વ્રત
વ્રત : સંકલ્પપૂર્વક કરવામાં આવતું કાર્ય. ઋષિમુનિઓએ વેદ-પુરાણો વગેરે આત્મસાત્ કરીને માનવના કલ્યાણ માટે અનેક ઉપાયો બતાવ્યા છે. એવા ઉપાયોથી દુઃખથી મુક્તિ મળે છે. તેમ એનાથી સુખ પણ પામી શકાય છે. વ્રત અને ઉપવાસ એ એવા પ્રકારના સરળ ઉપાયો છે. વેદકાળમાં વ્રતોનો ખાસ પ્રચાર નહોતો. પૌરાણિક કાળમાં એનો પ્રચાર વધી…
વધુ વાંચો >વ્લાડ, રોમાન
વ્લાડ, રોમાન (જ. 1919, બુકોવિના) : આધુનિક ઇટાલિયન સંગીતકાર અને સ્વરનિયોજક. વીસ વરસની ઉંમરે ઇટાલી આવી વસવાટ શરૂ કર્યો. 1950માં તેમણે ઇટાલીનું નાગરિકત્વ મેળવેલું. વ્લાડનું મૌલિક સ્વરનિયોજન પહેલેથી જ સપ્તકના બાર સ્વરોને, તીવ્રમંદનો ખ્યાલ ફગાવીને, સમકક્ષ ગણતી પદ્ધતિ ‘એટોનાલિટી’ને અનુસરે છે. લયક્ષેત્રે પણ તેમણે મૌલિક પ્રયોગો કર્યા. તેના સંગીતમાંથી તેમના…
વધુ વાંચો >વ્લાદિવૉસ્તૉક
વ્લાદિવૉસ્તૉક : પૅસિફિક મહાસાગર પર આવેલું મહત્વનું રશિયાઈ બંદર. ભૌ. સ્થાન : 43° 10´ ઉ. અ. અને 131° 56´ પૂ. રે.. તે અગ્નિ સાઇબીરિયામાં કોરિયાની સરહદ પર આવેલું છે. તે ગોલ્ડન હૉર્નના ઉપસાગર પર આવેલું, 5 ચોકિમી. વિસ્તાર ધરાવતું શ્રેષ્ઠ બારું છે. આ બારું જાન્યુઆરી(14.4° સે.)થી માર્ચ વચ્ચેના ગાળામાં લગભગ…
વધુ વાંચો >વ્લામિન્ક મોરિસ (Vlamink Maurice)
વ્લામિન્ક, મોરિસ (Vlamink, Maurice) (જ. 4 એપ્રિલ 1876, પૅરિસ, ફ્રાંસ; અ. 11 ઑક્ટોબર 1958, રૂએ–લા–ગાદિલિયેરે, ફ્રાંસ) : પ્રસિદ્ધ આધુનિક ફ્રેંચ ચિત્રકાર. આધુનિક ચિત્રકલાની ફૉવવાદ (fauvism) શાખાના એક પ્રમુખ ચિત્રકાર. ઝળહળતા ભડક રંગો વડે ચિત્રો સર્જવા માટે તેઓ જાણીતા થયા. તેમની બળવાખોર પ્રકૃતિ આ માટે જવાબદાર ગણી શકાય. ફ્રાંસના ગ્રામીણ વિસ્તારમાં…
વધુ વાંચો >વ્લાસૉવ યુર્લી
વ્લાસૉવ યુર્લી (જ. 5 ડિસેમ્બર 1935, મૅકેયેવકા, ડૉન્તસ્ક, ઑબબલ્સટ, ઈસ્ટ યુક્રેન સોવિયેટ રાજ્ય યુ.એસ.એસ.આર.) : રશિયાના વેઇટલિફ્ટિંગના ખેલાડી. તેઓ ‘ધ વર્લ્ડ્ઝ સ્ટ્રૉન્ગેસ્ટ મૅન’નું બિરુદ પામ્યા હતા. સુપર હેવી-વેટ લિફ્ટિંગમાં સોવિયેટ ચૅમ્પિયન તરીકે લાંબી કારકિર્દી સ્થાપી. 1959માં તેઓ આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિ પામ્યા. તેમણે યુરોપિયન તેમજ વિશ્વવિજયપદકો મેળવ્યા અને 1961-67ના 3 વિશેષ વિશ્વવિજયપદકો…
વધુ વાંચો >વ્લેક જૉન હાસબ્રાઉક ફૉન
વ્લેક જૉન હાસબ્રાઉક ફૉન (જ. 13 માર્ચ 1899 મિડલટાઉન, ક્ધોક્ટિકટ; અ. 27 ઑક્ટોબર 1980, કેમ્બ્રિજ, મૅસેચૂસેટ્સ) : ચુંબકીય અને અવ્યવસ્થિત (disordered) પ્રણાલીઓની ઇલેક્ટ્રૉનિક સંરચના માટે મૂળભૂત સૈદ્ધાંતિક સંશોધન બદલ 1977ના વર્ષનું ભૌતિકશાસ્ત્રનું નોબેલ પારિતોષિક પ્રાપ્તકર્તા ભૌતિકવિજ્ઞાની. લેસરના વિકાસમાં વ્લેકના આ સિદ્ધાંતે મહત્વની ભૂમિકા ભજવી છે. તેમને પિતા તથા દાદા તરફથી…
વધુ વાંચો >વ્હાઇટ, પૅટ્રિક
વ્હાઇટ, પૅટ્રિક (જ. 28 મે 1912, નાઇટ્સબ્રિજ, લંડન; અ. 1990) : ઑસ્ટ્રેલિયન નવલકથાકાર, નાટ્યકાર અને વાર્તાલેખક. 1973ના નોબેલ પારિતોષિકવિજેતા. માતાપિતા ઑસ્ટ્રેલિયન. પોતાનો યુવાકાળ ઑસ્ટ્રેલિયા અને ઇંગ્લૅન્ડ બંને સ્થળે પસાર થયો. ઈ. સ. 1935માં કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાંથી ફ્રેન્ચ અને જર્મન બંને વિષયો સાથે સ્નાતક થયા. કૉલેજ-અભ્યાસ કેમ્બ્રિજની કિંગ્ઝ કૉલેજમાં. સ્નાતક થયા બાદ…
વધુ વાંચો >વ્હાઇટ પ્લાન
વ્હાઇટ પ્લાન : બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન, યુદ્ધ પછીની આંતરરાષ્ટ્રીય નાણાકીય વ્યવસ્થા સર્જવા માટે અમેરિકા દ્વારા રજૂ થયેલી યોજના. બે વિશ્વયુદ્ધો વચ્ચેના સમયગાળામાં આંતરરાષ્ટ્રીય નાણાકીય વ્યવસ્થામાં અસ્થિરતા અને અરાજકતા જોવા મળ્યાં હતાં. બીજું વિશ્વયુદ્ધ પૂરું થયા પછી ફરીથી એવી સ્થિતિ ન સર્જાય અને આંતરરાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રે સહકાર દ્વારા સ્થિર નાણાકીય વ્યવસ્થા સ્થપાય…
વધુ વાંચો >વ્હાઇટ, માઇનૉર
વ્હાઇટ, માઇનૉર (જ. 9 જુલાઈ 1908, મિનિયાપૉલિસ, યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ; અ. 24 જૂન 1976, કેમ્બ્રિજ, યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ) : અમેરિકી છબિકાર અને પત્રકાર. છબિકલા દ્વારા અભિવ્યક્તિનો વ્યાપ વધારવાના તેમના પ્રયત્નોએ તેમને વીસમી સદીના મધ્ય ભાગના સૌથી પ્રભાવી સર્જનશીલ છબિકાર બનાવ્યા. વ્હાઇટે નાની વયથી ચિત્રો પાડવાનો આરંભ કર્યો પણ તે પછી વનસ્પતિશાસ્ત્ર અને…
વધુ વાંચો >વ્હાઇટ માઉન્ટેન્સ (White Mountains)
વ્હાઇટ માઉન્ટેન્સ (White Mountains) : યુ.એસ.ના પૂર્વ ભાગમાં વિસ્તરેલા પર્વત સંકુલનો એક ભાગ. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 44° 10´ ઉ. અ. અને 71° 30´ પ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 2,590 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. આ પર્વતો મેઇન રાજ્યમાંથી ન્યૂ હૅમ્પશાયર રાજ્યમાં ઈશાન-નૈર્ઋત્ય દિશામાં વિસ્તરેલા છે. પર્વત-શિખરો હિમાચ્છાદિત રહેતાં હોવાથી…
વધુ વાંચો >વ્યૂહરચના અને યુદ્ધસંચાલન (strategy and tactics)
વ્યૂહરચના અને યુદ્ધસંચાલન (strategy and tactics) : શત્રુને સંપૂર્ણપણે પરાસ્ત કરી યુદ્ધમાં નિર્ણાયક વિજય હાંસલ કરવા માટે અમલમાં મુકાતા યુદ્ધની રૂપરેખા અને તેનો યુદ્ધના મેદાન પર કરાતો વાસ્તવિક અમલ. યુદ્ધની રૂપરેખાને વ્યૂહરચના (strategy) તથા તે રૂપરેખાના યુદ્ધ દરમિયાન થતા આચરણાત્મક વ્યવહારને યુદ્ધસંચાલન અથવા રણનીતિ (tactics) કહેવામાં આવે છે. આ બંને…
વધુ વાંચો >વ્યૂહવાદ
વ્યૂહવાદ : વૈષ્ણવ ધર્મમાં વીરોપાસનાનો સિદ્ધાંત. વીરોપાસનાનો પ્રારંભ તંત્રકાલીન વૈષ્ણવ ધર્મના પ્રચાર સાથે થયો હતો, જેમાં એના આરંભિક પુરુષો (1) વાસુદેવ કૃષ્ણ, (2) સામ્બ, (3) બલરામ, (4) પ્રદ્મુમ્ન, સંકર્ષણ અને અનિરુદ્ધ હતા. એમાં વાસુદેવ કૃષ્ણના ષાડગુણ્ય-વિગ્રહ-જ્ઞાન, શક્તિ, ઐશ્વર્ય, બલ, વીર્ય અને તેજ – ને તેમના પાર્ષદો કે નિકટવર્તી વીરોમાં કલ્પિત…
વધુ વાંચો >વ્યૂહાત્મક આયુધ પ્રણાલી (strategic weapons system)
વ્યૂહાત્મક આયુધ પ્રણાલી (strategic weapons system) : આંતરખંડીય પ્રાક્ષેપિક પ્રક્ષેપાસ્ત્રના નિયમન તથા કાર્ય માટેની પ્રચલિત પ્રણાલી. આ ઉપરાંત બિન-પ્રાથમિક પ્રક્ષેપાસ્ત્ર ક્રૂઝ તથા અમેરિકન અને રશિયન વાયુદળનાં વ્યૂહાત્મક બૉમ્બરોનો આમાં સમાવેશ થાય છે. આ પ્રણાલીમાં તેના નિયમન, સંગ્રહ તથા જાળવણી ઉપરાંત તેમના યથાર્થ અને ત્રુટિ વગરના પરિચાલન વગેરે માટેના પ્રશ્ર્નોનો પણ…
વધુ વાંચો >વ્યૂહાત્મક ખનિજો (strategic minerals)
વ્યૂહાત્મક ખનિજો (strategic minerals) : રાષ્ટ્રની સલામતી કે જરૂરિયાત માટે મહત્વનાં ગણાતાં પોતાના જ દેશમાંથી મળી રહેતાં અથવા અન્ય દેશ કે દેશોમાંથી સંપૂર્ણપણે કે જરૂરિયાત મુજબ થોડાં થોડાં વખતોવખત મેળવાતાં ખનિજો. યુદ્ધ અને શસ્ત્રો માટે અમુક ખનિજો ઘણો મહત્વનો ભાગ ભજવે છે. આવા સંજોગોમાં તે ખનિજો તાતી જરૂરિયાત બની રહેતાં…
વધુ વાંચો >વ્યૂહાત્મક હવાઈ હકૂમત (Strategic Air Command)
વ્યૂહાત્મક હવાઈ હકૂમત (Strategic Air Command) : પરમાણુ-યુદ્ધ ફાટી ન નીકળે તેની તકેદારી રાખવા માટે રચવામાં આવેલ ખાસ હકૂમત. તે SACના ટૂંકાક્ષરી નામથી ઓળખાય છે અને તેની રચના 1946માં અમેરિકાના હવાઈ દળ હસ્તક કરવામાં આવી છે. 1947માં નવેસરથી રચવામાં આવેલા અમેરિકાના હવાઈદળમાં આ હકૂમત ભેળવી દેવામાં આવી હતી. તેમાં કુલ…
વધુ વાંચો >વ્યેન્ટ્યાન (Vientiane)
વ્યેન્ટ્યાન (Vientiane) : લાઓસનું પાટનગર અને મોટામાં મોટું શહેર. તેનું બીજું નામ વિયેનચૅન (Viangchan) છે. ભૌગોલિક સ્થાન : 17° 58´ ઉ. અ. અને 102° 36´ પૂ. રે.. તે લાઓસ અને થાઇલૅન્ડ વચ્ચેની સરહદ નજીક મેકોંગ નદી પર આવેલું છે. આ શહેર મહત્વનું વ્યાપારી મથક છે, તે હવાઈ મથક પણ છે.…
વધુ વાંચો >વ્યોમિંગ
વ્યોમિંગ : યુ.એસ.ના પશ્ચિમ ભાગમાં રૉકીઝ પર્વત વિસ્તારમાં આવેલું રાજ્ય. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 41°થી 45´ ઉ. અ. અને 104°થી 111° પ. રે. વચ્ચેનો 2,53,326 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે મૉન્ટાના, પૂર્વમાં દક્ષિણ ડાકોટા અને નેબ્રાસ્કા, દક્ષિણે કોલોરેડો અને ઉટાહ તથા પશ્ચિમે ઉટાહ, ઇડાહો અને મૉન્ટાનાં રાજ્યો…
વધુ વાંચો >વ્રણ (ulcer) (આયુર્વિજ્ઞાન)
વ્રણ (ulcer) (આયુર્વિજ્ઞાન) : ચામડી કે શ્લેષ્મકલા(mucous membrane)માં છેદ. તેને ચાંદું પણ કહે છે. શરીરના બહારના ભાગનું આવરણ ચામડી છે જ્યારે તેના અવયવોનાં પોલાણોની અંદરના આવરણને શ્લેષ્મકલા કહે છે. આ બંનેના સપાટી પરના સ્તરને અધિચ્છદ (epithelium) કહે છે. તેમાં તૂટ ઉદ્ભવે, છેદ કે ઘાવ પડે ત્યારે તેને ચાંદું અથવા વ્રણ…
વધુ વાંચો >વ્રણ (ulcer) (આયુર્વેદ)
વ્રણ (ulcer) (આયુર્વેદ) : જખમ-ગૂમડાંનો રોગ. આયુર્વેદમાં વ્રણ તથા વ્રણશોથ બંનેની ત્વચારોગની અંતર્ગત ગણના કરેલ છે. દેહની ત્વચા અને શ્લેષ્મકલા (membrane) કોઈ પણ કારણથી ફાટી જવાને કારણે જે જખમ, ઘા કે ગૂમડું થાય છે તેને ‘વ્રણ’ (ulcer) કહે છે. તેમાં ત્વચા નીચે ઢંકાયેલી ધાતુઓ ખુલ્લી થાય છે. પ્રકારો : રોગપ્રાકટ્યની…
વધુ વાંચો >વ્રણશોથ (Inflammation)
વ્રણશોથ (Inflammation) : ત્વચા-માંસની વિકૃતિથી પેદા થતો સોજો. વ્રણ અને વ્રણશોથ બંનેમાં તફાવત છે. તે બંને એક નથી. જ્યારે શરીરના વાતાદિ દોષો પ્રકુપિત થઈને ત્વચા અને માંસને વિકૃત કરી, એકદેશીય (સ્થાનિક) સોજો પેદા કરે છે કે જેમાં પાક, ધાતુઓનો વિનાશ અને વ્રણ(જખમ)ની ઉત્પત્તિ થાય છે, તેને ‘વ્રણશોથ’ (inflammation) કહે છે.…
વધુ વાંચો >