ખંડ ૬(૨)
ગુજરાતથી ઘોળ
ગુજરાત (ભારતની ભોમમાં ઝાઝેરી ગુજરાતથી ગુજરાતનાં અભયારણ્યો)
ગુજરાત ભારતની ભોમમાં ઝાઝેરી ગુજરાત ‘ગરવી ગુજરાત’ નામ સાંભળતાં જ ગુજરાતી ભાષા, ગુજરાતી પ્રજા અને તેની સંસ્કૃતિની સમુજ્જ્વલ પરંપરાનું ભાન થાય છે. ગુજરાતનાં મૂળ અને કુળની પરંપરા ઘણી સુદીર્ઘ અને સમૃદ્ધ છે. જેમ વૃક્ષને તેમ પ્રજાને પણ તેનાં મૂળિયાં હોય છે. વૃક્ષ જેમ દૂર દૂર સુધી પહોંચેલાં પોતાનાં મૂળિયાં વાટે…
વધુ વાંચો >ગુજરાત (ઇતિહાસ)
ગુજરાત ઇતિહાસ પ્રાગ્–ઇતિહાસ અને આદ્ય–ઇતિહાસ સંસ્કૃતિના ઉગમકાળથી માનવ લેખનકલા જાણતો નહોતો ને પ્રયોજાતો નહોતો. સંસ્કૃતિનાં હજારો વર્ષોનો વૃત્તાંત અ-લિખિત રહ્યો છે. એ કાલની સંસ્કૃતિને જાણવા માટે અન્ય સમકાલીન સાધનોનો આધાર લેવો પડે છે. આથી સંસ્કૃતિના આ પ્રાગ-અક્ષરજ્ઞાન કે નિર્-અક્ષરજ્ઞાન કાલને ‘પ્રાગ-ઐતિહાસિક કાલ’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. પ્રાગ-ઐતિહાસિક સંસ્કૃતિનો સમય પટ…
વધુ વાંચો >ગુજરાત (અર્થતંત્રથી ગુજરાતમાં રાજકીય પક્ષો અને ચૂંટણીઓ)
ગુજરાત અર્થતંત્ર વસ્તી જાતિસમુદાય : ગુજરાતના મૂળ વતનીઓ હાલ આદિવાસી તરીકે ઓળખાય છે. ગુજરાતમાં 2011માં તેમની વસ્તી 89.17 લાખ હતી. ગુજરાતની કુલ વસ્તીમાં તેમનું પ્રમાણ 14.75 ટકા હતું. તેઓ અગાઉ કાળીપરજ કે રાનીપરજ (રાની – જંગલમાં વસતી પરજ – પ્રજા) તરીકે ઓળખાતા હતા. બી. સી. ગુહાએ તેમને માટે વનજાતિ કે…
વધુ વાંચો >ગુજરાત (શિક્ષણથી વિજ્ઞાન અને ટૅક્નૉલૉજી)
ગુજરાત શિક્ષણ શિક્ષણની પ્રાચીન પદ્ધતિનાં મુખ્ય ધ્યેયોમાં ધાર્મિકતા અને નૈતિક ભાવનાનો વિકાસ, ચારિત્ર્યનિર્માણ, નાગરિક અને સામાજિક ફરજોનું પાલન, સામાજિક કાર્યકુશળતાનો વિકાસ અને સંસ્કૃતિની જાળવણી, તેનો વિકાસ અને પ્રસાર ગણાવી શકાય. મોટેભાગે શિષ્યોએ ગુરુ પાસે રહી અભ્યાસ કરવો પડતો. આશ્રમ, ગુરુકુળ યા મઠ, પરિષદ, સંઘ જેવી સંસ્થાઓમાં શિક્ષણ અપાતું. 8 વર્ષે…
વધુ વાંચો >ગુજરાત (ધર્મ અને સંસ્કૃતિથી ગુજરાતી ભાષા અને સાહિત્ય)
ગુજરાત ધર્મ અને સંસ્કૃતિ ધર્મ–સંપ્રદાય ગુજરાતમાં આનર્ત, સુરાષ્ટ્ર, લાટ અને તેની દક્ષિણે અપરાન્ત સુધીના પ્રદેશનો સમાવેશ થતો હતો. ભારતની પશ્ચિમેથી આથર્વણો અને પશ્ચિમોત્તર દિશામાંથી શર્યાતો અહીં આવ્યા ત્યારે સંભવત: વૈદિક ધર્મનાં છૂટાંછવાયાં કેન્દ્રો ઉત્તર ગુજરાત, લાટ અને નર્મદાતટ તથા કચ્છ-સુરાષ્ટ્રમાં હતાં. શર્યાતિએ તેના પુત્ર આનર્તને આ પ્રદેશનું રાજ્ય સોંપ્યું ત્યારથી…
વધુ વાંચો >ગુજરાત (લલિતકલાઓથી સમૂહમાધ્યમો)
ગુજરાત લલિતકલાઓ સ્થાપત્યકલા ગુજરાતમાં સ્થાપત્યકલાના અવશેષો આદ્ય-ઐતિહાસિક કાલ જેટલા પુરાણા છે. લોથલ, રંગપુર, રોઝડી, આમરા, લાખાબાવળ, પ્રભાસ સોમનાથ, નખત્રાણા, પાબુમઠ, સુરકોટડા, ધોળાવીરા વગેરે ગુજરાતની આદ્ય-ઐતિહાસિક સંસ્કૃતિનાં કેન્દ્રો છે. સ્થાપત્યકીય સ્મારકોની દૃષ્ટિએ લોથલ અને ધોળાવીરા નોંધપાત્ર છે. લોથલનું ખોદકામ ડૉ. એસ. આર. રાવના માર્ગદર્શન નીચે થયું હતું. લોથલનું નગર સારી રીતે…
વધુ વાંચો >ગુજરાત (રમતગમત અને યુવાપ્રવૃત્તિથી પરિશિષ્ટ)
ગુજરાત રમતગમત અને યુવાપ્રવૃત્તિ રમતગમત પ્રાચીન કાળથી રમત માનવીના જીવનક્રમના એક અંગ તરીકે પ્રસ્થાપિત થયેલી પ્રવૃત્તિ છે. માનવીના ઉત્પત્તિકાળથી તેની મુખ્ય અને મોટી ગતિઓ તેના પગ, હાથ તથા પીઠ દ્વારા થાય છે. પગથી તે ચાલે છે, દોડે છે, કૂદે છે, તરે છે, ઊંચે ચડે છે અને પેટે સરકે છે; હાથથી…
વધુ વાંચો >ગુજરાત (પાક્ષિક)
ગુજરાત (પાક્ષિક) : ગુજરાત સરકારના માહિતી ખાતા દ્વારા પ્રકાશિત થતું સામયિક. 1 મે 1960ના રોજ ગુજરાત અલગ રાજ્ય તરીકે અસ્તિત્વમાં આવ્યું ત્યારબાદ સરકારની કામગીરી આમજનતા સુધી પહોંચે એ હેતુથી આ સામયિકનો પ્રારંભ થયેલો. આજે એ પાક્ષિક સ્વરૂપે પ્રસિદ્ધ થાય છે. માહિતી કમિશનર આ સામયિકના તંત્રીની જવાબદારી સંભાળે છે. આથી આજ…
વધુ વાંચો >ગુજરાત (માસિક)
ગુજરાત (માસિક) : મહદ્ અંશે સર્જનાત્મક ગુજરાતી સાહિત્યનું માસિક. એમાં અવારનવાર તત્કાલીન સામાજિક-રાજકીય વિગતો આમેજ થતી. વિ. સં. 1978ના ચૈત્ર અર્થાત્ ઈ. સ. 1922ના એપ્રિલ માસથી એ માસિક શરૂ થયું હતું. સાહિત્ય સંસદના મુખપત્ર રૂપે એ પ્રત્યેક માસની આખરે પ્રસિદ્ધ થતું. એના તંત્રી હતા કનૈયાલાલ માણેકલાલ મુનશી. ગુજરાતી સાહિત્યના મોટા…
વધુ વાંચો >ગુજરાત અર્થશાસ્ત્ર મંડળ
ગુજરાત અર્થશાસ્ત્ર મંડળ : અર્થશાસ્ત્રના સિદ્ધાંતો તથા આર્થિક સમસ્યાઓ પ્રત્યે ચર્ચા-વિચારણા દ્વારા સભાનતા કેળવતી સંસ્થા. સ્થાપના 1969. ભારતના વિખ્યાત અર્થશાસ્ત્રી પ્રો. સી. એન. વકીલ તેના સ્થાપક પ્રમુખ હતા. જાણીતા અર્થશાસ્ત્રી ડૉ. ડી. ટી. લાકડાવાલા પણ તેના પ્રમુખ ચૂંટાયા હતા. મંડળના ઉદ્દેશોમાં આર્થિક બાબતોને સ્પર્શતું સંશોધન કરવું, ચર્ચાસભાઓ, પરિષદો તથા ઓપ…
વધુ વાંચો >ગોળમેજી પરિષદો
ગોળમેજી પરિષદો : બ્રિટિશ સરકારે 1919ના મૉન્ટેગ્યુ-ચેમ્સફર્ડ સુધારામાં ફેરફાર સૂચવવા માટે 1927માં નિયુક્ત કરેલ સાઇમન કમિશને કરેલી ભલામણ અનુસાર ભારતના ભાવિ બંધારણ, જવાબદાર રાજ્યતંત્ર તથા પ્રાંતિક સ્વરાજ્યનું સ્વરૂપ નિશ્ચિત કરવા માટે લંડનમાં જેમ્સ મહેલમાં 1930, 1931, તથા 1932માં બોલાવેલી પરિષદો. તેમાં બ્રિટિશ હિંદના રાજકીય પક્ષો, દેશી રાજાઓ તથા ઇંગ્લૅન્ડના ત્રણ…
વધુ વાંચો >ગોળવલકર, માધવ સદાશિવ
ગોળવલકર, માધવ સદાશિવ (જ. 19 ફેબ્રુઆરી 1906, નાગપુર; અ. 5 જૂન 1973, નાગપુર) : રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘના દ્વિતીય સરસંઘસંચાલક તથા હિંદુત્વની વિચારસરણીને વરેલા રાષ્ટ્રવાદી સંગઠક. પિતા પ્રથમ ડાકતાર ખાતામાં અને પછી શિક્ષક. માતા લક્ષ્મીબાઈ. મહારાષ્ટ્રના કોંકણ ભૂભાગનું ગોળવલી ગામ એ તેમનું મૂળ વતન, જેના પરથી કુટુંબનું ‘ગોળવલકર’ નામ પડ્યું. તત્કાલીન…
વધુ વાંચો >ગોળાકાર શિલાખંડ
ગોળાકાર શિલાખંડ : વેન્ટવર્થના માપ પ્રમાણે આશરે 256 મિમી. કે તેથી વધુ કદવાળા ગોળાકાર ખડક-ટુકડા. આ પ્રકારના ખડક-ટુકડાની લાંબા અંતર સુધી સ્થાનાંતર ક્રિયા થયેલી હોય છે અને તેમનું ખનિજ-બંધારણ આજુબાજુ મળી આવતા ખડકો કરતાં જુદું હોય છે. વ્રિજવિહારી દીનાનાથ દવે
વધુ વાંચો >ગોળાફેંક
ગોળાફેંક : પ્રાચીન ગ્રીસની જોસીલી અને ઑલિમ્પિક રમતગમત પ્રણાલીમાં ‘ઍથ્લેટિક્સ’ નામે ઓળખાતી રમતસ્પર્ધા. તે બળવાન અને વજ્રકાય ખેલાડીઓની માનીતી સ્પર્ધા હતી. વર્તમાન સમયમાં પ્રચલિત ગોળાફેંક સ્પર્ધામાં લોખંડ યા પિત્તળના ગોળાનું વજન પુરુષો માટે 7.257 કિ.ગ્રા. (16 રતલ), કુમારો માટે 5.443 કિગ્રા. (12 રતલ) અને સ્ત્રીઓ માટે 4 કિગ્રા. (8 રતલ,…
વધુ વાંચો >ગોળાશ્મ ખવાણ
ગોળાશ્મ ખવાણ : ખડકોમાં થતા રાસાયણિક ખવાણ(વિઘટન)નો પ્રકાર. પૃથ્વીની સપાટી પર વિવૃત બનેલા ખડકજથ્થાની ઉપરની સપાટી વરસાદના પાણીથી ભીની થાય છે અને સૂર્યના તાપને કારણે ગરમ બને છે. પરિણામે વિવૃત ખડકજથ્થાની ઉપરની સપાટીમાં રહેલાં ખનિજોમાં રાસાયણિક ફેરફાર થાય છે અને બાહ્ય પડ મુખ્ય ખડકજથ્થાથી છૂટું પડી જાય છે અને અંદરની…
વધુ વાંચો >ગોળાશ્મ મૃત્તિકા
ગોળાશ્મ મૃત્તિકા : હિમનદી-નિક્ષેપનો એક પ્રકાર. એમાં કણોના કદ પ્રમાણેની વ્યવસ્થિત ગોઠવણી હોતી નથી. વધુમાં, ગોળાશ્મ મૃત્તિકા સ્તરરચના રહિત કે અલ્પ પ્રમાણમાં સ્તરરચનાવાળી હોય છે. પરિણામે તેમાં માટીના કણોથી માંડીને ગોળાશ્મ સુધીના કદવાળા ટુકડા એક સ્થાને એકઠા થયેલા હોય છે. ગોળાશ્મ મૃત્તિકા ટિલ (till) તરીકે પણ ઓળખાય છે. હિમનદીની અસર…
વધુ વાંચો >ગોળી (bullet)
ગોળી (bullet) : પિસ્તોલ કે રાઇફલ જેવાં શસ્ત્રો વડે છોડવામાં આવતી ઘાતક વસ્તુ. અંગ્રેજી શબ્દ bullet મૂળ ફ્રેન્ચ શબ્દ boulet પરથી પ્રચલિત બન્યો છે અને તેનો અર્થ થાય છે small ball નાની ગોળી; પણ તે ગોળ નહિ પણ નળાકાર હોય છે અને ટોચ શંકુ આકારની હોય છે. રિવૉલ્વર માટેની ગોળી…
વધુ વાંચો >ગોંડવાના ખંડ
ગોંડવાના ખંડ : જુઓ ગોંડવાના રચના.
વધુ વાંચો >ગોંડવાના રચના
ગોંડવાના રચના : દ્વીપકલ્પીય ભારતમાં વિવૃત થયેલી વિશિષ્ટ ખડકરચના. ભારતના જુદા જુદા વિસ્તારોમાં મળી આવતી પ્રથમ જીવયુગ(પેલિયોઝોઇક યુગ)ની ઊર્ધ્વ કાર્બોનિફેરસ રચનાથી શરૂ કરીને મેસોઝોઇક યુગની જુરાસિક રચનાના લગભગ અંતિમ ચરણ સુધી(કચ્છમાં ઉમિયા સ્તરો સુધી)ના લાંબા કાળગાળાની નિક્ષેપ જમાવટથી બનેલી ખડકરચના. આ ગોંડવાના રચના વિંધ્ય વયની ખડકરચના પછીથી તૈયાર થયેલી ખંડીય…
વધુ વાંચો >ગોંડળ
ગોંડળ : રાજકોટ જિલ્લાનું તાલુકામથક અને આ જ નામ ધરાવતા દેશી રાજ્યની આઝાદી પૂર્વે રાજધાની. તે 22° 15´ ઉ. અ. અને 70° 45´ પૂ. રે. ઉપર ગોંડળી નદીના પશ્ચિમ કાંઠે વસેલું છે. ગોંડળ તાલુકાનો વિસ્તાર 1,193.6 ચોકિમી. છે અને 2025 પ્રમાણે તાલુકાની વસ્તી 2,85,500 છે, જ્યારે શહેરની વસ્તી 1,30,687 છે.…
વધુ વાંચો >