૨૫.૦૯
હાયેક, ફ્રેડરિક આગસ્ટ વૉનથી હિતોપદેશ
હાર્ટવેલ લેલૅન્ડ એચ. (Hartwell Leland H.)
હાર્ટવેલ, લેલૅન્ડ એચ. (Hartwell, Leland H.) (જ. 30 ઑક્ટોબર 1939, લૉસ ઍન્જેલિસ, યુ.એસ.) : સન 2001ના તબીબી વિદ્યા અને દેહધર્મવિદ્યાના ત્રીજા ભાગના નોબેલ પુરસ્કારના વિજેતા. તેમની સાથે સહવિજેતા હતા આર. ટિમોથી હંટ તથા પોલ એન. નર્સ. તેમને કોષચક્ર(cell cycle)ના મહત્વના નિયામકો (regulators) શોધી કાઢવા માટે સન્માન અપાયું હતું. કોષની સંખ્યાવૃદ્ધિ…
વધુ વાંચો >હાર્ડન આર્થર (સર)
હાર્ડન, આર્થર (સર) (જ. 12 ઑક્ટોબર 1865, માન્ચેસ્ટર; અ. 17 જૂન 1940, બકિંગહામશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ) : બ્રિટિશ રસાયણવિદ અને 1929ના વર્ષના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. માન્ચેસ્ટર અને અર્લાન્ગેન(જર્મની)માં અભ્યાસ કર્યા બાદ હાર્ડન માન્ચેસ્ટર યુનિવર્સિટીમાં લેક્ચરર-ડેમૉન્સ્ટ્રેટર (1888–1897) બન્યા. 1897માં તેઓ જેનર ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ફૉર પ્રિવેન્ટિવ મેડિસિનની રાસાયણિક અને પાણીની પ્રયોગશાળામાં જોડાયા. 1907માં તેઓ જૈવરસાયણ…
વધુ વાંચો >હાર્ડિકર નારાયણ સુબ્બારાવ
હાર્ડિકર, નારાયણ સુબ્બારાવ (જ. 7 મે 1889, હુબલી, જિલ્લો ધારવાડ; અ. 1975) : દેશભક્ત, સ્વાતંત્ર્યસૈનિક. સેવાદળના સ્થાપક અને વડા. તેમનો જન્મ ગરીબ બ્રાહ્મણ કુટુંબમાં થયો હતો. તેમણે માધ્યમિક શિક્ષણ પુણેમાં લીધું. તે દરમિયાન ‘કેસરી’માં પ્રગટ થતા ટિળકના લેખો વાંચીને તેમનાથી પ્રભાવિત થયા અને દેશભક્ત થયા. શાળાના અભ્યાસ દરમિયાન તેઓ સ્વાતંત્ર્યચળવળમાં…
વધુ વાંચો >હાર્ડી ઑલિવર
હાર્ડી, ઑલિવર (જ. 18 જાન્યુઆરી 1892, હાર્લેમ; અ. 1957) : હાસ્ય-અભિનેતા. મૂળ નામ નોર્વેલ હાર્ડી. મૂક ચિત્રોનાં અંતિમ વર્ષોમાં એક હાસ્યકલાકારોની જોડીનો ઉદય થયો હતો. થોડા જ સમયમાં લૉરેલ અને હાર્ડીની આ જોડીએ અપાર લોકપ્રિયતા મેળવી લીધી હતી. લૉરેલ નીચી દડીનો દૂબળો-પાતળો અને ભોળો જ્યારે હાર્ડી ઊંચો, પડછંદ અને લૉરેલ…
વધુ વાંચો >હાર્ડી ગોડફ્રે હેરાલ્ડ
હાર્ડી, ગોડફ્રે હેરાલ્ડ (જ. 1877; અ. 1947) : સરેના ક્રેમલેમાં જન્મ. જાણીતા અંગ્રેજ ગણિતશાસ્ત્રી, જેમણે 1910થી 1945ના ગાળામાં જે. ઈ. લિટલવુડ સાથે સંખ્યાશાસ્ત્રના સિદ્ધાંતો, અસમતા અને રીમાનના હાઇપૉથિસિસ ઉપર સો જેટલાં સંશોધનપત્રો પ્રગટ કર્યાં હતાં. સુરેખા પર રીમાન ઝીટા વિધેયનાં અનંત ગણા (infinitely many) શૂન્યો હોય છે. ગોડફ્રે હેરાલ્ડ…
વધુ વાંચો >હાર્ડી ટૉમસ
હાર્ડી, ટૉમસ (જ. 2 જૂન 1840, અપર બોખેમ્પ્ટન, ડોર્સેટ, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 11 જાન્યુઆરી 1928, ડોર્ચેસ્ટર, ડોર્સેટ) : અંગ્રેજ કવિ અને રાષ્ટ્રના મુખ્ય પ્રાદેશિક નવલકથાકારો પૈકીના નૈર્ઋત્ય વાળા ઇંગ્લૅન્ડના વેસેક્સ નામના એક કાલ્પનિક પ્રદેશની પૃષ્ઠ ભૂમિકામાં લખાયેલી નવલકથાઓના રચયિતા. ‘ધ રીટર્ન ઑવ્ ધ નેટિવ’ (1878), ‘ધ મેયર ઑવ્ કેસ્ટરબ્રિજ’ (1886), ‘ટેસ…
વધુ વાંચો >હાર્ડી-વિન્બર્ગનો સિદ્ધાંત
હાર્ડી-વિન્બર્ગનો સિદ્ધાંત : વસ્તીમાં કોઈ એક લક્ષણ માટેના વિયોજન (segregation) દરમિયાન પરસ્પર સંતુલન સ્થાપવાનું વલણ. આ સિદ્ધાંત હાર્ડી-વિન્બર્ગ નામના વસ્તી-જનીનવિજ્ઞાનીઓએ સ્વતંત્રપણે આપ્યો છે. હાર્ડી બ્રિટિશ ગણિતશાસ્ત્રી અને વિન્બર્ગ જર્મન વિજ્ઞાની હતા. તેમણે આપેલો સિદ્ધાંત ‘હાર્ડી-વિન્બર્ગનો સંતુલનનો સિદ્ધાંત’ – એ નામે જાણીતો છે. કોઈ નિશ્ચિત જાતિના બધા સજીવો તે જાતિ માટે…
વધુ વાંચો >હાર્વર્ડ કૉલેજ ઑબ્ઝર્વેટરી બૉસ્ટન (Harvard College Observatory or HCO)
હાર્વર્ડ કૉલેજ ઑબ્ઝર્વેટરી, બૉસ્ટન (Harvard College Observatory or HCO) : હાર્વર્ડ કૉલેજના ખગોળવિભાગ સાથે સંકળાયેલી વેધશાળા. અમેરિકામાં સ્થાપવામાં આવેલી પહેલી પ્રમુખ વેધશાળાઓમાંની એક. તેની સ્થાપના ઈ. સ. 1839માં થઈ હતી. કેમ્બ્રિજ મૅસેચૂસેટ્સમાં તે આવેલી છે. આ વેધશાળામાં ઈ. સ. 1847માં 38 સેમી.(15 ઇંચ)નું એક વર્તક દૂરબીન મૂકવામાં આવ્યું હતું, જે…
વધુ વાંચો >હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટી
હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટી : અમેરિકાની સૌથી જૂની, સૌથી મોટી અને વિશ્વની અગ્રિમ પંક્તિની યુનિવર્સિટી. આ યુનિવર્સિટી મૅસેચૂસેટ્સ રાજ્યમાં કેમ્બ્રિજ, બૉસ્ટન પાસે અને ચાર્લ્સ નદીના કિનારે આવેલી છે. પ્રારંભમાં તેની સ્થાપના હાર્વર્ડ કૉલેજ તરીકે 10 ઑક્ટોબર, 1636માં જનરલ કૉર્ટ ઑવ્ મૅસેચૂસેટ્સ બે કૉલોનીના ઠરાવ પછી થઈ હતી. પ્રારંભમાં આ સ્થળનું નામ ન્યૂટાઉન…
વધુ વાંચો >હાર્વર્ડ વર્ગીકરણ-પદ્ધતિ
હાર્વર્ડ વર્ગીકરણ-પદ્ધતિ : તારાઓને, તેમના પ્રકાશના વર્ણપટમાં જણાતી ફ્રૉનહૉફર (Fraunhofer) શોષણરેખાઓના આધારે વિવિધ વર્ગોમાં વહેંચવાની પદ્ધતિ. આ વર્ગીકરણ-પદ્ધતિનો વિકાસ હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીની વેધશાળા ખાતે, પિકરિંગ (Pickering) નામના ભૌતિકવિજ્ઞાની, જેઓ 1877માં વેધશાળાના નિયામક હતા, તેમની રાહબરી નીચે થયો. તારાઓના વર્ણપટનો પ્રકાર મુખ્યત્વે તો તેમની સપાટીના તાપમાન પર જ આધાર રાખે છે; એટલે…
વધુ વાંચો >હાયેક ફ્રેડરિક આગસ્ટ વૉન
હાયેક, ફ્રેડરિક આગસ્ટ વૉન (જ. 1899 વિયેના, ઑસ્ટ્રિયા; અ. 1992, લંડન) : ઑસ્ટ્રિયન વિચારધારાના હિમાયતી, સમાજવાદી વિચારસરણીના વિરોધી, મુક્ત અર્થતંત્રના ટેકેદાર તથા 1974 વર્ષ માટેના અર્થશાસ્ત્રના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. 1927–1931 દરમિયાન વિયેના ખાતેના ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ઇકૉનૉમિક્સ રિસર્ચ સંસ્થાના નિયામકપદે કામ કર્યું અને સાથોસાથ વિયેના યુનિવર્સિટીમાં અર્થશાસ્ત્રનું અધ્યાપન કર્યું. 1931માં કાયમી…
વધુ વાંચો >હાયેનિયેલ્સ
હાયેનિયેલ્સ : વનસ્પતિઓના ત્રિઅંગી (Pteridophyta) વિભાગમાં આવેલા વર્ગ સ્ફેનોપ્સીડાનું એક અશ્મીભૂત ગોત્ર. તે નિમ્ન અને મધ્ય મત્સ્યયુગ(Devonian)માં અસ્તિત્વ ધરાવતું હતું. તેને ‘પ્રોટોઆર્ટિક્યુલેટી’ તરીકે પણ ઓળખાવવામાં આવે છે; કારણ કે તેઓ સ્ફેનોપ્સીડા વર્ગની સૌથી આદ્ય અને સરળ વનસ્પતિઓ હતી. આ ગોત્રમાંથી ઉત્ક્રાંતિની બે રેખાઓ ઉદભવી; જે પૈકી એક સ્ફેનોફાઇલેલ્સ અને બીજી…
વધુ વાંચો >હારગ્રીવ્ઝ જેમ્સ
હારગ્રીવ્ઝ, જેમ્સ (જ. 1722 ? બ્લૅકબર્ન, લૅંકેશાયર; અ. 22 એપ્રિલ 1778, નૉટિંગહામશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ) : સ્પિનિંગ જેનીનો અંગ્રેજ શોધક. તે બ્લૅકબર્ન પાસે સ્ટૅન્ડહિલમાં રહેતો ગરીબ, અભણ, કાંતવા–વણવાનો કારીગર હતો. તેણે 1764માં સ્પિનિંગ જેનીની શોધ કરી. તેનાથી એકસાથે ઘણા વધારે તાર કાંતી શકાતા હતા. જેમ્સે તેનાં કેટલાંક નવાં મશીન બનાવ્યાં અને વેચવા…
વધુ વાંચો >હારવિચ (Harwich)
હારવિચ (Harwich) : ઇંગ્લૅન્ડના ઇસેક્સ પરગણાના તેન્દ્રિન્ગ જિલ્લાનું નગર. ભૌગોલિક સ્થાન : 51° 57´ ઉ. અ. અને 1° 17´ પૂ. રે.. તે સ્તોવ અને ઑરવેલ નદીઓના નદીનાળમાં પ્રવેશતી ભૂશિરના છેડે આવેલું છે. નદી પરથી દેખાતું હારવિચ અને તેની ગોદીઓ 885માં આલ્ફ્રેડે અહીંના બારામાં થયેલી લડાઈમાં ડેનિશ જહાજોને હરાવેલાં. અહીં ચૌદમી…
વધુ વાંચો >હારિજ
હારિજ : પાટણ જિલ્લામાં આવેલો તાલુકો, તાલુકામથક તેમજ નગર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 42´ ઉ. અ. અને 71° 54´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 407 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. હારિજ તાલુકાનું ભૂપૃષ્ઠ સમતળ છે. તાલુકામાંથી સરસ્વતી નદી પસાર થાય છે. હારિજ તાલુકા અને બનાસકાંઠા જિલ્લાની સરહદ પરથી બનાસ નદી…
વધુ વાંચો >હારિત
હારિત : આયુર્વેદાચાર્ય. પરંપરાપ્રાપ્ત માન્યતા અનુસાર આયુર્વેદનું જ્ઞાન સ્વર્ગાધિપતિ ઇન્દ્ર પાસેથી મહર્ષિ ભારદ્વાજે, તેમની પાસેથી મહર્ષિ પુનર્વસુ આત્રેયે અને તેમની પાસેથી પરાશરે જ્ઞાન મેળવ્યું હતું. મહર્ષિ પરાશરે અગ્નિવેશ, ભેલ, જાતૂકર્ણ, પારાશર, હારિત અને ક્ષારપાર્ણિ – એ છ શિષ્યોને તેનું જ્ઞાન આપ્યું. આ છ શિષ્યોએ પોતપોતાના નામે સ્વતંત્ર સંહિતાગ્રંથો લખેલા; પરંતુ…
વધુ વાંચો >હારૂન અલ્ રશીદ
હારૂન, અલ્ રશીદ (જ. ફેબ્રુઆરી 766, રે, ઈરાન; અ. 24 માર્ચ 809, તુસ) : અબ્બાસી વંશનો પાંચમો અને નામાંકિત ખલીફા. તે સમયે મુસ્લિમ સામ્રાજ્યમાં ઉત્તર આફ્રિકા, સ્પેનનો કેટલોક પ્રદેશ, મોટા ભાગના મધ્ય-પૂર્વના દેશો અને ભારતના કેટલાક પ્રદેશનો સમાવેશ થતો હતો. હારૂન વિદ્યા, સંગીત તથા કલાઓનો આશ્રયદાતા હતો. તેના અમલ દરમિયાન…
વધુ વાંચો >હાર્ટફૉર્ડ
હાર્ટફૉર્ડ : યુ.એસ.ના કનેક્ટિકટ રાજ્યનું પાટનગર તથા બ્રિજપૉર્ટથી બીજા ક્રમે આવતું મોટું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 41° 46´ ઉ. અ. અને 72° 41´ પ. રે. પર રાજ્યના ઉત્તર તરફના મધ્ય ભાગમાં કનેક્ટિકટ નદીના કાંઠા પર વસેલું છે. આ શહેર નદીના પૂર્વ કાંઠા તરફ પૂર્વ હાર્ટફૉર્ડ અને પશ્ચિમ કાંઠા તરફ…
વધુ વાંચો >હાર્ટલાઇન હેલ્ડેન કેફર (Hartline Haldan Keffer)
હાર્ટલાઇન, હેલ્ડેન કેફર (Hartline, Haldan Keffer) (જ. 22 ડિસેમ્બર 1903, બ્લુમ્સબર્ગ, પેન્સિલવેનિયા, યુ.એસ.; અ. 17 માર્ચ 1983) : સન 1967ના તબીબી વિદ્યા અને દેહધર્મવિદ્યાના નોબેલ પુરસ્કારના વિજેતા. તેમને આ પુરસ્કાર રૅગ્નાર ગ્રેનિટ અને જ્યૉર્જ વાલ્ડ સાથે મળ્યો હતો. તેમને આંખની દૃષ્ટિ સંબંધિત પ્રાથમિક દેહધાર્મિક અને રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓની શોધ કરવા માટે…
વધુ વાંચો >હાર્ટલે ડેવિડ (Hartley David)
હાર્ટલે, ડેવિડ (Hartley David) (જ. 8 ઑગસ્ટ 1905, આર્મલે, યૉર્કશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 28 ઑગસ્ટ 1957, બાથ, સમરસેટ) : અંગ્રેજ તબીબ અને તત્વવેત્તા, જેમણે માનસશાસ્ત્રના તંત્રને અન્ય વિષયો સાથે સાંકળતો ‘એકીકરણવાદ’ (associationism) પ્રથમ રજૂ કર્યો. આધુનિક માનસશાસ્ત્રના સિદ્ધાંતોના પાયામાં હાર્ટલેનો આ એકીકરણવાદ કે જોડાણવાદ અંતર્ગત ભાગ છે. તે પારભૌતિકવાદ(metaphysics)થી અલગ, એવા…
વધુ વાંચો >