૭.૧૬
છંદોલયથી જટામાંસી
છોટાઉદેપુર જિલ્લો
છોટાઉદેપુર જિલ્લો : વડોદરા જિલ્લાનું વિભાજન કરીને બનાવાયેલો નવો જિલ્લો. ભૌગોલિક સ્થાન – ભૂપૃષ્ઠ – આબોહવા – વનસ્પતિ : આ જિલ્લો 22 19´ ઉ. અ. અને 74 36´ પૂ. રે.ની આજુબાજુ આવેલો છે. આ જિલ્લાની ઉત્તરે દાહોદ જિલ્લો, વાયવ્યે વડોદરા જિલ્લો, દક્ષિણે નર્મદા જિલ્લો તેમજ પૂર્વે અને અગ્નિએ અનુક્રમે મધ્યપ્રદેશ અને મહારાષ્ટ્ર…
વધુ વાંચો >છોટાનાગપુરનો ઉચ્ચપ્રદેશ
છોટાનાગપુરનો ઉચ્ચપ્રદેશ : ઝારખંડ-પ-બંગાળને આવરી લેતો 220થી 250 30’ ઉત્તર અક્ષાંશ અને 830 27´થી 870 50’ પૂર્વ રેખાંશ વચ્ચેનો વિસ્તાર. તેનું ક્ષેત્રફળ 86,240 ચોકિમી. છે. આમાં ઝારખંડના રાંચી, હજારીબાગ, સિંગભૂમ, ધનબાદ, પાલામૌ, સંથાલ વિસ્તારો અને પશ્ચિમ બંગાળનો પુરુલિયા વિસ્તાર આવે છે. આ ઉચ્ચપ્રદેશની પૂર્વમાં ગંગા નદીનું મેદાન, પશ્ચિમ બાજુએ વિંધ્યાચળ-બુંદેલખંડ…
વધુ વાંચો >છોટુભાઈ પુરાણી વ્યાયામ મહાવિદ્યાલય
છોટુભાઈ પુરાણી વ્યાયામ મહાવિદ્યાલય : ગુજરાત વ્યાયામ પ્રચારક મંડળ તરફથી 1950ની સાલમાં ભરૂચ જિલ્લાના રાજપીપળા મુકામે સ્થપાયેલી ગુજરાતની સૌપ્રથમ શારીરિક શિક્ષણ તાલીમી સંસ્થા. તેના સ્થાપક પ્રખર વ્યાયામ પ્રવર્તક શ્રી છોટુભાઈ પુરાણી હતા. તેમનું અવસાન થતાં તેમની પુણ્ય સ્મૃતિ રૂપે આ સંસ્થા સાથે તેમનું નામ જોડાયેલું છે. રાજપીપળા જેવા નિસર્ગસુંદર સ્થળે…
વધુ વાંચો >છોડ-ઘર અસર (greenhouse effect)
છોડ-ઘર અસર (greenhouse effect) : નાના છોડવાની વૃદ્ધિ તેમજ ઇતર ઋતુના છોડવાઓનું રક્ષણ કરતી આબોહવાને નિયંત્રિત કરતી કાચની પરિબદ્ધ (enclosed) સંરચનાની સમતુલાનો ભંગ કરતી અસર. જીવસૃષ્ટિને કારણે પર્યાવરણને અસર થતી હોય છે. માનવસમુદાય તથા ઉદ્યોગો હવા, પાણી અને જમીનમાં અપશિષ્ટ (રદ્દી) દ્રવ્યો મુક્ત કરે છે અને પર્યાવરણનું પ્રદૂષણ કરે છે.…
વધુ વાંચો >જકનાચાર્ય
જકનાચાર્ય : અલૌકિક સ્થપતિ. એક બ્રાહ્મણની હત્યાની સજા રૂપે તેમણે 20 વર્ષ સુધી સ્થાપત્યક્ષેત્રમાં મંદિરોનાં બાંધકામ માટે કામ કર્યું. એક રાજકુંવર હોવા છતાં પણ આ રીતે ગુના માટેની સજા ભોગવી અદ્વિતીય મંદિરોનાં નિર્માણ માટે કારણભૂત બન્યા. આદિકાળમાં અપ્રતિમ રચનાઓના પ્રણેતા તરીકે આવાં પાત્રો નિમિત્ત બનાવાયેલાં છે. જેમ કે ઘણી જગ્યાએ…
વધુ વાંચો >જકાત
જકાત : ચીજવસ્તુઓની પ્રાદેશિક હેરફેર દરમિયાન તેના પર લેવાતો કર. વિદેશોમાંથી આયાત થતી ચીજવસ્તુઓ પર દેશમાં નાખવામાં આવતા કરને આયાત જકાત, દેશમાંથી વિદેશો ખાતે નિકાસ થતી ચીજવસ્તુઓ પર નાખવામાં આવતા કરને નિકાસ જકાત અને કોઈ ત્રીજા દેશની આયાતી અથવા નિકાસી ચીજવસ્તુઓ દેશની રાષ્ટ્રીય સરહદમાંથી પસાર થતી હોય તેના પર નાખવામાં…
વધુ વાંચો >જકાત મંડળ
જકાત મંડળ : જુઓ કસ્ટમ યુનિયન
વધુ વાંચો >જગજીવનરામ
જગજીવનરામ (જ. 5 એપ્રિલ 1908, ચંદવા, જિ. શહાબાદ, બિહાર; અ. 6 જુલાઈ 1986) : ભારતના અગ્રગણ્ય રાજનીતિજ્ઞ, સમાજસુધારક, સ્વાતંત્ર્યસેનાની તથા દેશના ભૂતપૂર્વ નાયબ વડાપ્રધાન. તેઓ અંત્યજ ગણાતી ચમાર જ્ઞાતિમાં જન્મ્યા હતા. તેમના કાકા લશ્કરમાં હતા. પિતા શોભીરામ લશ્કરની હૉસ્પિટલમાં સામાન્ય નોકરી કરતા હતા. ગામ બહાર પચરંગી માહોલમાં કામ કરવાથી કુટુંબને…
વધુ વાંચો >જગડૂશાહ
જગડૂશાહ (આશરે ઈ. સ. 1195થી 1265) : કચ્છનો અતિ શ્રીમંત જૈન વેપારી અને દાનવીર. તે ભદ્રેશ્વરમાં રહેતો હતો. તેનો જન્મ અને અવસાન કઈ સાલમાં થયાં એ જાણવા મળતું નથી. એ લવણપ્રસાદ વાઘેલા, વીરધવલ, વીસલદેવ અને જૈન મંત્રીઓ વસ્તુપાલ-તેજપાલનો સમકાલીન હતો. તેના પૂર્વજો શ્રીમાળના વતની હતા અને કંથકોટમાં થોડો સમય રહીને…
વધુ વાંચો >જગત
જગત : ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને લયની પ્રક્રિયામાંથી અવિરતપણે પસાર થતી ચેતનઅચેતન ભૌતિક સૃષ્ટિ. ભારતીય દર્શનો જે ત્રણ મૂળભૂત તત્વોનો વિચાર કરે છે તે જીવ, જગત અને ઈશ્વરમાંનું તે એક તત્વ છે. જગત એટલે पुन:पुन: — अतिशयेन वा गच्छति — વારંવાર કે અવિરત ચાલ્યા કરે છે તે. ઉત્પત્તિ-વિનાશ પામ્યા કરે છે…
વધુ વાંચો >છંદોલય
છંદોલય (1949) : ગુજરાતી કવિ નિરંજન ભગતનો પ્રથમ કાવ્યસંગ્રહ. ગીત, સૉનેટ, મુક્તક અને અન્ય છાંદસ મળી કુલ 52 કૃતિઓના આ સંગ્રહમાં છંદ અને લય પરનું કવિનું પ્રભુત્વ, રોમૅન્ટિક આવેગ અને પ્રશિષ્ટ કલા-ઇબારત; પ્રકૃતિ, મનુષ્ય, દેશપ્રેમ જેવા વિષયો; બાનીની સુઘડતા અને પ્રાસયોજનાની આકર્ષક ચુસ્તી ધ્યાન ખેંચે છે. અંગત પ્રેમની, અને તેમાંય…
વધુ વાંચો >છાઉ
છાઉ : ભારતની વિશિષ્ટ નૃત્યશૈલી. ભારતનાં પૂર્વીય રાજ્યો બંગાળ, બિહાર અને ઓરિસામાં થતાં છાઉ નૃત્યો ભારતીય તેમજ દુનિયાની નૃત્યપરંપરાઓમાં આગવું સ્થાન ધરાવે છે. નૃત્યમાં થતો મહોરાંનો ઉપયોગ અને અનોખી દેહક્રિયા આ શૈલીની વિશિષ્ટતા છે. છાઉના મુખ્ય 3 પ્રકાર છે, જે તે વિસ્તારના નામથી ઓળખાય છે : બંગાળના પુરુલિયા જિલ્લાનું પુરુલિયા…
વધુ વાંચો >છાગલાદ્ય ઘૃત
છાગલાદ્ય ઘૃત : ક્ષયરોગ તથા તેનાથી થયેલ ધાતુક્ષીણતા તેમજ ખાંસીમાં વપરાતું આયુર્વેદીય ઔષધ. તેમાં અરણી, અરલુ, પાટલા છાલ, શાલિપર્ણી, પૃષ્નીપર્ણી, ભોંયરીંગણી, ગોખરુ, શીવણમૂળ, બીલીમૂળ, અશ્વગંધા, શતાવરી, બલા, બકરાનું માંસ, જેઠીમધ, દ્રાક્ષ, અષ્ટવર્ગ, નીલોફર, નાગરમોથ, ચંદન, રાસ્ના, જીરું, સારિવા, વાવડિંગ, ચમેલી, ધાણા, હરડે, બહેડાં, મજીઠ, દાડમની છાલ, દેવદાર, કઠ, પ્રિયંગુ, કચૂરો,…
વધુ વાંચો >છાતીનો દુખાવો
છાતીનો દુખાવો : છાતીમાં દુખવું તે. છાતીમાં દુખાવાનાં વિવિધ કારણો છે. છાતીની દીવાલમાં આવેલી પાંસળીઓ, સ્નાયુઓ, કરોડના મણકા તથા છાતીની અંદર આવેલા અવયવો (હૃદય, ફેફસાં, અન્નનળી) અને તેમનાં આવરણોના વિકારો અને રોગોમાં છાતીમાં દુખાવો થાય છે. સારણી 1 : છાતીના દુખાવાનાં કેટલાંક મહત્વનાં કારણો અવયવ વિકાર વિશિષ્ટતા હૃદય હૃદ્પીડ (angina…
વધુ વાંચો >છાત્રપીડન (Ragging)
છાત્રપીડન (Ragging) : ઉચ્ચશિક્ષણની સંસ્થાઓમાં પ્રથમ વાર પ્રવેશ મેળવનારા વિદ્યાર્થી-વિદ્યાર્થિનીઓને ‘આવકારવાના ઉદ્દેશ’થી તેમની સાથે જૂના વિદ્યાર્થીઓ દ્વારા કરવામાં આવતા અશોભનીય વ્યવહારનું કૃત્ય. ભારતની સર્વોચ્ચ અદાલતે આવાં કૃત્યોને માનવઅધિકારોનું હનન કહીને વખોડી કાઢ્યાં છે અને તેની નાબૂદી માટે કડક આદેશ આપ્યા છે. ઉપરાંત, વર્ષ 2005માં રાજ્યસભામાં આ બદી પર પ્રતિબંધ મૂકવા…
વધુ વાંચો >છાયાજ્યોતિષ
છાયાજ્યોતિષ : સૂર્યપ્રકાશમાં લીધેલી માણસની છાયા ઉપરથી કુંડળી કાઢી તે દ્વારા ફલકથન કરી આપતું ફલજ્યોતિષનું એક અંગ. સૂર્યસિદ્ધાંતના ત્રિપ્રશ્નાધિકારમાં સમય નક્કી કરવા સારુ છાયા લેવાની વાત ઉલ્લેખાયેલી છે અને તેના ભૂગોલાધ્યાયમાં છાયા લેવા સારુ ઉપયોગમાં લેવાતાં જલયંત્ર, નરયંત્ર અને શંકુયંત્રનું વર્ણન છે. નરયંત્ર એટલે કે પ્રશ્નકર્તાની પોતાની જ છાયા અને…
વધુ વાંચો >છાયાનાટ્ય
છાયાનાટ્ય : સંસ્કૃત નાટ્યશાસ્ત્ર અનુસાર રૂપકનો એક પ્રકાર. સંસ્કૃત નાટ્યશાસ્ત્રમાં રૂપકોના 10 પ્રકારો પૈકી ‘નાટક’ ગણાવ્યું છે, તેમાં ‘છાયાનાટ્ય’ કે ‘છાયાનાટક’ની ચર્ચાનો સમાવેશ થયેલો છે. તેરમી સદીના ગુજરાતના કવિ સોમેશ્વરે ‘છાયાનાટ્ય’ અને ‘છાયાનાટક’ના પ્રયોગો પોતાના ‘ઉલ્લાઘરાઘવ’માં કરી બતાવ્યા છે. આ બંને પ્રયોગો નાટ્યકલાનાં વિભિન્ન સ્વરૂપો છે. તે વિશે છાયાનાટ્યકલા અંગે…
વધુ વાંચો >છાયા, રતિલાલ કાશીલાલ
છાયા, રતિલાલ કાશીલાલ (જ. 20 નવેમ્બર 1908, ભડ, જિ. જૂનાગઢ; અ. 16 ઑક્ટોબર, 1995, પોરબંદર) : સાગરકવિ તરીકે જાણીતા. મુંબઈ યુનિવર્સિટીમાંથી મૅટ્રિક્યુલેશન (1939) અને એસ.ટી.સી.(1944)માં પાસ. ભાવસિંહજી હાઈસ્કૂલમાં (1929–1967) ગુજરાતી-અંગ્રેજીના શિક્ષક. ‘ઝાકળનાં મોતી’ (1933), ‘સોહિણી’ (1951) તથા ‘હિંડોલ’ (1962) એ ત્રણ કાવ્યસંગ્રહો પૈકી ‘હિંડોલ’ને 1961–62ના વર્ષનું ગુજરાત રાજ્યનું પ્રથમ પારિતોષિક…
વધુ વાંચો >છાયાવાદ
છાયાવાદ : આધુનિક હિન્દી કવિતાની 1918ની આસપાસ પ્રવર્તેલી કાવ્યધારા. દ્વિવેદીયુગની નીરસ, ઉપદેશપ્રધાન, વર્ણનાત્મક અને સ્થૂલ આદર્શવાદી રીતિકાલીન કાવ્યપ્રવૃત્તિઓના વિરોધમાં વિદ્રોહ રૂપે આ કાવ્યધારા પ્રવૃત્ત થઈ. આ કાવ્યધારા પર અંગ્રેજી રંગપ્રધાન (romantic) કવિઓ અને બંગાળના કવિ રવીન્દ્રનાથનો પ્રભાવ હતો. મુકુટધર પાંડેયે તેને નામ આપ્યું ‘છાયાવાદ’ અને આ જ નામ પ્રચલિત થઈ…
વધુ વાંચો >છારો (mildew)
છારો (mildew) : વનસ્પતિમાં થતો એક ફૂગજન્ય રોગ. યજમાન વનસ્પતિનાં પાન, દાંડી કે ફળ પર સફેદ, ભૂખરા, બદામી કે અન્ય રંગની ભૂકી સ્વરૂપે ફૂગના અસંખ્ય બીજાણુઓ પ્રસરેલા હોય છે. વાસી બ્રેડ, કપડાં અને પડદા જેવી વસ્તુઓ પર આ ફૂગ પ્રસરતી હોય છે. આશરે 7181 જેટલી ફૂગની પ્રજાતિઓ વિશિષ્ટ યજમાન પર…
વધુ વાંચો >