ખંડ ૬(૨)
ગુજરાતથી ઘોળ
ગુજરાત (ભારતની ભોમમાં ઝાઝેરી ગુજરાતથી ગુજરાતનાં અભયારણ્યો)
ગુજરાત ભારતની ભોમમાં ઝાઝેરી ગુજરાત ‘ગરવી ગુજરાત’ નામ સાંભળતાં જ ગુજરાતી ભાષા, ગુજરાતી પ્રજા અને તેની સંસ્કૃતિની સમુજ્જ્વલ પરંપરાનું ભાન થાય છે. ગુજરાતનાં મૂળ અને કુળની પરંપરા ઘણી સુદીર્ઘ અને સમૃદ્ધ છે. જેમ વૃક્ષને તેમ પ્રજાને પણ તેનાં મૂળિયાં હોય છે. વૃક્ષ જેમ દૂર દૂર સુધી પહોંચેલાં પોતાનાં મૂળિયાં વાટે…
વધુ વાંચો >ગુજરાત (ઇતિહાસ)
ગુજરાત ઇતિહાસ પ્રાગ્–ઇતિહાસ અને આદ્ય–ઇતિહાસ સંસ્કૃતિના ઉગમકાળથી માનવ લેખનકલા જાણતો નહોતો ને પ્રયોજાતો નહોતો. સંસ્કૃતિનાં હજારો વર્ષોનો વૃત્તાંત અ-લિખિત રહ્યો છે. એ કાલની સંસ્કૃતિને જાણવા માટે અન્ય સમકાલીન સાધનોનો આધાર લેવો પડે છે. આથી સંસ્કૃતિના આ પ્રાગ-અક્ષરજ્ઞાન કે નિર્-અક્ષરજ્ઞાન કાલને ‘પ્રાગ-ઐતિહાસિક કાલ’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. પ્રાગ-ઐતિહાસિક સંસ્કૃતિનો સમય પટ…
વધુ વાંચો >ગુજરાત (અર્થતંત્રથી ગુજરાતમાં રાજકીય પક્ષો અને ચૂંટણીઓ)
ગુજરાત અર્થતંત્ર વસ્તી જાતિસમુદાય : ગુજરાતના મૂળ વતનીઓ હાલ આદિવાસી તરીકે ઓળખાય છે. ગુજરાતમાં 2011માં તેમની વસ્તી 89.17 લાખ હતી. ગુજરાતની કુલ વસ્તીમાં તેમનું પ્રમાણ 14.75 ટકા હતું. તેઓ અગાઉ કાળીપરજ કે રાનીપરજ (રાની – જંગલમાં વસતી પરજ – પ્રજા) તરીકે ઓળખાતા હતા. બી. સી. ગુહાએ તેમને માટે વનજાતિ કે…
વધુ વાંચો >ગુજરાત (શિક્ષણથી વિજ્ઞાન અને ટૅક્નૉલૉજી)
ગુજરાત શિક્ષણ શિક્ષણની પ્રાચીન પદ્ધતિનાં મુખ્ય ધ્યેયોમાં ધાર્મિકતા અને નૈતિક ભાવનાનો વિકાસ, ચારિત્ર્યનિર્માણ, નાગરિક અને સામાજિક ફરજોનું પાલન, સામાજિક કાર્યકુશળતાનો વિકાસ અને સંસ્કૃતિની જાળવણી, તેનો વિકાસ અને પ્રસાર ગણાવી શકાય. મોટેભાગે શિષ્યોએ ગુરુ પાસે રહી અભ્યાસ કરવો પડતો. આશ્રમ, ગુરુકુળ યા મઠ, પરિષદ, સંઘ જેવી સંસ્થાઓમાં શિક્ષણ અપાતું. 8 વર્ષે…
વધુ વાંચો >ગુજરાત (ધર્મ અને સંસ્કૃતિથી ગુજરાતી ભાષા અને સાહિત્ય)
ગુજરાત ધર્મ અને સંસ્કૃતિ ધર્મ–સંપ્રદાય ગુજરાતમાં આનર્ત, સુરાષ્ટ્ર, લાટ અને તેની દક્ષિણે અપરાન્ત સુધીના પ્રદેશનો સમાવેશ થતો હતો. ભારતની પશ્ચિમેથી આથર્વણો અને પશ્ચિમોત્તર દિશામાંથી શર્યાતો અહીં આવ્યા ત્યારે સંભવત: વૈદિક ધર્મનાં છૂટાંછવાયાં કેન્દ્રો ઉત્તર ગુજરાત, લાટ અને નર્મદાતટ તથા કચ્છ-સુરાષ્ટ્રમાં હતાં. શર્યાતિએ તેના પુત્ર આનર્તને આ પ્રદેશનું રાજ્ય સોંપ્યું ત્યારથી…
વધુ વાંચો >ગુજરાત (લલિતકલાઓથી સમૂહમાધ્યમો)
ગુજરાત લલિતકલાઓ સ્થાપત્યકલા ગુજરાતમાં સ્થાપત્યકલાના અવશેષો આદ્ય-ઐતિહાસિક કાલ જેટલા પુરાણા છે. લોથલ, રંગપુર, રોઝડી, આમરા, લાખાબાવળ, પ્રભાસ સોમનાથ, નખત્રાણા, પાબુમઠ, સુરકોટડા, ધોળાવીરા વગેરે ગુજરાતની આદ્ય-ઐતિહાસિક સંસ્કૃતિનાં કેન્દ્રો છે. સ્થાપત્યકીય સ્મારકોની દૃષ્ટિએ લોથલ અને ધોળાવીરા નોંધપાત્ર છે. લોથલનું ખોદકામ ડૉ. એસ. આર. રાવના માર્ગદર્શન નીચે થયું હતું. લોથલનું નગર સારી રીતે…
વધુ વાંચો >ગુજરાત (રમતગમત અને યુવાપ્રવૃત્તિથી પરિશિષ્ટ)
ગુજરાત રમતગમત અને યુવાપ્રવૃત્તિ રમતગમત પ્રાચીન કાળથી રમત માનવીના જીવનક્રમના એક અંગ તરીકે પ્રસ્થાપિત થયેલી પ્રવૃત્તિ છે. માનવીના ઉત્પત્તિકાળથી તેની મુખ્ય અને મોટી ગતિઓ તેના પગ, હાથ તથા પીઠ દ્વારા થાય છે. પગથી તે ચાલે છે, દોડે છે, કૂદે છે, તરે છે, ઊંચે ચડે છે અને પેટે સરકે છે; હાથથી…
વધુ વાંચો >ગુજરાત (પાક્ષિક)
ગુજરાત (પાક્ષિક) : ગુજરાત સરકારના માહિતી ખાતા દ્વારા પ્રકાશિત થતું સામયિક. 1 મે 1960ના રોજ ગુજરાત અલગ રાજ્ય તરીકે અસ્તિત્વમાં આવ્યું ત્યારબાદ સરકારની કામગીરી આમજનતા સુધી પહોંચે એ હેતુથી આ સામયિકનો પ્રારંભ થયેલો. આજે એ પાક્ષિક સ્વરૂપે પ્રસિદ્ધ થાય છે. માહિતી કમિશનર આ સામયિકના તંત્રીની જવાબદારી સંભાળે છે. આથી આજ…
વધુ વાંચો >ગુજરાત (માસિક)
ગુજરાત (માસિક) : મહદ્ અંશે સર્જનાત્મક ગુજરાતી સાહિત્યનું માસિક. એમાં અવારનવાર તત્કાલીન સામાજિક-રાજકીય વિગતો આમેજ થતી. વિ. સં. 1978ના ચૈત્ર અર્થાત્ ઈ. સ. 1922ના એપ્રિલ માસથી એ માસિક શરૂ થયું હતું. સાહિત્ય સંસદના મુખપત્ર રૂપે એ પ્રત્યેક માસની આખરે પ્રસિદ્ધ થતું. એના તંત્રી હતા કનૈયાલાલ માણેકલાલ મુનશી. ગુજરાતી સાહિત્યના મોટા…
વધુ વાંચો >ગુજરાત અર્થશાસ્ત્ર મંડળ
ગુજરાત અર્થશાસ્ત્ર મંડળ : અર્થશાસ્ત્રના સિદ્ધાંતો તથા આર્થિક સમસ્યાઓ પ્રત્યે ચર્ચા-વિચારણા દ્વારા સભાનતા કેળવતી સંસ્થા. સ્થાપના 1969. ભારતના વિખ્યાત અર્થશાસ્ત્રી પ્રો. સી. એન. વકીલ તેના સ્થાપક પ્રમુખ હતા. જાણીતા અર્થશાસ્ત્રી ડૉ. ડી. ટી. લાકડાવાલા પણ તેના પ્રમુખ ચૂંટાયા હતા. મંડળના ઉદ્દેશોમાં આર્થિક બાબતોને સ્પર્શતું સંશોધન કરવું, ચર્ચાસભાઓ, પરિષદો તથા ઓપ…
વધુ વાંચો >ઘુવડ (owl)
ઘુવડ (owl) : Strigiformes શ્રેણીનું નિશાચર શિકારી પક્ષી. દુનિયાભરમાં તે અપશકુનિયાળ ગણાય છે; પરંતુ વાસ્તવિક રીતે તે એક માનવોપયોગી પક્ષી છે; કારણ કે તે માનવસ્વાસ્થ્યને જોખમી ઉંદર, ઘૂસ અને કીટકનું ભક્ષણ કરી માનવને હાનિ થતી અટકાવે છે. નાનાં ઘુવડ, કીટક અને ઉંદર જેવાં અને મોટાં ઘુવડ સસલાં, ઘૂસ અને સાપ…
વધુ વાંચો >ઘુંમટ (ભૂસ્તરશાસ્ત્ર)
ઘુંમટ (ભૂસ્તરશાસ્ત્ર) : ગેડનો એક પ્રકાર. સ્તર કે સ્તરોનો સમૂહ નીચેથી ઉપર તરફ કાર્ય કરતાં દાબનાં વિરૂપક બળોની અસરને કારણે જ્યારે ગોળાઈમાં ઊંચકાય ત્યારે સ્તરો બધી બાજુએ કેન્દ્રત્યાગી નમનદિશાવાળા બને છે. આવા આકારમાં રચાતા ગેડપ્રકારને ઘુંમટ કે ઘુંમટ-ગેડ (domical fold) કહે છે. કચ્છમાં જુરા અને હબઈ ગામો નજીક જોવા મળતા…
વધુ વાંચો >ઘૂમલી
ઘૂમલી : જામનગર જિલ્લાના ભાણવડ તાલુકામાં બરડા ડુંગરની તળેટીમાં આવેલી પ્રાચીન નગરી. પશ્ચિમ સૌરાષ્ટ્રમાં આવેલ સૈંધવ રાજ્યની રાજધાની ભૂતાંબિલિકા કે ભૂતાંબિલી હતી. આગળ જતાં એને ભૂભૃત્યલ્લી કે ભૂમિલિકા કે ભૂમલિકા કહી છે, જે હાલની ઘૂમલી છે. ઘૂમલીનો સૈંધવ વંશ લગભગ 735થી 920 સુધી સત્તા ધરાવતો હતો. એ પછી ત્યાં જેઠવા…
વધુ વાંચો >ઘૂસણખોરી
ઘૂસણખોરી : અનધિકૃત તથા ગેરકાયદેસર પ્રવેશ. આવો પ્રવેશ અન્ય દેશની સરહદોમાં હોય તેમ સંસ્થા, મંડળ, સભા, સમુદાય, સમિતિ, રાજકીય પક્ષ કે કોઈની માલિકીની જમીન, ઘર વગેરેમાં હોઈ શકે. આવી ગેરકાયદેસર પ્રવૃત્તિ કે પદ્ધતિ અસામાજિક તત્વો અપનાવે છે. આજનું સામાજિક, આર્થિક અને રાજકીય જીવન સંકુલ બનતું રહ્યું છે અને વિવિધ પ્રશ્નો…
વધુ વાંચો >ઘૃણા-ચિકિત્સા (aversion therapy)
ઘૃણા-ચિકિત્સા (aversion therapy) : પ્રયોગલક્ષી મનોવિજ્ઞાનના અભિગમ પર આધારિત એક પ્રકારની માનસોપચારની પદ્ધતિ. આ પદ્ધતિનો પાયો શાસ્ત્રીય અભિસંધાન(classical conditioning)ના સિદ્ધાંતો પર આધારિત છે. દર્દીને માટે નુકસાનકારક હોય તેવી આદતો કે વ્યક્તિને સમાયોજનમાં નડતી, એને માટે આકર્ષક પણ સામાજિક-નૈતિક ર્દષ્ટિએ અયોગ્ય હોય તેવી વર્તનભાત કે ઉદ્દીપકની સાથે કોઈ એક ઘૃણાજનક ઉદ્દીપકને…
વધુ વાંચો >ઘેટાં
ઘેટાં પ્રાચીન કાળથી માનવજાતિ દ્વારા હેળવવામાં આવેલું, વાગોળનારું એક પાલતુ પ્રાણી. તે ઊન, માંસ, દૂધ, ચામડું વગેરેની માનવ-જરૂરિયાતો પૂરી કરે છે. અલગ અલગ ઉત્પાદનક્ષમતા અને લાક્ષણિકતાઓ ધરાવતી ઘેટાંની ઓલાદો જનીનિક વિવિધતાનો ખજાનો છે. ભારતમાં તેની કુલ વસ્તી 4.876 કરોડ જેટલી છે; દુનિયાની ઘેટાંની કુલ વસ્તીના તે 4.20 ટકા જેટલી છે.…
વધુ વાંચો >ઘેરાવ
ઘેરાવ : પોતાની માગણીઓનો સ્વીકાર કરાવવા અને તેનીં પાછળની પ્રબળ લાગણી વ્યક્ત કરવા માટે સામુદાયિક ધોરણે જેની પાસે માગણીઓ સ્વીકારાવવાની હોય તેની આજુબાજુ વીંટળાઈ વળી તેના હલનચલન ઉપર અંકુશ રાખી તેને થકવી નાખવાની પ્રક્રિયા. ઘેરાવ લાંબા સમય સુધી ચાલી શકે અને જે વ્યક્તિ કે વ્યક્તિઓ ઘેરાવનો ભોગ બની હોય તે…
વધુ વાંચો >ઘેલો
ઘેલો : સૌરાષ્ટ્રના અમરેલી જિલ્લાના પાંચાલની ઉચ્ચ ભૂમિમાંથી નીકળી અમરેલી જિલ્લામાંથી વહીને ભાવનગર જિલ્લામાં પ્રવેશતી નદી. ભાવનગર જિલ્લામાં આ નદી ગઢડા અને વલભીપુર તાલુકામાંથી વહે છે. આ મોસમી નદીનું તળ ખડકાળ અને છીછરું છે. ચોમાસામાં પૂર આવે છે. તે દરમિયાન તેમાં પાણી હોય છે. આ નદીનું મહત્વ તેના કાંઠે આવેલ…
વધુ વાંચો >ઘૈણ (ઢાલિયા)
ઘૈણ (ઢાલિયા) : ઢાલપક્ષ (Coleoptera) શ્રેણીમાં મેલોલોન્થિડી કુળની એક બહુભોજી કીટક. ભારતમાં આ કીટક સૌપ્રથમ 1952માં ઉત્તરપ્રદેશ અને પશ્ચિમ બંગાળમાં નોંધાયેલ. આ કીટક 1958માં રાજસ્થાનમાં મકાઈ અને જુવાર ઉપર ઉપદ્રવ કરતો નોંધાયો છે, જ્યારે ઉત્તર ગુજરાત અને ખેડા જિલ્લામાં આ કીટક–હોલોટ્રિકિયા કોન્સેંગીની (Holotrichia consanguinea) મગફળી, બાજરી, મકાઈ, જુવાર, મરચી, ડાંગર…
વધુ વાંચો >ઘો (Varanus)
ઘો (Varanus) : વર્ગ સરીસૃપ, શ્રેણી સ્ક્વૅમાટા, કુળ વૅરાનિડીની પ્રજાતિનું મોટા કદનું ચપળ પ્રાણી. તે પોતાના અત્યંત તીણા નહોરની મદદથી પથ્થર પર મજબૂત પકડ જમાવે છે, તેથી અગાઉના સમયમાં તેની કમરે દોરડું બાંધી કિલ્લા પર ચડવા તેનો ઉપયોગ કરવામાં આવતો એવી માન્યતા છે. શિવાજીના સેનાની તાનાજી માલુસરેએ સિંહગઢ સર કરવા…
વધુ વાંચો >