલોજનયુક્ત…

વધુ વાંચો >

હૅલોજન ખનિજો

હૅલોજન ખનિજો : જેમાં મુખ્ય કે એકમાત્ર ઘનાયન ઘટક તરીકે હૅલોજન રહેલું હોય એવાં કુદરતમાંથી મળી આવતાં ખનિજો. આ પ્રકારનાં લગભગ 70 જેટલાં ખનિજો હોવાનું જાણવા મળેલું છે; પરંતુ તે પૈકીનાં માત્ર થોડાંક જ સામાન્યપણે મળે છે. તેમને તેમના ઉત્પત્તિપ્રકાર મુજબ નીચે પ્રમાણેના સમૂહોમાં વહેંચેલાં છે : 1. સમુદ્રજળના કે…

વધુ વાંચો >

હૅલોજન તત્વો (halogen elements)

હૅલોજન તત્વો (halogen elements) : આવર્તક કોષ્ટકના 17મા (અગાઉના VII B) સમૂહમાં આવેલા ફ્લોરિન (F), ક્લોરિન (Cl), બ્રોમીન (Br), આયોડિન (I) અને એસ્ટેટાઇન (At) તત્વો. ક્લોરિન ધાતુઓ સાથે સંયોજાઈ લવણો બનાવતું હોવાથી તેના આ ગુણધર્મ પરથી 1811માં જે. એસ. સી. શ્વીગરે ગ્રીક hal (લવણ, salt) અને gen (ઉત્પન્ન કરવું, to…

વધુ વાંચો >

હૅલોજનીકરણ (halogenation)

હૅલોજનીકરણ (halogenation) : કાર્બનિક સંયોજનોમાં હૅલોજન (ક્લોરિન, બ્રોમીન વગેરે) પરમાણુ દાખલ કરવાની રાસાયણિક પ્રક્રિયા. તેમાં સંકળાયેલ હૅલોજન મુજબ પ્રક્રિયાને ક્લોરિનીકરણ (chlorination), બ્રોમીનીકરણ (bromination) એવાં નામો વડે ઓળખવામાં આવે છે. આ પૈકી ક્લોરિનીકરણ સૌથી વધુ અગત્યની છે. ઉત્પાદિત હૅલોજનીકૃત (halogenated) સંયોજનો અનેક રીતે ઉપયોગમાં લેવાય છે; જેમ કે, દ્રાવકો, અનેક રસાયણો…

વધુ વાંચો >

હૅલોથેન

હૅલોથેન : ક્લૉરોફૉર્મના જેવું રાસાયણિક બંધારણ ધરાવતું, શસ્ત્રક્રિયા માટે દર્દીને બેભાન કરતું બાષ્પીભવનશીલ (volatile) પ્રવાહી ઔષધ. સામાન્ય તાપમાને પ્રવાહી સ્થિતિ હોય અને ઝડપથી બાષ્પીભવન થઈને ઊડી જાય તેવા બેભાન કરતાં ઔષધોના સમૂહને બાષ્પીભવનશીલ સર્વાંગી નિશ્ચેતકો (volatile general anaesthetics) કહે છે. તેમાં ડાયઇથાઇલ ઈથર, હૅલોથેન, એન્ફ્લ્યૂરેન, આઇસોફ્લ્યૂરેન, ઇથાઇલ ક્લોરાઇડ તથા ટ્રાઇક્લૉરોઇથાયલિનનો…

વધુ વાંચો >

હેરેલ ફેલિક્સ

Feb 20, 2009

હેરેલ, ફેલિક્સ (જ. 25 એ હેરેલ, પ્રિલ 1873, મૉન્ટ્રિયલ, કૅનેડા; અ. 22 ફેબ્રુઆરી 1938, પૅરિસ) : બૅક્ટેરિયોફેજ વાયરસની શોધ કરનાર ફ્રેન્ચકૅનેડિયન સૂક્ષ્મજીવાણુશાસ્ત્રી (Microbiologist). બૅક્ટેરિયાભક્ષક વાયરસ અંગેની ખુલાસાવાર માહિતી દ´ હેરેલે પ્રથમ આપી; પરંતુ તેના પહેલાં 1915માં એફ. ડબ્લ્યૂ. ટ્વૉર્ટે બૅક્ટેરિયોફેજ વાયરસ અંગેનો આછો ખ્યાલ આપ્યો હતો. ફ્રેડરિક ટ્વૉર્ટે પ્રથમ વાર…

વધુ વાંચો >

હેરોઇન (heroin)

Feb 20, 2009

હેરોઇન (heroin) : અફીણમાંના સક્રિય ઘટક મૉર્ફિન(morphine)નો સંશ્લેષિત વ્યુત્પન્ન (derivative) અને ઘેન, બેશુદ્ધિ કે સંવેદનશૂન્યતા લાવનાર (narcotic) રાસાયણિક સંયોજન. તે એક પ્રતિબંધિત સંયોજન છે અને માત્ર સંશોધનાર્થે કે રાસાયણિક પૃથક્કરણ માટે ઔષધતંત્ર વિભાગની મંજૂરી દ્વારા જ મળી શકે છે. મૉર્ફિનના ડાઇએસિટાઇલિઝેશન (diacetylization) વડે તેને મેળવવામાં આવે છે. અણુસૂત્ર C21H23NO5 અથવા…

વધુ વાંચો >

હેરોચે, સર્જ (Haroche, Serge)

Feb 20, 2009

હેરોચે, સર્જ (Haroche, Serge) (જ. 11 સપ્ટેમ્બર 1944, કાસાબ્લાન્કા, મોરોક્કો) : ક્વૉન્ટમ પ્રણાલીના વ્યક્તિગત રીતે માપન અને નિયંત્રણ માટે અભૂતપૂર્વ પ્રાયોગિક પદ્ધતિઓ વિકસાવવા માટે 2012નો ભૌતિકશાસ્ત્રમાં પુરસ્કાર મેળવનાર વિજ્ઞાની. આ પુરસ્કાર સંયુક્ત રીતે સર્જ હેરોચે તથા ડેવિડ જે. વાઇનલૅન્ડને પ્રાપ્ત થયો હતો. સર્જ હેરોચેનાં માતા અને પિતા યહૂદી મૂળના હતાં.…

વધુ વાંચો >

હેરૉવ્સ્કી યારોસ્લાવ (Heyrovsky Jaroslav)

Feb 20, 2009

હેરૉવ્સ્કી, યારોસ્લાવ (Heyrovsky, Jaroslav) [જ. 20 ડિસેમ્બર 1890, પ્રાગ, ચેક ગણતંત્ર (તે સમયનું ઑસ્ટ્રો-હંગેરિયન સામ્રાજ્ય); અ. 27 માર્ચ 1967, પ્રાગ] : ચેક ભૌતિક-રસાયણવિદ અને 1959ના રસાયણશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પુરસ્કારના વિજેતા. તેમણે ચાર્લ્સ યુનિવર્સિટી, પ્રાગ ખાતે ભૌતિકવિજ્ઞાનનો અભ્યાસ કર્યા બાદ 1910માં વિલિયમ રામ્સે (સર) અને એફ. જી. ડોનાનના વિદ્યાર્થી તરીકે ભૌતિક-રસાયણમાં…

વધુ વાંચો >

હેર્ત્ઝ ગુસ્તાફ

Feb 20, 2009

હેર્ત્ઝ ગુસ્તાફ (જ. 22 જુલાઈ 1887, હૅમ્બર્ગ, જર્મની; અ. 30 ઑક્ટોબર 1975, પૂર્વ જર્મની) : પરમાણુ ઉપર ઇલેક્ટ્રૉનના સંઘાત(impact)થી ઉદભવતી અસરને લગતા નિયમોની શોધ બદલ 1925નો નોબેલ પુરસ્કાર પ્રાપ્ત કરનાર જર્મન ભૌતિકવિજ્ઞાની. હેર્ત્ઝ ગુસ્તાફ હેર્ત્ઝે ગોટિંગેન, મ્યૂનિક અને બર્લિન યુનિવર્સિટીમાં રહીને અભ્યાસ કર્યો હતો. 1913માં બર્લિન યુનિવર્સિટીના ફિઝિક્સ ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં સંશોધન…

વધુ વાંચો >

હેલન

Feb 20, 2009

હેલન : ગ્રીક મહાકવિ હોમરના મહાકાવ્ય ‘ધી ઇલિયડ’ની નાયિકા. જગતની સુન્દરતમ સ્ત્રી. ટ્રૉયના યુદ્ધમાં નિમિત્તરૂપ, કારણરૂપ. દેવાધિદેવ ઝ્યુસે લીડા સાથે રતિક્રીડા કરી એના પરિણામે અંડજમાંથી એનો જન્મ. આમ ઝ્યુસ એના દૈવી પિતા. લીડાના પતિ સ્પાર્ટાના રાજા ટિન્ડારુસ એના દુન્યવી પિતા. એ કિશોરવયની હતી ત્યારે એના સૌંદર્યના આકર્ષણને કારણે થીસીઅસે એનું…

વધુ વાંચો >

હૅલફૉર્ડ જ્હૉન મૅકિન્ડર

Feb 20, 2009

હૅલફૉર્ડ, જ્હૉન મૅકિન્ડર (જ. 15 ફેબ્રુઆરી 1861, લૅન્કેશાયર; અ. 6 માર્ચ 1947) : બ્રિટનના ખૂબ જાણીતા ભૂગોળવિદ. 1887માં ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીમાં 26 વર્ષની નાની વયે તેઓ રીડર તરીકે નિયુક્ત થયેલા. 1895માં બ્રિટિશ ઍસોસિયેશનમાં સર્વપ્રથમ વાર સંશોધનલેખ રજૂ કર્યો હતો. જ્હૉન મૅકિન્ડર હૅલફૉર્ડ તેઓ રેટ્ઝેલના નૃવંશ-ભૂગોળ વિશેના વિચારોથી પ્રભાવિત થયા હતા. 1899માં…

વધુ વાંચો >

હેલસિન્કી

Feb 20, 2009

હેલસિન્કી : ફિનલૅન્ડનું પાટનગર અને મોટામાં મોટું શહેર. સ્વીડિશ નામ હેલસિંગફોર્સ. તે ફિનલૅન્ડના દક્ષિણ કાંઠે ફિનલૅન્ડના અખાત પર આવેલું છે. ભૌગોલિક સ્થાન : 60° 10´ ઉ. અ. અને 24° 58´ પૂ. રે.. તે દેશનાં મુખ્ય બંદરો પૈકીનું એક છે તેમજ વેપાર-વાણિજ્યનું અને સાંસ્કૃતિક મથક પણ છે. આ શહેરની આજુબાજુનો અખાત…

વધુ વાંચો >

હેલ સેલાસી

Feb 20, 2009

હેલ, સેલાસી (જ. 23 જુલાઈ 1892, હેરર, ઇથિયોપિયા; અ. 27 ઑગસ્ટ 1975, એડિસ અબાબા) : 1930થી 1974 સુધી ઇથિયોપિયાનો સમ્રાટ. તે અગાઉ તફારી મેકોનન નામથી ઓળખાતો હતો. સમ્રાટ બન્યા પછી તેણે હેલ સેલાસી 1 ખિતાબ ધારણ કર્યો. રાજા સોલોમન અને શેબાની રાણી(Queen of Sheba)ના વંશનો હોવાનો તે દાવો કરતો. તેણે…

વધુ વાંચો >

હેલાઇટ

Feb 20, 2009

હેલાઇટ : મીઠું (salt). રાસા. બં. : NaCl. સ્ફ. વર્ગ : ક્યૂબિક. સ્ફ. સ્વ. : સ્ફટિકો ક્યૂબ સ્વરૂપે મળે, ભાગ્યે જ ઑક્ટાહેડ્રલ; સ્ફટિકો ક્યારેક પોલાણવાળા, કંસારીના આકારના (hopper shaped); દળદાર, ઘનિષ્ઠથી દાણાદાર; ભાગ્યે જ સ્તંભાકાર કે અધોગામી. પારદર્શકથી પારભાસક. સંભેદ : (001) પૂર્ણ. પ્રભંગ : વલયાકાર, બરડ. ચમક : કાચમય.…

વધુ વાંચો >