૨૫.૧૨
હિલ, આર્કિબાલ્ડ વિવિયન (Hill, Archibald Vivian)થી હિંદ સ્વરાજ
હિસ્ટરી ઑવ્ ધર્મશાસ્ત્ર (1953)
હિસ્ટરી ઑવ્ ધર્મશાસ્ત્ર (1953) : આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિ ધરાવતા પ્રાચ્યવિદ્યાવિજ્ઞાની મહામહોપાધ્યાય પી. વી. કાણે રચિત ગ્રંથ. કુલ 5 ભાગ પૈકી આ ચોથો ભાગ 1953માં પ્રગટ થયો હતો. આ કૃતિને કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમીનો 1956ના વર્ષનો પુરસ્કાર મળ્યો હતો. આ એક અનોખો ગ્રંથ છે અને વસ્તુત: તે હિંદુ ધર્મના એન્સાઇક્લોપીડિયા જેવો વિશાળ અને…
વધુ વાંચો >હિસ્ટામિન અને પ્રતિહિસ્ટામિન ઔષધો (histamine and anti-histaminic drugs)
હિસ્ટામિન અને પ્રતિહિસ્ટામિન ઔષધો (histamine and anti-histaminic drugs) : વિષમોર્જા(allergy)ની પ્રક્રિયામાં મહત્વની સક્રિયતા ધરાવતું જૈવિક રાસાયણિક દ્રવ્ય. તે પેશીએમાઇન (પેશી એટલે કે tissue = histo) છે. તે વનસ્પતિ અને પ્રાણીઓમાં જોવા મળે છે. સન 1907માં તેને વિન્ડોસ અને વોગે સંશ્લેષિત (synthesised) કર્યો હતો અને સન 1910માં અર્ગટમાંથી બૅર્જર અને ડેલે…
વધુ વાંચો >હિસ્ટોજન્સ
હિસ્ટોજન્સ : જુઓ વર્ધમાનપેશી.
વધુ વાંચો >હિસ્ટોન્સ
હિસ્ટોન્સ : સુકોષકેન્દ્રી (eukaryotic) કોષના કોષકેન્દ્રમાં આવેલ રંગસૂત્રદ્રવ્ય(chromatin material)ના બંધારણમાં જોવા મળતો પ્રોટીનનો એક પ્રકાર. વીજાણુસૂક્ષ્મદર્શક હેઠળ અલગીકૃત રંગસૂત્ર-દ્રવ્યનું અવલોકન કરતાં પાતળી દોરીઓ વડે જોડાયેલા ઉપવલયી (ellipsoidal) મણકાઓ(લગભગ 110 Å વ્યાસ અને 60 Å ઊંચાઈવાળા)ની શ્રેણી જોવા મળે છે. આ પ્રત્યેક મણકાને કે રંગસૂત્રદ્રવ્યના ઉપઘટકને કેન્દ્રકાભ (nucleosome) કહે છે. આકૃતિ…
વધુ વાંચો >હિસ્પાનીઓલા
હિસ્પાનીઓલા : વેસ્ટ ઇન્ડિઝમાં આવેલો બીજા ક્રમે ગણાતો મોટો ટાપુ. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 19° 00´ ઉ. અ. અને 71° 00´ પ. રે. પરનો આશરે 76,456 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તે ફ્લોરિડા(યુ.એસ.)થી અગ્નિકોણમાં આશરે 970 કિમી.ને અંતરે કેરીબિયન સમુદ્રમાંના ક્યુબા અને પ્યુર્ટોરિકો વચ્ચે આવેલો છે. તેનો પશ્ચિમ તરફનો…
વધુ વાંચો >હિંકલર બર્ટ (હર્બટ જૉન લુઈ)
હિંકલર, બર્ટ (હર્બટ જૉન લુઈ) (જ. 1892, ક્વીન્સલૅન્ડ, ઑસ્ટ્રેલિયા; અ. 1933) : ઑસ્ટ્રેલિયાના ઉડ્ડયન-નિષ્ણાત. તેમણે પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન રૉયલ નૅવલ ઍર સર્વિસમાં કામગીરી બજાવી. 1928માં ઇંગ્લૅન્ડથી ઉડ્ડયન કર્યા પછી 16 જ દિવસમાં નૉર્ધર્ન ટેરિટરીના ડાર્વિન ખાતે આવી પહોંચીને ઇંગ્લૅન્ડ-ઑસ્ટ્રેલિયા વચ્ચેનો નવો વિક્રમ સ્થાપ્યો. 1931માં તેમણે અમેરિકાથી જમૈકા, બ્રાઝિલ અને પશ્ચિમ…
વધુ વાંચો >હિંગ
હિંગ : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા એપિયેસી (અમ્બેલીફેરી) કુળની વનસ્પતિ. હિંગ Ferulaની કેટલીક જાતિઓના પ્રકંદ (rootstock) કે સોટીમૂળમાંથી મેળવવામાં આવતો શુષ્ક ક્ષીરરસ છે. હિંગ આપતી આ જાતિઓમાં Ferula foetida Regel, F. alliacea Boiss., F. rubricaulis Boiss., F. assafoetida Linn. અને F. narthex Boiss. (સં. હિંગુ, રામઠ, જંતુક; હિં. મ. બં. ક.…
વધુ વાંચો >હિંગળાજ
હિંગળાજ : પાકિસ્તાનના બલુચિસ્તાન પ્રાંતના લ્યારી (Lyari) તાલુકામાં આવેલું હિંગળાજ માતાનું મંદિર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 25 23´ ઉ. અ. અને 66 28´ પૂ. રે.ની આજુબાજુ આવેલ છે. સમુદ્રકિનારે આવેલ મકરાન પર્વતીય હારમાળાના કોઈ એક શિખર ઉપર મંદિર આવેલું છે. સિંધુ નદીના મુખત્રિકોણપ્રદેશથી 120 કિમી. અને અરબ સાગરના કિનારાથી 20 કિમી. દૂર…
વધુ વાંચો >હિંગિસ માર્ટિના
હિંગિસ, માર્ટિના (જ. 30 સપ્ટેમ્બર 1980, કોસિસ, સ્લોવાકિયા, હંગેરી) : મહિલા ટેનિસમાં વિશ્વમાં લાંબામાં લાંબા સમય સુધી સર્વોચ્ચ ક્રમ ધરાવતી, એકલ મહિલા સ્પર્ધાઓમાં પાંચ ગ્રૅન્ડ સ્લૅમ વિજય ધરાવતી અને મહિલા ટેનિસમાં સૌથી નાની ઉંમરમાં ઘણા વિશ્વવિક્રમો પ્રસ્થાપિત કરતી નિવૃત્ત મહિલા ખેલાડી. પિતાનું નામ કારોલ હિંગિસ જેઓ હંગેરિયન મૂળના હતા અને…
વધુ વાંચો >હિંગોળગઢ
હિંગોળગઢ : રાજકોટ જિલ્લાના જસદણ તાલુકામાં આવેલું ગામ. ભૌગોલિક સ્થાન : તે આશરે 22° 00´ ઉ. અ. અને 71° 02´ પૂ. રે. પર આવેલું છે તથા જસદણ અને વિંછિયાને જોડતા મીટરગેજ રેલમાર્ગથી તેમજ પાકા રસ્તાથી જોડાયેલું છે. પર્યાવરણીય પરિસ્થિતિના વ્યાપક સંદર્ભમાં જોતાં ગુજરાત રાજ્યના કેટલાક ભાગો તેનાં પ્રાણીઓ અને પક્ષીઓ…
વધુ વાંચો >હિલ આર્કિબાલ્ડ વિવિયન (Hill Archibald Vivian)
હિલ, આર્કિબાલ્ડ વિવિયન (Hill, Archibald Vivian) (જ. 26 સપ્ટેમ્બર 1886, બ્રિસ્ટોલ, યુ.કે.; અ. 3 જૂન 1977) : સન 1922ના વર્ષનું તબીબી વિદ્યા અને દેહધર્મવિદ્યાના અર્ધા ભાગના નોબેલ પુરસ્કારના વિજેતા. તેમના સહવિજેતા હતા ઑટો મેયેરહૉફ. તેમને સ્નાયુઓ દ્વારા ઉષ્ણતા (ગરમી) ઉત્પન્ન કરવા અંગેની ક્રિયાઓ શોધવા માટે આ સન્માન પ્રાપ્ત થયું હતું.…
વધુ વાંચો >હિલમૅન મૉરિસ રાલ્ફ
હિલમૅન, મૉરિસ રાલ્ફ (જ. 30 ઑગસ્ટ 1919, માઇલ્સ સિટી, મૉન્ટ; અ. 11 એપ્રિલ 2005, ફિલાડેલ્ફિયા) : અમેરિકાના સૂક્ષ્મજીવવિજ્ઞાની. તેમણે 40 જેટલી રસીઓ વિકસાવી; જેમાં અછબડા, હિપેટાઇટિસ A, હિપેટાઇટિસ B, ઓરી, મસ્તિષ્ક-આવરણશોથ (meningitis), ગાલપચોળું, રુબેલા વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. તેમના સંશોધનકાર્યે કરોડોનાં જીવન બચાવ્યાં છે. તેમણે ઘણા દેશોમાં, એક સમયે શિશુ-અવસ્થામાં…
વધુ વાંચો >હિલિયમ (helium)
હિલિયમ (helium) : આવર્તક કોષ્ટકના 18મા (અગાઉના શૂન્ય, 0) સમૂહનું હલકું વાયુમય રાસાયણિક અધાતુ તત્વ. સંજ્ઞા He. માત્ર હાઇડ્રોજન એક જ એવું તત્વ છે જે તેના કરતાં હલકું છે. અન્ય તત્વો સાથે સંયોજાતો ન હોવાથી તેને (અને તે સમૂહના અન્ય વાયુઓ) નિષ્ક્રિય (inert) અથવા વિરલ (rare) અથવા ઉમદા (nobel) વાયુ…
વધુ વાંચો >હિલિયોદોરસ
હિલિયોદોરસ (ઈ. પૂ. 2જી સદી) : ઇન્ડો-ગ્રીક રાજા એન્ટિઅલસીડાસે ભારતના શુંગ વંશના રાજા ભાગભદ્ર કાશીપુત્રના દરબારમાં મોકલેલ યવન રાજદૂત. તે તક્ષશિલાનો વતની હતો. તેણે ભાગવત એટલે વૈષ્ણવ ધર્મ સ્વીકાર્યો હતો. તેણે બેસનગર (ભીલસા) મુકામે એક ગરુડ સ્તંભ કરાવ્યો હતો. ભાગભદ્ર ઘણુંખરું શુંગ વંશનો પાંચમો રાજા હતો. તેના રાજ્ય-અમલના 14મા વર્ષે…
વધુ વાંચો >હિલેરી એડમન્ડ (સર)
હિલેરી, એડમન્ડ (સર) (જ. 1919, ઑકલૅન્ડ, ન્યૂઝીલૅન્ડ; અ. 11 જાન્યુઆરી 2008) : વિશ્વના સૌથી ઊંચાપર્વત માઉન્ટ એવરેસ્ટ ગૌરીશંકર શિખર પર સૌપ્રથમ પદાર્પણ કરનાર માનવબેલડીમાંના એક પર્વતખેડુ. બીજા હતા શેરપા તેનસિંગ નોરગે. 1953માં સર એડમન્ડ હિલેરી અને ભારતના શ્રી શેરપા તેનસિંગ નોરગેએ 29 મે 1953, સવારના 11–30 વાગ્યે આ શિખર પર…
વધુ વાંચો >હિલ્બર્ટ ડેવિડ
હિલ્બર્ટ, ડેવિડ (જ. 23 જાન્યુઆરી 1862, કોનિગ્ઝબર્ગ, પ્રશિયા; અ. 14 ફેબ્રુઆરી 1943, ગોટિંજન, જર્મની) : ‘હિલ્બર્ટ અવકાશ’ વિભાવનાના પ્રણેતા જર્મન ગણિતી. હિલ્બર્ટે કોનિગ્ઝબર્ગ અને હેઇડલબર્ગ વિશ્વવિદ્યાલયમાં શિક્ષણ મેળવ્યું હતું. તેમણે થોડો સમય પૅરિસ અને લિપઝિગમાં પણ ગાળ્યો હતો. ઈ. સ. 1884માં કોનિગ્ઝબર્ગમાંથી પીએચ.ડી.ની ઉપાધિ મેળવી હતી. 1886થી 1892 દરમિયાન કોનિગ્ઝબર્ગ…
વધુ વાંચો >હિસાબી પદ્ધતિ (accounting system)
હિસાબી પદ્ધતિ (accounting system) : ધંધા કે ઉદ્યોગોએ અન્ય વ્યક્તિઓ અને સંસ્થાઓ સાથે કરેલા નાણાકીય વ્યવહારોની નોંધણી કરીને વ્યવસાયમાં થયેલા નફા/નુકસાનને આધારે આર્થિક સધ્ધરતા જાણવા માટે વૈજ્ઞાનિક ઢબે દફતર રાખવાની પદ્ધતિ. પ્રત્યેક ધંધો કે ઉદ્યોગ પોતાના દૈનિક નાણાકીય વ્યવહારોના હિસાબકિતાબ રાખે છે, વર્ષાન્તે નફાનુકસાન ખાતું અને સરવૈયું તૈયાર કરે છે…
વધુ વાંચો >હિસાબી યંત્રો
હિસાબી યંત્રો : જુઓ કેલ્ક્યુલેટર.
વધુ વાંચો >હિસાબી વ્યવસ્થા
હિસાબી વ્યવસ્થા : ધંધાને સ્પર્શતા જે બનાવો બને તેને નોંધવા માટેની વ્યવસ્થા. હિસાબી વ્યવસ્થા ધંધાકીય એકમના સંદર્ભે થતા વ્યવહારો અને બનાવોના નાણાકીય તેમજ આર્થિક પાસાંઓને નોંધવા માટેની પ્રવિધિ, પ્રથા, દસ્તાવેજોનો સંપુટ અને જાળવણી છે. જુદા જુદા સમયે જુદા જુદા દેશોમાં જે હિસાબી પ્રથાઓ અમલમાં મુકાઈ હતી તેમાં એકનોંધી હિસાબી પ્રથા…
વધુ વાંચો >હિસાર (Hissar)
હિસાર (Hissar) હરિયાણા રાજ્યમાં આવેલો જિલ્લો. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 28° 53´ 45´´ ઉ. અ.થી 29° 49´ 15´´ ઉ. અ. અને 75° 13´ 15´´થી 76° 18´ 15´´ પૂ. રે. વચ્ચેનો 3983 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે પંજાબ રાજ્યના બથિંડા (જૂનું ભટિંડા) અને સંગરુર જિલ્લા, પૂર્વ તરફ જિંડ…
વધુ વાંચો >