૨૩.૩૧
સેન્યા, બોનાવેન્ચુરા (Segna, Bonaventura)થી સેલિસબરી, રિચાર્ડ ઍન્ટૉની
સેન્યા બોનાવેન્ચુરા (Segna Bonaventura)
સેન્યા, બોનાવેન્ચુરા (Segna, Bonaventura) (જ. આશરે 1280ની આસપાસ, ઇટાલી; અ. 1326થી 1331, ઇટાલી) : રેનેસાંના આરંભિક તબક્કાનો ઇટાલિયન ચિત્રકાર. રેનેસાંના આરંભિક તબક્કાના ચિત્રકાર દુચિયો(Duccio)ના તે અનુયાયી હતા. બોનાવેન્ચુરા સેન્યાએ દોરેલું ચિત્ર સિયેના નગરમાં તેમણે ચિત્રકાર તરીકેની કારકિર્દી શરૂ કરેલી. 1317માં તેમણે લેન્ચેટો કૉન્વેટ મઠમાં ભીંતચિત્રો સર્જેલાં. તેમાંથી આજે એક ચિત્ર…
વધુ વાંચો >સેન્સરશિપ (Censorship)
સેન્સરશિપ (Censorship) : દેશની કે સમાજની રાજકીય, સામાજિક, આર્થિક અને નૈતિક વ્યવસ્થા માટે હાનિકારક ગણાય તેવા પ્રકારના અભિવ્યક્તિસ્વાતંત્ર્ય, પ્રકાશન અને પ્રચાર પર મહદ્અંશે શાસન દ્વારા મુકાતા પ્રતિબંધો. કેટલાક કિસ્સાઓમાં આવા પ્રતિબંધો ધાર્મિક સંગઠનો દ્વારા અને જૂજ કિસ્સાઓમાં તે સશક્ત ખાનગી જૂથો દ્વારા પણ લદાતા હોય છે. અલ્ કાયદા એ તેનો…
વધુ વાંચો >સૅન્સી
સૅન્સી : ભારતીય ઉત્પત્તિ ધરાવતો અગ્નિજ્વાળા સમો દેખાતો તેજસ્વી પાણીદાર હીરો. તેનો મૂળ આકાર પીચના ફળ જેવો અને વજન 55 કૅરેટ જેટલું છે. તેનો ઇતિહાસ ઘણો લાંબો અને રોમાંચક છે. તે ઘણાં શાહી કુટુંબોમાં ફરતો રહ્યો છે. ટર્કીમાંના ફ્રેન્ચ એલચી નિકોલસ હાર્લે દ સૅન્સીએ આશરે 1570ના ગાળામાં તેને કૉન્સ્ટન્ટિનોપલમાં ખરીદેલો.…
વધુ વાંચો >સેપિયા (Sepia or Cuttle fish)
સેપિયા (Sepia or Cuttle fish) : મૃદુકાય સમુદાયનું, ખુલ્લા સમુદ્રમાં મુક્ત તરતું, દ્વિપાર્શ્ર્વીય સમરચના ધરાવતું પ્રાણી. સમુદ્રમાં તેની હાજરી ભરતી-ઓટના પાણીમાં તણાઈ આવેલા ‘કટલબૉન’થી જાણી શકાય છે. આ કટલબૉન (cuttle bone) તેનું એકમાત્ર આંતરિક ચૂનાયુક્ત કંકાલ છે. પ્રાણીનો નાશ થતાં કટલબૉન ક્ધિાારે ફેંકાય છે. કટલબૉનને કારણે સેપિયા ‘કટલફિશ’ના નામે પણ…
વધુ વાંચો >સેપીન્ડેસી
સેપીન્ડેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બૅન્થામ અને હૂકરના વર્ગીકરણમાં આ કુળ ઉપવર્ગ – મુક્તદલા (Polypetalae) શ્રેણી – બિંબપુષ્પી (Disciflorae) અને ગોત્ર – સેપીન્ડેલ્સમાં મૂકવામાં આવ્યું છે. આ એક મોટા કુળમાં લગભગ 158 પ્રજાતિઓ અને 2230 જાતિઓનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. તેનું વિતરણ પ્રાથમિકપણે સર્વાનુવર્તી (pantropical) રીતે થયેલું…
વધુ વાંચો >સેપીર એડવર્ડ
સેપીર એડવર્ડ (જ. 26 જાન્યુઆરી 1884, બ્યુએનબર્ગ, પોમેરાનિયા, જર્મની; અ. 4 ફેબ્રુઆરી 1939, ન્યૂ હેવન, કનેક્ટિકટ, અમેરિકા) : અમેરિકાના એક અગ્રણી ભાષાવિશારદ અને માનવશાસ્ત્રી. સેપીર રૂઢિચુસ્ત યહૂદી ધર્મગુરુના સંતાન હતા. પાંચ વર્ષની વયે માતાપિતા સાથે અમેરિકા જવાનું બન્યું. કોલંબિયા યુનિવર્સિટી ખાતે સ્નાતક કક્ષાના વિદ્યાર્થી તરીકે તેઓ નામાંકિત માનવશાસ્ત્રી ફ્રાન્ઝ બુઆના…
વધુ વાંચો >સેપોજેનિન (Sapogenin)
સેપોજેનિન (Sapogenin) : સેપોનિનના જળવિભાજનથી મળતાં ઉચ્ચ આણ્વીય એગ્લાયકોનિક સમૂહોવાળાં સંયોજનો. છોડવાઓની અનેક જાતિઓમાં તે સ્ટીરૉઇડ અથવા ટ્રાઇટર્પિનૉઇડ સમૂહોનાં વ્યુત્પન્નો તરીકે ગ્લાયકોસાઇડ સ્વરૂપે મળે છે; આથી સેપોનિનના જળવિભાજનથી સેપોજેનિનની સાથે સાથે ગ્લુકોઝ, ગેલેક્ટોઝ, ઝાયલોઝ (xylose), રહેંમ્નોઝ (rhamnose), એરેબિનોઝ (arabinose) જેવી શર્કરાઓ પણ મળે છે. સેપોનિનનું શુદ્ધીકરણ કરવું ઘણું મુશ્કેલ હોવાથી…
વધુ વાંચો >સેપોટેસી
સેપોટેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બૅન્થામ અને હૂકરની વર્ગીકરણ પદ્ધતિમાં તેનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ : દ્વિદળી, ઉપવર્ગ : યુક્તદલા (Gamopetalae), શ્રેણી : સુપેરી (હીટરોમેરી), ગોત્ર : એબનેલ્સ, કુળ : સેપોટેસી. આ કુળમાં લગભગ 40 પ્રજાતિઓ અને 600થી વધારે જાતિઓનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. તે…
વધુ વાંચો >સેપોનારિયા
સેપોનારિયા : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા કૅરયોફાઇલેસી કુળની એક શાકીય પ્રજાતિ. તેનું વિતરણ ભૂમધ્યસમુદ્રીય અને પશ્ચિમ એશિયાઈ પ્રદેશોમાં થયેલું છે. ભારતમાં તેની બે જાતિઓ નોંધાઈ છે. Saponaria calabrica Guess. (સોપવર્ટ) નાની, 25-30 સેમી. ઊંચી શાકીય જાતિ છે. તેને શિયાળામાં ઉદ્યાનોમાં ઉગાડવામાં આવે છે. તેનાં પુષ્પો નાનાં, ગુલાબી રંગનાં પરિમિત તોરા…
વધુ વાંચો >સેપોનિન (Saponin)
સેપોનિન (Saponin) : પાણી સાથે હલાવતાં સાબુની માફક ફીણ જેવું કલિલી દ્રાવણ આપતાં વિષાળુ ગ્લાયકોસાઇડ સંયોજનોનો એક પ્રકાર. વનસ્પતિસૃષ્ટિમાં તે વ્યાપક પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. એશિયા તથા ઉત્તર અને દક્ષિણ અમેરિકાના ઉષ્ણકટિબંધીય તથા ઉપોષ્ણ (subtropical) વિસ્તારોમાં તેમજ પ્રશાંત (Pacific) મહાસાગરના દ્વીપોમાં થતાં વૃક્ષો અને છોડવાઓની જાતો (species) સોપબેરી (soapberry) તરીકે…
વધુ વાંચો >સેમિટિક પ્રજા
સેમિટિક પ્રજા : અરેબિક અથવા હિબ્રૂ જેવી સેમિટિક ભાષા બોલતા લોકો. તેઓ મુખ્યત્વે ઈથિયોપિયા, ઇરાક, ઇઝરાયલ, જૉર્ડન, લૅબેનોન, સીરિયા, આરબ દ્વીપકલ્પ અને ઉત્તર આફ્રિકામાં રહે છે. પ્રાચીન એસિરિયન, બૅબિલોનિયન, કેનેનાઇટ ઇબ્લેઇટ, હિબ્રૂ અને ફિનિશિયનો પણ સેમાઇટ હતા. સેમિટિક લોકોએ જગતને મૂળાક્ષરો અને એકેશ્વરનો વિચાર આપ્યો. યહૂદી, ખ્રિસ્તી અને ઇસ્લામ –…
વધુ વાંચો >સેમિટિક ભાષાકુળ અને તેની ભાષાઓ
સેમિટિક ભાષાકુળ અને તેની ભાષાઓ : ભાષાઓના આનુવંશિક વર્ગીકરણમાં પ્રાચીનતાની દૃષ્ટિએ ભારોપીય ભાષાકુળ જેટલું જ મહત્વનું ભાષાકુળ. મહદંશે આફ્રિકા અને એશિયાના આરબ દેશોમાં આ કુળની ભાષાઓ પ્રચલિત છે. તેથી તેને આફ્રો-એશિયન ભાષાકુળ પણ કહેવાય છે. આફ્રિકાની બીજી ભાષાઓ જે હેમિટિક ભાષાઓ તરીકે ઓળખાય છે તેમનું આ ભાષાઓ સાથે વિશેષ મળતાપણું…
વધુ વાંચો >સેમીકાર્પસ
સેમીકાર્પસ : જુઓ ભિલામો.
વધુ વાંચો >સેમુરાઈ
સેમુરાઈ : સામંતશાહી યુગના જાપાનની એક લડાયક જાતિ. તેઓ ‘સૂમો’ નામની કુશ્તી, ‘જૂડો’ નામનો ખેલ અને ‘કેન્દો’ નામક કૂદ તેમજ તિરંદાજીના નિષ્ણાત હતા. તેમના જીવનની એ ઓળખ હતી. તેઓ યુદ્ધ માટે સતત તત્પર રહેતા. તેઓ વફાદારી, વીરતા, સાદાઈ અને સખત મહેનતને જરૂરી ગુણ સમજતા હતા. આ યુદ્ધોમાં તલવાર તેમના શરીરના…
વધુ વાંચો >સેમ્નાઇટ યુદ્ધો
સેમ્નાઇટ યુદ્ધો : રોમનો અને સેમ્નાઇટો વચ્ચે થયેલાં ત્રણ યુદ્ધો. સેમ્નાઇટ નામની લડાયક જાતિના લોકો દક્ષિણ ઇટાલીના પર્વતીય પ્રદેશમાં રહેતા હતા. એ લોકો ઓસ્કન ભાષા બોલતા હતા. સેમ્નાઇટ લોકો હિરપીમ, કૉડિની, કેરેસન્ટ અને પેન્ટ્રી નામના ચાર પ્રાદેશિક વિભાગોમાં રહેતા હતા. આ વિભાગોની સંયુક્ત ધારાસભા ન હતી; પરંતુ યુદ્ધસમયે તેઓ એમનો…
વધુ વાંચો >સેમ્પલ ઍૅલન ચર્ચિલ
સેમ્પલ, ઍૅલન ચર્ચિલ (જ. 8 જાન્યુઆરી 1863, લુઇસવીલે; અ. 8 મે 1932, પામ બીચ, ફ્લૉરિડા, યુ.એસ.) : તેઓ નૃવંશશાસ્ત્રનાં જાણીતાં વિદુષી છે. તેઓ મોટેભાગે કુમારી સેમ્પલ તરીકે વધુ જાણીતાં છે. તેઓ સંસ્કારી કુટુંબમાં જન્મ્યાં હતાં. તેઓ ન્યૂયૉર્કની વસાર (Vassar) કૉલેજમાંથી સ્નાતક (1882) થયેલાં, ત્યાર પછી તેમણે 1891માં અનુસ્નાતકની પદવી પણ…
વધુ વાંચો >સેમ્મનગુડી શ્રીનિવાસ ઐયર
સેમ્મનગુડી શ્રીનિવાસ ઐયર (જ. 25 જુલાઈ 1908, તિરુક્કોડિકાવલ, જિલ્લો તંજાવૂર, તામિલનાડુ; અ. 31 ઑક્ટોબર 2003) : કર્ણાટકી સંગીતના પિતામહ તરીકે ઓળખાતા દક્ષિણ ભારતીય સંગીતના પ્રયોગશીલ સંગીતકાર. માતાપિતા વતનમાં ખેતી કરતા તથા પ્રસંગોપાત્ત, પિતા મંદિરમાં ભજનો ગાતા. વતનના ગામમાં કે તેની આજુબાજુના દસ કિમી. વિસ્તારમાં શાળા ન હોવાથી તથા દૂરની શાળામાં…
વધુ વાંચો >સૅમ્યુલ્સન પૉલ એન્થની
સૅમ્યુલ્સન, પૉલ એન્થની (જ. 15 મે 1915, ગૅરી, ઇન્ડિયાના, અમેરિકા) : વિચક્ષણ બુદ્ધિમત્તા ધરાવતા અમેરિકન અર્થશાસ્ત્રી અને 1970ના અર્થશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પારિતોષિકના વિજેતા. અર્થશાસ્ત્રનું નોબેલ પારિતોષિક મેળવનાર તેઓ વિશ્વમાં બીજા અને અમેરિકાના પ્રથમ અર્થશાસ્ત્રી હતા. શિકાગો યુનિવર્સિટીમાંથી 1935માં બી.એ. અને 1937માં એમ.એ.ની પદવી અર્થશાસ્ત્ર વિષય પૉલ એન્થની સૅમ્યુલ્સન સાથે પ્રાપ્ત…
વધુ વાંચો >સૅમ્યુલ્સન બેન્ગ્ટ આઇ.
સૅમ્યુલ્સન, બેન્ગ્ટ આઇ. (જ. 21 મે 1934, હેલ્મસ્ટેડ, સ્વીડન) : સન 1982ના આયુર્વિજ્ઞાન અને દેહધર્મવિદ્યાના નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા. તેમને એસ. કે. બર્ગસ્ટ્રૉમ અને જે. આર. વૅન સાથે ત્રીજા ભાગનું પારિતોષિક પ્રાપ્ત થયું હતું. તેમણે પુર:સ્થગ્રંથિનો (prosta-glandins) અને તેને સંલગ્ન જૈવિક સક્રિય પદાર્થોના અન્વેષણ (discovery) માટે આ સન્માન પ્રાપ્ત થયું હતું.…
વધુ વાંચો >સેયર્સ વિલિયમ ચાર્લ્સ બર્વિક
સેયર્સ, વિલિયમ ચાર્લ્સ બર્વિક (જ. 23 ડિસેમ્બર 1881, મીચેમસરે; અ. 7 ઑક્ટોબર 1960) : બ્રિટનના 19મી સદીના સાર્વજનિક ગ્રંથપાલોમાં મહત્વનું સ્થાન ધરાવનાર ગ્રંથાલયશાસ્ત્રના વિદ્વાન. ઉપનામ : રોબર્ટ જ્હોનસન, ‘એરેટોસ્થેનીસ’. તેમનો જન્મ સુશોભનના એક કલાકારને ત્યાં થયો હતો. તેમણે આરંભનું શિક્ષણ ‘બોર્ન માઉથ હેમ્પશાયર’માં લીધું હતું. બ્રિટનમાં તે સમયમાં ગ્રંથપાલો માટેનું…
વધુ વાંચો >