૨૫.૧3
હિંદી ભાષા અને સાહિત્યથી હીરવિજયસૂરિ
હિંદી ભાષા અને સાહિત્ય
હિંદી ભાષા અને સાહિત્ય અગાઉ ‘મધ્યદેશ’ તરીકે ઓળખાતા પ્રદેશની સાહિત્યિક ભાષા. અત્યારનાં હરિયાણા, રાજસ્થાન, ઉત્તરપ્રદેશ, મધ્યપ્રદેશ, બિહાર, ઉત્તરાંચલ, ઝારખંડ અને છત્તીસગઢ જેવાં રાજ્યોમાં સાહિત્ય અને શિક્ષણમાં હિંદીમાં વ્યવહાર થાય છે. પ્રાચીન અને મધ્યકાલીન આર્યભાષાઓ – સંસ્કૃત, પ્રાકૃત અને અપભ્રંશ – પણ સાર્વદેશિક હતી, પણ હિંદીને આ વારસાનો વિશેષ પ્રકારે લાભ…
વધુ વાંચો >હિંદી મહાસાગર (Indian Ocean)
હિંદી મહાસાગર (Indian Ocean) પૃથ્વી પરના મહાસાગરો પૈકી વિસ્તારની દૃષ્ટિએ ત્રીજા ક્રમે આવતો મહાસાગર. રાતા સમુદ્ર અને ઈરાની અખાત સહિત તેનો કુલ વિસ્તાર 7,35,56,000 ચોકિમી. જેટલો થાય છે. આ મહાસાગરનો જળજથ્થો આશરે 29,21,31,000 ઘન કિમી. જેટલો છે, જળરાશિની દૃષ્ટિએ બધા મહાસાગરો પૈકી તે પાંચમો ક્રમ ધરાવે છે. તે ચારેય બાજુએ…
વધુ વાંચો >હિંદુ અવિભક્ત પેઢી / ભાગીદારી
હિંદુ અવિભક્ત પેઢી / ભાગીદારી : ભાગીદારીના કાયદા (Indian Partnership Act – 1932) હેઠળ રચાયેલી પેઢી કરતાં તદ્દન જુદા અને વિશિષ્ટ પ્રકારના હિંદુ અવિભક્ત કુટુંબની મિલકતની મદદ વડે આર્થિક/વાણિજ્ય પ્રવૃત્તિ કરતું કૌટુંબિક એકમ. ભારત અને નેપાળમાં પ્રસાર પામેલ હિંદુ ધર્મની કેટલીક વિશિષ્ટતાઓ પૈકીની એક વિશિષ્ટતા સંયુક્ત કુટુંબ પ્રથાની છે. વંશના…
વધુ વાંચો >હિંદુ કાયદો
હિંદુ કાયદો : હિંદુ લગ્ન અધિનિયમ, 1955માં આપેલ વ્યાખ્યા મુજબ જે હિંદુ છે તેને લાગુ પડતો કાયદો; જેમાં હિંદુઓ ઉપરાંત જૈનો, શીખો અને બૌદ્ધોનો પણ સમાવેશ થાય છે. ભારતની ભૂમિએ જગતના ધર્મોના સ્થાપકો જ માત્ર પેદા નથી કર્યા; તેણે કાયદાની એક એવી વ્યવસ્થા ઉત્પન્ન કરી જે ભરતખંડ ઉપરાંત બર્મા (હવે…
વધુ વાંચો >હિંદુકુશ
હિંદુકુશ : મધ્ય એશિયામાં આવેલી પર્વતમાળા. ભૌગોલિક સ્થાન : 36° 00´ ઉ. અ. અને 70° 00´ પૂ. રે.ની આજુબાજુ તે અફઘાનિસ્તાનના ઈશાની વિભાગને તથા પાકિસ્તાનના વાયવ્ય વિભાગને આવરી લે છે. તેની ઉપસ્થિતિ ઈશાન–નૈર્ઋત્ય-તરફી છે. 800 કિમી. જેટલી લંબાઈ ધરાવતી આ પર્વતમાળા વાસ્તવમાં પામીરની ગાંઠમાંથી છૂટું પડતું પશ્ચિમી વિસ્તરણ છે. તેની…
વધુ વાંચો >હિંદુ ધ
હિંદુ ધ : અંગ્રેજી દૈનિક. મદ્રાસ(હાલના ચેન્નાઈ)માં 20 સપ્ટેમ્બર, 1878ના રોજ સાપ્તાહિક તરીકે પ્રારંભ. તામિલનાડુના તાંજવુર નજીક તિરુવૈયુરની શાળાના શિક્ષક અને સામાજિક સુધારક જી. સુબ્રમનિયા ઐયરના નેજા હેઠળ છ યુવકોએ આ સાપ્તાહિકનો પ્રારંભ કર્યો હતો, જે આગળ જતાં સપ્તાહમાં ત્રણ દિવસ અને ત્યારબાદ દૈનિક તરીકે પ્રકાશિત થતું આવ્યું છે. આ…
વધુ વાંચો >હિંદુ મહાસભા
હિંદુ મહાસભા : હિંદુ અસ્મિતા અને અધિકારોના રક્ષણાર્થે સ્થપાયેલું સંગઠન. હિંદુ મહાસભાનો ઉદભવ મુખ્યત્વે એક રાષ્ટ્રીય અને સાંસ્કૃતિક સંગઠન તરીકે, હિંદુ અસ્મિતા અને અધિકારોના રક્ષણાર્થે થયો હતો. અંગ્રેજોની ‘ભાગલા પાડો અને રાજ કરો’ની નીતિથી 20મી સદીનો આરંભ થયો. મુસલમાનો અને ખ્રિસ્તી ચર્ચ પ્રત્યે સ્પષ્ટ પક્ષપાત અને હિંદુઓની અવગણના વધી. મજહબી…
વધુ વાંચો >હિંદુસ્તાન ટાઇમ્સ (એચટી)
હિંદુસ્તાન ટાઇમ્સ (એચટી) : 1924માં દિલ્હીમાં પ્રારંભ. વિમોચનવિધિ 15 સપ્ટેમ્બર 1924ના રોજ મહાત્મા ગાંધીના હસ્તે થયો હતો. સ્થાપક માસ્ટર સુંદરસિંહ લ્યાલપુરી (Lyallpuri) (જેઓ પંજાબમાં અકાલી ચળવળ તથા શિરોમણિ અકાલી દળના સ્થાપક તરીકે પણ જાણીતા છે). પ્રારંભનાં વર્ષોમાં આ અખબારનું તંત્રીપદ કે. એમ. પણિક્કરે સંભાળ્યું હતું અને મહાત્મા ગાંધીના પુત્ર દેવદાસ…
વધુ વાંચો >હિંમતનગર
હિંમતનગર : સાબરકાંઠા જિલ્લાનું જિલ્લામથક તેમજ હિંમતનગર તાલુકાનું તાલુકામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 36´ ઉ. અ. અને 72° 57´ પૂ. રે. પર હાથમતી નદીના ડાબા કાંઠે, અમદાવાદ–ખેડબ્રહ્મા રાષ્ટ્રીય ધોરી માર્ગ 8 પર આવેલું છે. અમદાવાદ–ખેડબ્રહ્મા મીટરગેજ રેલમાર્ગ અહીંથી પસાર થાય છે. તે ઉપરાંત રાજસ્થાનને જોડતો હિંમતનગર–ઉદેપુર રેલમાર્ગ પણ અહીંથી…
વધુ વાંચો >હિંસા
હિંસા : શારીરિક બળના ઉપયોગ દ્વારા અથવા અસ્ત્ર કે શસ્ત્રના માધ્યમ દ્વારા લક્ષ્યને ઈજા પહોંચાડવાના અથવા હાનિ પહોંચાડવાના અથવા જાનથી મારી નાંખવાના ઇરાદાથી આચરેલું કૃત્ય. ઘણી વાર આવું કૃત્ય અતિરેકી ભાવનાશીલતાનું અથવા તીવ્ર ઉત્તેજનાનું અથવા વિનાશકારી નૈસર્ગિક બળનું પરિણામ હોય છે. જ્યારે તે ત્રણ અથવા વધારે માણસોનું સહિયારું કૃત્ય હોય…
વધુ વાંચો >હીકેલ અર્ન્સ્ટ (Haeckel Ernst)
હીકેલ, અર્ન્સ્ટ (Haeckel Ernst) (જ. 16 ફેબ્રુઆરી 1834, પોટ્સડેમ, પ્રુસિયા; અ. 9 ઑગસ્ટ 1919, જેના, જર્મની) : જર્મન પ્રાણીશાસ્ત્રી અને પુનર્જન્માન્તરવાદ(theory of recapitulation)-ના પુરસ્કર્તા. આ વાદ મુજબ દરેક પ્રાણીના ગર્ભવિકાસના તબક્કામાં તેના સમૂહના વિકાસનું પુનરાવર્તન થાય છે (ontogeny recapitulates phylogeny). તેઓ ચાર્લ્સ ડાર્વિનના ઉત્ક્રાંતિવાદના પ્રખર પુરસ્કર્તા તરીકે જાણીતા છે. કાર્લ…
વધુ વાંચો >હીગર એલન જે.
હીગર, એલન જે. (જ. 22 જાન્યુઆરી 1936, સિઅક્સ (Sioux) સિટી, આયોવા, યુ.એસ.) : અમેરિકન રસાયણવિદ અને 2000ના વર્ષના રસાયણશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. 1961માં યુનિવર્સિટી ઑવ્ કૅલિફૉર્નિયા, બર્કલીમાંથી ભૌતિકશાસ્ત્રમાં પીએચ.ડી. પદવી મેળવ્યા બાદ હીગરે 1982 સુધી યુનિવર્સિટી ઑવ્ પેન્સિલ્વેનિયામાં શિક્ષણ અને સંશોધનકાર્ય કર્યું. આ પછી તેઓ યુનિવર્સિટી ઑવ્ કૅલિફૉર્નિયા, સાન્તા…
વધુ વાંચો >હીથ એડવર્ડ
હીથ, એડવર્ડ (જ. 9 જુલાઈ 1916, બ્રૉડસ્ટેર્સ કેન્ટ, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 17 જુલાઈ, 2005) : બ્રિટનના વડાપ્રધાન અને રાજનીતિજ્ઞ. સુથાર પિતાના પુત્ર. શાલેય અભ્યાસને અંતે શિષ્યવૃત્તિ મેળવીને ઑક્સફર્ડમાં પ્રવેશ મેળવેલો, ત્યાંના અભ્યાસકાળ દરમિયાન તેઓ રૂઢિચુસ્ત પક્ષમાં રસ લેતા થયા. 1937માં ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીના કન્ઝર્વેટિવ ઍસોસિયેશનના પ્રમુખ બન્યા. તે સમયે નેવિલ ચેમ્બરલીન બ્રિટનના…
વધુ વાંચો >હીનયાન
હીનયાન : બૌદ્ધ ધર્મની એક શાખા. બૌદ્ધ ધર્મની બે પ્રધાન શાખાઓ છે – હીનયાન અને મહાયાન. આ નામો મહાયાનીઓએ આપ્યાં છે. પોતાના માર્ગની (પંથની) શ્રેષ્ઠતા દર્શાવવા તેમણે પોતાના માર્ગને મહાયાન નામ આપ્યું અને પ્રાચીન બૌદ્ધ ધર્મ યા થેરવાદને ઊતરતો માર્ગ દર્શાવવા હીનયાન નામ આપ્યું. હીનયાન પ્રાચીન ત્રિપિટકો ઉપર આધારિત વ્યવસ્થિત…
વધુ વાંચો >હીની સીમસ
હીની, સીમસ (જ. 13 એપ્રિલ 1939, કાઉન્ટી લંડનડેરી, આયર્લૅન્ડ) : આઇરિશ કવિ. તેમને આયર્લૅન્ડની રોજિંદી અલૌકિક ઘટનાઓ અને જીવંત ભૂતકાળ નિરૂપતી ઉદ્દીપ્ત ભાવનાઓનું લાવણ્ય અને નૈતિક ઊંડાણવાળી તેમની કાવ્યકૃતિઓ માટેનું 1995ના વર્ષનો વિશ્વનો સર્વોચ્ચ નોબેલ પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો. તેમના પિતા પેટ્રિક હીની ઉત્તર આયર્લૅન્ડના કૅથલિકપંથી ખેડૂત હતા અને કેટલ-ફાર્મ ધરાવતા…
વધુ વાંચો >હીપેટેસી (હીપેટીકોપ્સિડા)
હીપેટેસી (હીપેટીકોપ્સિડા) : દ્વિઅંગી વિભાગની ‘લિવરવર્ટ્સ’ તરીકે જાણીતી નીચલી કક્ષાની લીલી વનસ્પતિઓનો બનેલો એક વર્ગ. આ વર્ગને આશરે 225 પ્રજાતિઓ અને 8500 જેટલી જાતિઓમાં વર્ગીકૃત કરવામાં આવ્યો છે. તેના બાહ્ય સ્વરૂપમાં ખૂબ વૈવિધ્ય જોવા મળતું હોવા છતાં મોટા ભાગના જન્યુજનક (gametophyte = જન્યુકોષો ઉત્પન્ન કરતી અવસ્થા) પૃષ્ઠવક્ષીય (dorsiventral) હોય છે.…
વધુ વાંચો >હીમજ (બાળહરડે)
હીમજ (બાળહરડે) : મોટી પાકી હરડેનું બાલ-સ્વરૂપ – નાની કાચી હરડે. ગુજરાતના લોકો તેનો રેચ (જુલાબ) માટે ખાસ ઉપયોગ કરે છે. વિવિધભાષી નામો : સં. બાલહરીતકી; હિં. કાલી હડ, છોટી હડ, હર્ર, બાલહડ, જોંગી હડ; ગુ. હીમેજ, હીમજ, નાની હરડે, કાળી હરડે; મ. બાલહરડા; અ. હતીલજ, ઇહલીલજ, અસ્વદ; ફા. હલીલ…
વધુ વાંચો >હીમેટાઇટ
હીમેટાઇટ : જુઓ આયર્ન.
વધુ વાંચો >હીમેન્થસ
હીમેન્થસ : વનસ્પતિઓના એકદળી વર્ગમાં આવેલ એમેરિલિડેસી કુળની કંદિલ (bulbous) પ્રજાતિ. તે મોટે ભાગે આફ્રિકાની મૂલનિવાસી છે. ભારતીય ઉદ્યાનોમાં કેટલીક જાતિઓનો ઉછેર કરવામાં આવે છે. તેમને સામાન્ય રીતે ‘બ્લડ લીલી’ કે ‘બ્લડ ફ્લાવર’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. રક્તકંદ(Haemanthus coccineus)ના છોડ નાના હોય છે. તેનો કંદ જમીનમાં રોપવાથી નવો છોડ થાય…
વધુ વાંચો >હીમોગ્લોબિન
હીમોગ્લોબિન : લોહીના રક્તકોષોમાંનો ઑક્સિજન વહન કરનારો પ્રોટીનનો અણુ. તેને રક્તવર્ણક (haemoglobin) કહે છે અને જ્યારે તે ઑક્સિજનયુક્ત હોય ત્યારે રક્તકોષો તથા લોહીને લાલ રંગ આપે છે. શ્વસનક્રિયા વખતે ફેફસાંમાં આવેલા ઑક્સિજન(પ્રાણવાયુ)ને પેશી સુધી લઈ જવામાં તે ઉપયોગી છે. તે રક્તકોષો (red cells) અથવા રક્તરુધિરકોષ(red blood cell, RBC)માં હોય છે.…
વધુ વાંચો >