૧૬.૦૬

મીનળદેવી (મયણલ્લાદેવી) (અગિયારમી સદી)થી મીંઢીઆવળ (સોનામુખી)

મીનળદેવી (મયણલ્લાદેવી)

મીનળદેવી (મયણલ્લાદેવી) (અગિયારમી સદી) : સોલંકી રાજા કર્ણદેવ(રાજ્યકાલ : 1064–1094)ની રાણી અને સિદ્ધરાજ જયસિંહ(રાજ્યકાલ : 1094–1142)ની માતા. તે ચંદ્રપુર(કોંકણ)ના કદંબ વંશના રાજા જયકેશીની પુત્રી હતી. જયકેશી કર્ણાટકના ચાલુક્ય રાજાનો સામંત હતો. ગુજરાતના રાજા કર્ણદેવ સાથે લગ્ન કરવાનો નિશ્ર્ચય કરી તે પાટણ આવી હતી; પરંતુ એ કદરૂપી હોવાથી કર્ણદેવે તેના પ્રત્યે…

વધુ વાંચો >

મીનાકુમારી

મીનાકુમારી (જ. 1 ઑગસ્ટ 1932, મુંબઈ; અ. 31 માર્ચ 1972, મુંબઈ) : હિંદી પડદાનાં ‘ટ્રૅજડી-ક્વીન’ ગણાતાં ભાવપ્રવણ અભિનેત્રી અને કવયિત્રી. મૂળ નામ : મેહઝબીનારા બેગમ, પિતા : સંગીતકાર અલીબક્ષ, માતા : અભિનેત્રી ઇકબાલ બેગમ. પરિવારની આર્થિક હાલત કફોડી હોઈ અલીબક્ષે દિગ્દર્શક વિજય ભટ્ટનો પ્રસ્તાવ સ્વીકારી લેતાં મીનાએ માત્ર ચાર વર્ષની…

વધુ વાંચો >

મીનાસ્ય

મીનાસ્ય : દક્ષિણ ગોળાર્ધનો એક તેજસ્વી તારો. પશ્ચિમના દેશોમાં તે Fomalhaut તરીકે ઓળખાય છે. 1.17 તેજાંકનો આ તારો, આકાશના તેજસ્વી તારાઓમાં 18મા ક્રમે આવે છે. જેને ‘યામમત્સ્ય’ એટલે કે ‘દક્ષિણની માછલી’ કહેવામાં આવે છે. ‘Piscis Austrinus’ નામના તારામંડળનો આ પ્રમુખ તારો હોઈ, ખગોળવિજ્ઞાનીઓ એને α Piscis Austrinus નામે ઓળખે છે.…

વધુ વાંચો >

મીનિયા

મીનિયા : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા એકેન્થેસી કુળની એક પ્રજાતિ. તેની એક શોભન જાતિનું વૈજ્ઞાનિક નામ Meyenia erecta syn. Thunbergia erecta છે. તેનો છોડ એકાદ મીટર ઊંચો થાય છે અને સારી રીતે ભરાવદાર હોય છે. પર્ણો સાધારણ નાનાં લંબગોળ, થોડી અણીવાળાં અને લીલાંછમ હોય છે. તેને શિયાળામાં પુષ્પો આવે છે.…

વધુ વાંચો >

મીનિયેરનો વ્યાધિ

મીનિયેરનો વ્યાધિ (Meniere’s disease) : ચક્કર, વધઘટ પામતી ચેતાસંવેદનાના વિકારથી થતી બહેરાશ તથા કાનમાં ઘંટડીનાદ(tinnitus)ના વારંવાર થતા અધિપ્રસંગો(episodes)વાળો રોગ. શરૂઆતમાં ફક્ત ચક્કર(vertigo)ની જ તકલીફ હોય અને જેમ જેમ રોગ વધે તેમ તેમ વધુ તીવ્રતા સાથે ચક્કર આવે છે તથા બહેરાશ અને ઘંટડીનાદની તકલીફો ઉમેરાય છે. તેનો વાર્ષિક નવસંભાવ્યદર (incidence) 0.5થી…

વધુ વાંચો >

મીનેટ

મીનેટ (1) : એક પ્રકારનો અગ્નિકૃત ખડક. ‘લેમ્પ્રોફાયર’ જેવા સામૂહિક નામથી ઓળખાતા અગ્નિકૃત ખડકો પૈકીનો એક લાક્ષણિક પ્રકાર. તે મુખ્યત્વે મૅફિક ખનિજો પૈકી બાયૉટાઇટથી અને ફેલ્સ્પાર ખનિજો પૈકી ઑર્થોક્લેઝથી બનેલો હોય છે, તેમ છતાં તેમાં નજીવા પ્રમાણમાં કેટલાંક અન્ય ખનિજો પણ હોઈ શકે છે. મીનેટ તેમજ ફૉગેસાઇટ, કરસન્ટાઇટ અને સ્પેસરટાઇટ…

વધુ વાંચો >

મીર

મીર (Mir – અર્થ : શાંતિ) : સોવિયેત રશિયા(હવેના રશિયા)નું અંતરીક્ષમથક. તેનો મુખ્ય ભાગ (core module) 20 ફેબ્રુઆરી, 1986ના રોજ પ્રક્ષેપિત કરવામાં આવ્યો હતો. ત્યારપછીનાં વર્ષોમાં અન્ય અંતરીક્ષયાનો વડે તેના વધારાના ભાગ અંતરીક્ષમાં લઈ જવામાં આવ્યા હતા અને ‘મીર’ના મુખ્ય ભાગ સાથે જોડવામાં આવ્યા હતા. આ રીતે, અંતરીક્ષમાં એક કાયમી,…

વધુ વાંચો >

મીર અનીસ

મીર અનીસ (જ. 1801, ફૈઝાબાદ; અ. 1874) : ઉર્દૂના ખ્યાતનામ મરસિયા-લેખક. આખું નામ મીર બબર-અલી અનીસ. તેમના પિતા મીર મુહમ્મદ મુસ્તહસન ખલીક પણ મરસિયા-લેખક હતા. પિતાની સાથે બાળપણમાં જ તેઓ લખનૌ જઈ વસ્યા હતા. તેમણે અરબી-ફારસી તથા ધાર્મિક ગ્રંથોના અભ્યાસની સાથે સાથે ઘોડેસવારીની તથા લશ્કરી તાલીમ પણ મેળવી હતી. તેમણે…

વધુ વાંચો >

મીર અબૂ તુરાબ વલી

મીર અબૂ તુરાબ વલી: જુઓ, અબૂ તુરાબ વલી

વધુ વાંચો >

મીર અમ્મન દેહલ્વી (ઓગણીસમો સૈકો)

મીર અમ્મન દેહલ્વી (ઓગણીસમો સૈકો) : ઉર્દૂ ગદ્યલેખક તથા કવિ અને ‘બાગ વ બહાર’ નામની દાસ્તાનના કર્તા. તેમનાં ઉપનામ ‘લુત્ફ’, ‘અમ્મન’ હતાં. તેમના વડવાઓ મુઘલ બાદશાહ હુમાયૂંના સમયથી રાજદરબારમાં ઉચ્ચ સ્થાન ધરાવતા હતા. મીર અમ્મન દિલ્હીના છેલ્લા મુઘલ સમ્રાટ બહાદુરશાહના સમયમાં થઈ ગયા. તેઓ દિલ્હીમાં જમીન-જાગીર ધરાવતા હતા, પરંતુ અહમદશાહ…

વધુ વાંચો >

મીર દર્દ

Feb 6, 2002

મીર દર્દ (જ. 1720; અ. 1785) : ઉર્દૂના પ્રથમ પંક્તિના સૂફીવાદી કવિ. આખું નામ ખ્વાજા મીર દર્દ. તેમના વડવા ઔરંગઝેબ બાદશાહના સમયમાં સત્તરમા શતક દરમિયાન બુખારાથી હિંદ આવ્યા હતા. તેમના પિતા ખ્વાજા મુહમ્મદ નાસિર અન્દલીબ (1693-1759) ફારસીના પ્રખ્યાત કવિ હતા. મીર દર્દનું ખાનદાન મધ્ય એશિયાના સૂફી સંપ્રદાય નક્શબંદ સાથે સંબંધ…

વધુ વાંચો >

મીર મુહમ્મદ મોમિન અસ્તરાબાદી

Feb 6, 2002

મીર મુહમ્મદ મોમિન અસ્તરાબાદી (જ. 1543 અને 1552 વચ્ચે, અસ્તરાબાદ, ઈરાન; અ. 1625) : દક્ષિણ ભારતના એક વખતના ગોલકોંડા રાજ્યના મંત્રી, શિયા પંથના ધર્મગુરુ, લેખક, પ્રચારક, કવિ અને ભારત-ઈરાન વચ્ચે રાજકીય તથા સાંસ્કૃતિક જોડાણના પ્રણેતા. તેમણે પ્રાથમિક શિક્ષણ પોતાના મામા ફખ્રુદીન સમાકી પાસેથી મેળવ્યું હતું, જે શિયા વિચારસરણીના નિપુણ વિદ્વાન…

વધુ વાંચો >

મીર, રસૂલ

Feb 6, 2002

મીર, રસૂલ (જ. સેહાપુર, શાહાબાદ, કાશ્મીર; અ. 1870) : જાણીતા કાશ્મીરી કવિ. તેમના જીવન વિશે ચોક્કસ માહિતી ઉપલબ્ધ નથી, પરંતુ તેમનું અવસાન યુવાનવયે થયાનું મનાય છે. તેઓ પ્રણયકાવ્યોના ઉત્તમ રચયિતા હતા. રહસ્યવાદી પદ્યરચનાઓના પ્રભાવના યુગમાં તેમણે પાર્થિવ પ્રિયાને સંબોધીને નિર્ભીકતાથી ગઝલો લખી. તેઓ હિંદુ સ્ત્રીને ચાહતા હોવાનું મનાતું હતું. તેમની…

વધુ વાંચો >

મીર, સૈયદ અલી

Feb 6, 2002

મીર, સૈયદ અલી (જ. સોળમી સદી, તૅબ્રીઝ, ઈરાન; અ. સોળમી સદી, ભારત) : મુઘલ ચિત્રકલાના બે સ્થાપક ચિત્રકારોમાંના એક. (બીજા તે અબ્દુ-સમદ). તૅબ્રીઝની ઈરાની લઘુ ચિત્રકલાની સફાવીદ શૈલીના પ્રખ્યાત ચિત્રકાર મુસવ્વર સૉલ્ટાનિયેના પુત્ર. પોતાના જીવનના અંતકાળે હુમાયૂંએ દિલ્હીની ગાદી ફરી જીતી ત્યારે તેઓ ઈરાનથી અબ્દુ-સમદની સાથે સૈયદ અલી મીરને ભારત…

વધુ વાંચો >

મીર, સૈયદઅલી કાશાની

Feb 6, 2002

મીર, સૈયદઅલી કાશાની (સોળમી સદી) : ગુજરાતનો ઇતિહાસકાર. ગુજરાતના સુલતાન મુઝફ્ફરશાહ બીજા(ઈ. સ. 1511–1526)નો તે દરબારી ઇતિહાસકાર અને કવિ હતો. તેણે ‘તારીખે મુઝફ્ફરશાહી’ નામનો ઇતિહાસનો ગ્રંથ લખ્યો છે. પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં સુલતાન મુઝફ્ફરશાહ બીજાના શાસન-સમયનો ઇતિહાસ આપવામાં આવ્યો છે. આ ગ્રંથનો 50 ટકા ભાગ લેખકની કે અન્ય કવિઓની કાવ્ય-પંક્તિઓથી ભરપૂર છે.…

વધુ વાંચો >

મીર સોઝ

Feb 6, 2002

મીર સોઝ (જ. ?; અ. 1799) : ઉર્દૂના ખ્યાતનામ કવિ. મૂળ નામ મુહમ્મદ મીર. તેમનું ઉપનામ પહેલાં ‘મીર’ અને પાછળથી બદલાઈને ‘સોઝ’ પડ્યું હતું. તેઓ દિલ્હીના રહેવાસી હતા. તેમના પિતા સૈયદ ઝિયાઉદ્દીન બુખારી એક સૂફીવાદી ધર્મપુરુષ અને વટવા(અમદાવાદ)ના પ્રખ્યાત બુઝુર્ગ હજરત કુત્બે આલમ(રહ.) (અ. 1453)ના વંશના હતા. મીર સોઝ એક…

વધુ વાંચો >

મીર હસન

Feb 6, 2002

મીર હસન (જ. 1736, દિલ્હી; અ. 1786, લખનૌ) : ઉર્દૂ કવિ. ‘હસન’ તેમનું ઉપનામ. આખું નામ મીર ગુલામ હસન. તેઓ મસ્નવી કાવ્ય ‘સેહરૂલ બયાન’ માટે જાણીતા છે. તેમના વડવા મીર ઇમામી મસવી, હિરાત(અફઘાનિસ્તાન)થી શાહજહાં બાદશાહના રાજ્યકાળમાં દિલ્હી આવ્યા હતા. મીર હસનના પિતા મીર ગુલામ હુસેન ઝાહિક પણ ઉર્દૂમાં કવિતા રચતા…

વધુ વાંચો >

મીર, હિંમતભાઈ કાળુભાઈ

Feb 6, 2002

મીર, હિંમતભાઈ કાળુભાઈ (જ. આશરે 1885; અ. 1947) : ગુજરાતી વ્યવસાયી રંગભૂમિ પર સ્ત્રી-પાત્ર ભજવનારા નામાંકિત અભિનેતા. પિતા કાળુભાઈ ગાયક અને શીઘ્રકવિ હતા. માતાનું નામ બાનુબહેન. મીર કોમના હોવાથી સંગીતકળા વારસાગત મળી હતી. અભિનય અને સંગીતની પ્રાથમિક તાલીમ પિતા તરફથી મળી હતી. ત્યારબાદ ડાહ્યાભાઈ ધોળશાજી ઝવેરીના શ્રી દેશી નાટક સમાજમાં…

વધુ વાંચો >

મીરા કુમાર

Feb 6, 2002

મીરા કુમાર (જ. 31 માર્ચ 1945, પટણા, બિહાર) : ભારતની લોકસભાનાં સૌપ્રથમ મહિલા-અધ્યક્ષ. મે 2009માં મીરા કુમાર સૌપ્રથમ મહિલા અધ્યક્ષ તરીકે સર્વાનુમતે ચૂંટાયાં એ ભારતની સંસદના 57 વર્ષના ઇતિહાસની અભૂતપૂર્વ ઘટના છે. તેઓ ભારતની લોકસભાનાં 16મા અધ્યક્ષ હતાં. 2009ની 15મી લોકસભાની સામાન્ય ચૂંટણીમાં તેઓ બિહારના સસારામ મતવિસ્તારમાંથી ભારે બહુમતીથી ચૂંટાયેલાં…

વધુ વાંચો >

મીરાજી, સનાઉલ્લાહ

Feb 6, 2002

મીરાજી, સનાઉલ્લાહ (વીસમા શતકનો પૂર્વાર્ધ) : ઉર્દૂના વિવાદાસ્પદ કવિ તથા લેખક. તેમની રચનાઓમાં હિન્દુ દેવમાલા અને હિન્દી ભાષાની સ્પષ્ટ છાપ જોવા મળે છે. તેઓ બાળપણમાં ગુજરાતમાં રહ્યા હતા અને ગુજરાતના ડુંગરો તથા ગ્રામીણ સંસ્કૃતિથી પણ પ્રભાવિત થયા હતા. તેમનું નામ મુહમ્મદ સનાઉલ્લાહ હતું. તેઓ કાશ્મીરના દાર (ધાર) કુટુંબના હતા. પંજાબ…

વધુ વાંચો >