૨૫.૦૯
હાયેક, ફ્રેડરિક આગસ્ટ વૉનથી હિતોપદેશ
હાયેક ફ્રેડરિક આગસ્ટ વૉન
હાયેક, ફ્રેડરિક આગસ્ટ વૉન (જ. 1899 વિયેના, ઑસ્ટ્રિયા; અ. 1992, લંડન) : ઑસ્ટ્રિયન વિચારધારાના હિમાયતી, સમાજવાદી વિચારસરણીના વિરોધી, મુક્ત અર્થતંત્રના ટેકેદાર તથા 1974 વર્ષ માટેના અર્થશાસ્ત્રના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. 1927–1931 દરમિયાન વિયેના ખાતેના ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ઇકૉનૉમિક્સ રિસર્ચ સંસ્થાના નિયામકપદે કામ કર્યું અને સાથોસાથ વિયેના યુનિવર્સિટીમાં અર્થશાસ્ત્રનું અધ્યાપન કર્યું. 1931માં કાયમી…
વધુ વાંચો >હાયેનિયેલ્સ
હાયેનિયેલ્સ : વનસ્પતિઓના ત્રિઅંગી (Pteridophyta) વિભાગમાં આવેલા વર્ગ સ્ફેનોપ્સીડાનું એક અશ્મીભૂત ગોત્ર. તે નિમ્ન અને મધ્ય મત્સ્યયુગ(Devonian)માં અસ્તિત્વ ધરાવતું હતું. તેને ‘પ્રોટોઆર્ટિક્યુલેટી’ તરીકે પણ ઓળખાવવામાં આવે છે; કારણ કે તેઓ સ્ફેનોપ્સીડા વર્ગની સૌથી આદ્ય અને સરળ વનસ્પતિઓ હતી. આ ગોત્રમાંથી ઉત્ક્રાંતિની બે રેખાઓ ઉદભવી; જે પૈકી એક સ્ફેનોફાઇલેલ્સ અને બીજી…
વધુ વાંચો >હારગ્રીવ્ઝ જેમ્સ
હારગ્રીવ્ઝ, જેમ્સ (જ. 1722 ? બ્લૅકબર્ન, લૅંકેશાયર; અ. 22 એપ્રિલ 1778, નૉટિંગહામશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ) : સ્પિનિંગ જેનીનો અંગ્રેજ શોધક. તે બ્લૅકબર્ન પાસે સ્ટૅન્ડહિલમાં રહેતો ગરીબ, અભણ, કાંતવા–વણવાનો કારીગર હતો. તેણે 1764માં સ્પિનિંગ જેનીની શોધ કરી. તેનાથી એકસાથે ઘણા વધારે તાર કાંતી શકાતા હતા. જેમ્સે તેનાં કેટલાંક નવાં મશીન બનાવ્યાં અને વેચવા…
વધુ વાંચો >હારવિચ (Harwich)
હારવિચ (Harwich) : ઇંગ્લૅન્ડના ઇસેક્સ પરગણાના તેન્દ્રિન્ગ જિલ્લાનું નગર. ભૌગોલિક સ્થાન : 51° 57´ ઉ. અ. અને 1° 17´ પૂ. રે.. તે સ્તોવ અને ઑરવેલ નદીઓના નદીનાળમાં પ્રવેશતી ભૂશિરના છેડે આવેલું છે. નદી પરથી દેખાતું હારવિચ અને તેની ગોદીઓ 885માં આલ્ફ્રેડે અહીંના બારામાં થયેલી લડાઈમાં ડેનિશ જહાજોને હરાવેલાં. અહીં ચૌદમી…
વધુ વાંચો >હારિજ
હારિજ : પાટણ જિલ્લામાં આવેલો તાલુકો, તાલુકામથક તેમજ નગર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 42´ ઉ. અ. અને 71° 54´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 407 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. હારિજ તાલુકાનું ભૂપૃષ્ઠ સમતળ છે. તાલુકામાંથી સરસ્વતી નદી પસાર થાય છે. હારિજ તાલુકા અને બનાસકાંઠા જિલ્લાની સરહદ પરથી બનાસ નદી…
વધુ વાંચો >હારિત
હારિત : આયુર્વેદાચાર્ય. પરંપરાપ્રાપ્ત માન્યતા અનુસાર આયુર્વેદનું જ્ઞાન સ્વર્ગાધિપતિ ઇન્દ્ર પાસેથી મહર્ષિ ભારદ્વાજે, તેમની પાસેથી મહર્ષિ પુનર્વસુ આત્રેયે અને તેમની પાસેથી પરાશરે જ્ઞાન મેળવ્યું હતું. મહર્ષિ પરાશરે અગ્નિવેશ, ભેલ, જાતૂકર્ણ, પારાશર, હારિત અને ક્ષારપાર્ણિ – એ છ શિષ્યોને તેનું જ્ઞાન આપ્યું. આ છ શિષ્યોએ પોતપોતાના નામે સ્વતંત્ર સંહિતાગ્રંથો લખેલા; પરંતુ…
વધુ વાંચો >હારૂન અલ્ રશીદ
હારૂન, અલ્ રશીદ (જ. ફેબ્રુઆરી 766, રે, ઈરાન; અ. 24 માર્ચ 809, તુસ) : અબ્બાસી વંશનો પાંચમો અને નામાંકિત ખલીફા. તે સમયે મુસ્લિમ સામ્રાજ્યમાં ઉત્તર આફ્રિકા, સ્પેનનો કેટલોક પ્રદેશ, મોટા ભાગના મધ્ય-પૂર્વના દેશો અને ભારતના કેટલાક પ્રદેશનો સમાવેશ થતો હતો. હારૂન વિદ્યા, સંગીત તથા કલાઓનો આશ્રયદાતા હતો. તેના અમલ દરમિયાન…
વધુ વાંચો >હાર્ટફૉર્ડ
હાર્ટફૉર્ડ : યુ.એસ.ના કનેક્ટિકટ રાજ્યનું પાટનગર તથા બ્રિજપૉર્ટથી બીજા ક્રમે આવતું મોટું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 41° 46´ ઉ. અ. અને 72° 41´ પ. રે. પર રાજ્યના ઉત્તર તરફના મધ્ય ભાગમાં કનેક્ટિકટ નદીના કાંઠા પર વસેલું છે. આ શહેર નદીના પૂર્વ કાંઠા તરફ પૂર્વ હાર્ટફૉર્ડ અને પશ્ચિમ કાંઠા તરફ…
વધુ વાંચો >હાર્ટલાઇન હેલ્ડેન કેફર (Hartline Haldan Keffer)
હાર્ટલાઇન, હેલ્ડેન કેફર (Hartline, Haldan Keffer) (જ. 22 ડિસેમ્બર 1903, બ્લુમ્સબર્ગ, પેન્સિલવેનિયા, યુ.એસ.; અ. 17 માર્ચ 1983) : સન 1967ના તબીબી વિદ્યા અને દેહધર્મવિદ્યાના નોબેલ પુરસ્કારના વિજેતા. તેમને આ પુરસ્કાર રૅગ્નાર ગ્રેનિટ અને જ્યૉર્જ વાલ્ડ સાથે મળ્યો હતો. તેમને આંખની દૃષ્ટિ સંબંધિત પ્રાથમિક દેહધાર્મિક અને રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓની શોધ કરવા માટે…
વધુ વાંચો >હાર્ટલે ડેવિડ (Hartley David)
હાર્ટલે, ડેવિડ (Hartley David) (જ. 8 ઑગસ્ટ 1905, આર્મલે, યૉર્કશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 28 ઑગસ્ટ 1957, બાથ, સમરસેટ) : અંગ્રેજ તબીબ અને તત્વવેત્તા, જેમણે માનસશાસ્ત્રના તંત્રને અન્ય વિષયો સાથે સાંકળતો ‘એકીકરણવાદ’ (associationism) પ્રથમ રજૂ કર્યો. આધુનિક માનસશાસ્ત્રના સિદ્ધાંતોના પાયામાં હાર્ટલેનો આ એકીકરણવાદ કે જોડાણવાદ અંતર્ગત ભાગ છે. તે પારભૌતિકવાદ(metaphysics)થી અલગ, એવા…
વધુ વાંચો >હાર્વે, વિલિયમ (William Harwey)
હાર્વે, વિલિયમ (William Harwey) (જ. 1 એપ્રિલ 1578, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 3 જૂન 1657) : માનવશરીરના લોહીના ગુણધર્મો તથા તેનું પરિભ્રમણ કેવી રીતે થાય છે તે શોધી કાઢનાર અંગ્રેજ તબીબ. હૃદય લોહીને ધકેલે છે તેવું પણ તેમણે દર્શાવ્યું હતું. તેમના પિતા વેપારી હતા. 16 વર્ષની વયે તેમને તબીબી અભ્યાસ માટે શિષ્યવૃત્તિ…
વધુ વાંચો >હાલડેન, એફ. ડંકન એમ. (Haldane F. Duncan M.)
હાલડેન, એફ. ડંકન એમ. (Haldane F. Duncan M.) (જ. 14 સપ્ટેમ્બર 1951, લંડન, યુનાઇટેડ કિન્ગ્ડમ) : સાંસ્થિતિક પ્રાવસ્થા સંક્રમણ (topological phase transition) તથા દ્રવ્યની સાંસ્થિતિક પ્રાવસ્થાઓની સૈદ્ધાંતિક શોધ માટે 2016નો ભૌતિકશાસ્ત્રમાં નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર વિજ્ઞાની. પુરસ્કારનો એક ચતુર્થાંશ ભાગ તેમને પ્રાપ્ત થયો હતો તથા અન્ય ભાગ ડેવિડ થાઉલેસ અને માઇકલ…
વધુ વાંચો >હાલોલ
હાલોલ : પંચમહાલ જિલ્લામાં આવેલો તાલુકો, તાલુકામથક તેમજ નગર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 22° 30´ ઉ. અ. અને 73° 29´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 517 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. હાલોલ નગર પાવાગઢથી વાયવ્યમાં 6 કિમી.ના અંતરે તથા કાલોલથી 11 કિમી.ના અંતરે આવેલું છે. અહીંનું ભૂપૃષ્ઠ સપાટ છે; જમીનો કાંપવાળી,…
વધુ વાંચો >હાલ્સ ફ્રાન્સ
હાલ્સ, ફ્રાન્સ (જ. 1581થી 1585, ઍન્ટવર્પ, બેલ્જિયમ; અ. 1 સપ્ટેમ્બર 1666, હાર્લેમ, નેધરલૅન્ડ્ઝ) : ડચ બૂઝર્વા શ્રીમંતોનાં વ્યક્તિચિત્રો આલેખવા માટે જાણીતો ચિત્રકાર. પીંછીના મુક્ત લસરકા વડે ખુશમિજાજી વ્યક્તિચિત્રો એમણે સમગ્ર જીવન દરમિયાન આલેખ્યાં છે. 1616માં ઍન્ટવર્પની એક ટૂંકી મુલાકાત સિવાય એમણે સમગ્ર જીવન હાર્લેમમાં વિતાવ્યું. પિતા વણકર હતા. ફ્રાન્સ હાલ્સ…
વધુ વાંચો >હાવરા
હાવરા : પશ્ચિમ બંગાળમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 22° 12´થી 22° 48´ ઉ. અ. અને 87° 50´થી 88° 23´ પૂ. રે. વચ્ચેનો 1,467 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. જિલ્લાનો આકાર ઊંધા ત્રિકોણ જેવો છે. તેની અણીવાળો ભાગ દક્ષિણ તરફ છે. તેની…
વધુ વાંચો >હાવર્ડ એબેનઝર (સર)
હાવર્ડ એબેનઝર (સર) (જ. 1850 લંડન, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 1928) : ઉદ્યાનનગરી (garden city) આંદોલનના આંગ્લ પ્રણેતા. 1872માં સ્થળાંતર કરીને નેબ્રાસ્કા ગયા, પણ 1877માં ઇંગ્લૅન્ડ પાછા ફર્યા. ત્યાં તેમણે પાર્લમેન્ટમાં શૉર્ટહેન્ડ-રાઇટર તરીકે કામગીરી બજાવી. ‘ટુમૉરો’ (1898) નામના તેમના પુસ્તકમાં ગ્રામીણ અને શહેરી સુવિધા-સવલત તેમજ હરિયાળી ભૂમિપટ્ટી (green belt) ધરાવતા સ્વનિર્ભર વસવાટોની…
વધુ વાંચો >હાવર્થ વૉલ્ટેર નૉર્મન (સર) (Haworth Sir Walter Norman)
હાવર્થ, વૉલ્ટેર નૉર્મન (સર) (Haworth, Sir Walter Norman) (જ. 19 માર્ચ 1883, લૅંકેશાયર; અ. 19 માર્ચ 1950, બર્મિંગહામ) : બ્રિટિશ રસાયણવિદ અને 1937ના રસાયણશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. સ્થાનિક શાળામાં અભ્યાસ કર્યા બાદ 14 વર્ષની ઉંમરે હાવર્થ પિતાના વ્યવસાયમાં જોડાયા, જેમાં રંગકો(dyes)નો ઉપયોગ થતો હતો. આના કારણે તેમને રસાયણવિજ્ઞાનમાં રસ…
વધુ વાંચો >હાવેલ વોકલાવ
હાવેલ, વોકલાવ (જ. 5 ઑક્ટોબર 1936, પ્રાગ, ચેક પ્રજાસત્તાક) : 2003ના વર્ષનો મહાત્મા ગાંધી શાંતિ પુરસ્કાર મેળવનાર ચેક પ્રજાસત્તાકના પૂર્વપ્રમુખ. ચેક પ્રજાસત્તાકના ગાંધી તરીકે ઓળખાતા વોકલાવ હાવેલ ‘નોખી માટીના નોખા માનવી’ છે. 1 કરોડ રૂપિયાનું મૂલ્ય ધરાવતા અને આંતરરાષ્ટ્રીય ચલણમાં રૂપાંતરિત કરી શકાય તેવા મહાત્મા ગાંધી શાંતિ પુરસ્કાર માટે વિનમ્ર,…
વધુ વાંચો >હાવેલ્મો ટ્રીગ્વે મૅગ્નસ
હાવેલ્મો, ટ્રીગ્વે મૅગ્નસ (જ. 13 ડિસેમ્બર 1911, સ્કેડસમો, નૉર્વે; અ. 26 જુલાઈ 1999, ઓસ્લો, નૉર્વે) : અર્થમિતિશાસ્ત્રના ક્ષેત્રમાં સંભવિત ઘટનાઓને આધારે અભિનવ અભિગમ (probability approach) પ્રસ્તુત કરનાર અને અર્થશાસ્ત્રમાં વર્ષ 1989 માટેનો નોબેલ પુરસ્કાર પ્રાપ્ત કરનાર અર્થશાસ્ત્રી. તેમણે ઉચ્ચ શિક્ષણ નૉર્વેની ઓસ્લો યુનિવર્સિટીમાં લીધું હતું, જ્યાં અર્થશાસ્ત્રમાં સર્વપ્રથમ નોબેલ પુરસ્કાર…
વધુ વાંચો >હાશિમ
હાશિમ (જ. 1735, જગદેવ કલન, અમૃતસર જિલ્લો, પંજાબ; અ. 1843) : પંજાબી કવિ. તેમની ચોક્કસ જન્મતારીખ ઉપલબ્ધ નથી. તેમના પિતાનું નામ હાજી મુહમ્મદ શરીફ માસૂમ શાહ હતું. હાશિમ જાણીતા હકીમ હતા. તેમણે મહારાજા રણજિતસિંહની માંદગી દરમિયાન સફળ સારવાર કરી હતી તેથી રાજાએ તેમને ‘જાગીર’ બક્ષિસમાં આપી હતી. મહારાજાને તેમની કવિતા…
વધુ વાંચો >