૪.૨૩
કાયનાઇટથી કારોબારી
કારાવાજિયો, માઇકૅલેન્જેલો મેરિસી દા
કારાવાજિયો, માઇકૅલેન્જેલો મેરિસી દા (જ. 28 સપ્ટેમ્બર 1573, કારાવાજિયો, વેનિસ નજીક, ઇટાલી; અ. 18 જુલાઈ 1610, પોર્તેકોલે, તુસ્કની, ઇટાલી) : અંધારાથી ભરપૂર, અત્યંત ગમગીન, ભેંકાર અને નાટ્યાત્મક ધાર્મિક ચિત્રો ચીતરવા માટે જાણીતો ઇટાલિયન બરોક-ચિત્રકાર. હકીકતમાં આ પ્રકારનાં ચિત્રો ચીતરવાની શરૂઆત તેણે કરી હોવાથી અને પછીથી ગ્વેર્ચિનો, એલ ગ્રેકો, રેમ્બ્રાં આદિએ…
વધુ વાંચો >કારા સમુદ્ર
કારા સમુદ્ર : યુરોપીય રશિયા અને એશિયા ખંડના સાઇબીરિયાના પ્રદેશની ઉત્તરે આવેલા આર્ક્ટિક સમુદ્રના ભાગરૂપ બંને ખંડોને જોડતો સમુદ્ર. ભૌગોલિક સ્થાન : 760 00’ ઉ. અ. અને 800 00’ પૂ. રે.. નોવાયા ઝેમલ્યા, ફ્રાન્ટસા જોસીફા અને સવેરનાયા ઝેમલ્યા ટાપુઓ વચ્ચે આ સમુદ્ર આવેલો છે. તેનું કુલ ક્ષેત્રફળ 8,88,000 ચોકિમી., લંબાઈ…
વધુ વાંચો >કારિકા
કારિકા : થોડા શબ્દોમાં ઘણો જ શાસ્ત્રાર્થ વ્યક્ત કરનાર શ્લોક. છંદોબદ્ધ હોવાથી તેને સ્મરણમાં રાખવી સહેલી પડે છે. કારિકામાં પદ્યની જેમ સ્મરણ કરવાની અને સૂત્રની જેમ ઘણી બાબતો થોડા શબ્દોમાં કહેવાની સુવિધા હોય છે. સંસ્કૃતનું કારિકા-સાહિત્ય ઘણું વિશાળ, ગંભીર અને મહત્વનું છે. નાગાર્જુન (ઈ. સ.ની બીજી સદી)ની શૂન્યવાદનું પ્રતિપાદન કરનારી…
વધુ વાંચો >કારિસિમી, જિયાકોમો
કારિસિમી, જિયાકોમો (Carissimi, Giacomo) (જ. 18 એપ્રિલ 1605, રોમ, ઇટાલી; અ. 12 જાન્યુઆરી 1674, રોમ) : સત્તરમી સદીના ઇટાલીનો મહત્ત્વનો સંગીતકાર અને સ્વરનિયોજક; ઑરેટોરિયો સંગીત-સ્વરૂપનો જન્મદાતા. ત્રીસ વરસની ઉંમરે તે રોમ ખાતેની જર્મન કૉલેજ ઑવ્ જેસ્યૂઇટ્સના ચૅપલ સાન ઍપૉલિનેરેનો સંગીત-દિગ્દર્શક બન્યો. મૃત્યુપર્યંત તે આ જ પદ ઉપર રહ્યો. ખાસી કમાણી…
વધુ વાંચો >કારીગર તાલીમ યોજના
કારીગર તાલીમ યોજના : વિવિધ ઉદ્યોગો અને સેવાક્ષેત્રોની ઉત્પાદન અને સેવાની લગતી બાબતોમાં ઉત્પાદકતા અને ગુણવત્તામાં સુધારો અને વધારો થાય તે માટેની તાલીમ યોજના. તેના મુખ્ય ઉદ્દેશો છે – (1) જરૂરી કૌશલ્યો ધરાવતું માનવબળ ઉપલબ્ધ બનાવવું, (2) જુદા જુદા ક્ષેત્રે વિકસતી જતી ટેકનૉલોજીથી ઉમેદવારોને સતત સજ્જ કરતા રહેવું, તથા (3)…
વધુ વાંચો >કારુવાકી
કારુવાકી : અશોકની બીજી રાણી. એને તીવર નામે પુત્ર હતો. અશોકના પ્રયાગ-કોસમ રાની સ્તંભલેખમાં એને ‘दुतियाये देयिये ति तीवलमाते कालुवाकिये’ – ‘બીજી રાણી તીવરની માતા કારુવાકી’ કહી છે. આ સ્તંભલેખમાં એના ધાર્મિક દાનનો ઉલ્લેખ છે. ‘દિવ્યાવદાન’માં આ રાણીનું નામ ‘તિસ્સંરક્ખા – તિષ્યરક્ષિતા’ આપ્યું છે. એનું મૂળ નામ કારુવાકી હોવાનું અને…
વધુ વાંચો >કારેનો દ મિરાન્ડા, જુવાન
કારેનો દ મિરાન્ડા, જુવાન (Carreño de Miranda, Juan) (જ. 25 માર્ચ 1614, આવિલેસ, અસ્તુરિયાસ, સ્પેન; અ. સપ્ટેમ્બર 1685, મૅડ્રિડ, સ્પેન) : સ્પૅનિશ બરોક-ચિત્રકાર. બરોક-જમાનાના સ્પેનનો તે વાલાસ્ક્વેથ (Velazquez) પછીનો સૌથી વધુ અગત્યનો ચિત્રકાર ગણાય છે. ચિત્રકારો પેદ્રો દ લાસ કાવાસ (Pedro de Las Cavas) અને બાર્તોલોમે રૉમાન (Bartolome Romān) હેઠળ…
વધુ વાંચો >કારેનો, મારિયા ટેરિસા
કારેનો, મારિયા ટેરિસા (Carreño, Maria Teresa) (જ. 22 ડિસેમ્બર 1853, કારાકાસ, વેનેઝુએલા; અ. 12 જૂન 1917, ન્યૂયૉર્ક નગર, અમેરિકા) : વિશ્વવિખ્યાત વેનેઝુએલાન પિયાનોવાદક. વેનેઝુએલામાં રાજનેતા પિતા મેન્યુઅલ ઍન્તૉનિયો કારેનોએ મારિયાને પિયાનોવાદનના પ્રારંભિક પાઠ આપ્યા. વેનેઝુએલામાં રાજકીય ક્રાંતિ થતાં કારેનો પરિવારે ભાગીને 1862માં યુ.એસ.માં રાજ્યાશ્રય લીધો અને ન્યૂયૉર્ક નગરમાં સ્થિર થયો.…
વધુ વાંચો >કારેલી
કારેલી : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા કુકરબિટેસી કુળની પ્રકાંડસૂત્રી નાજુક લતા. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Momordica charantia Linn. (સં. કારવલ્લી; મ. કારલી; ક. હાગલકાયિ, મિડિગાયિ; તા કલક્કોડિ, પાગલ; મલા કેપાવળિળ, પાવલ; હિં. કરૈલા; બં. કરલા; તે. કરીલા, કાકરકાયાં; અં. બીટરગાર્ડ, કરિલાફ્રુટ) છે. તેના સહસભ્યોમાં ઇન્દ્રવરણાં, ઘિલોડી, કોળું, પંડોળાં, પરવળ વગેરેનો સમાવેશ થાય…
વધુ વાંચો >કારેલી (Momordica charantia Linn) ના રોગો
કારેલી(Momordica charantia Linn)ના રોગો : વિવિધ જીવાતોથી કારેલીમાં થતા રોગો. Erysiphe cichoracearum DC નામની ફૂગથી, તળછારો Pseudopernospora cubensis (Berk and Curt) Rostow નામની ફૂગથી અને પાનનાં ટપકાંનો રોગ Cercospora Spp નામની ફૂગથી કારેલીમાં થાય છે. ફળ ઉપર છારાનો અને તળછારાનો રોગ જોવા મળતો નથી. પાનનાં ટપકાંના રોગમાં સફેદ ગોળાકાર, ચમકતાં…
વધુ વાંચો >કાયનાઇટ
કાયનાઇટ : રા. બં. – Al2O3.SiO2; સ્ફ. વ. – ટ્રાયક્લિનિક; સ્વ. – ચપટા, લાંબા પાનાકાર સ્ફટિક, વિકેન્દ્રિત તંતુમય કે દળદાર; રં. – સામાન્યત: વાદળી, ક્યારેક સફેદ રાખોડી, લીલો, પીળો કે લગભગ કાળો; સં. – પિનેકોઇડને સમાંતર; ચ. – સંભેદ સપાટી પર મૌક્તિક, કાચમય; ચૂ. – સફેદ; ક. – જુદી જુદી…
વધુ વાંચો >કાયફળ
કાયફળ : સં. कट्फल; હિં. कायफल; શાસ્ત્રીય નામ Myrica. તે દ્વિદળીના કુળ Myricaceaeનું મધ્યમ કદનું ઝાડવું છે. તે એક જ પ્રજાતિના કુળનું છે અને તે આઠ જાતિઓ ધરાવે છે. તેમાંની એક M. nagi Thunb હિમાલયના રાવી પ્રદેશમાં, ખાસિયા ટેકરીઓ અને સિલહટ પાસે મળે છે. તે જલદ સુગંધી ફેલાવે છે. સાદાં…
વધુ વાંચો >કાયમી જમાબંધી
કાયમી જમાબંધી : જમીન માપીને તેની જાત વગેરે તપાસી તેનું સરકારી મહેસૂલ કાયમને માટે નક્કી કરવું તે. જમીનમહેસૂલ બાબતમાં કાયમી જમાબંધી 1790માં પહેલાં બંગાળમાં દશ વર્ષ માટે દાખલ કરવાના અને તેને 1793માં બંગાળ, ઓરિસા તેમજ બિહાર પ્રાંતોમાં કાયમી ધોરણે લાગુ કરવાના કાર્યને હિંદના ગવર્નર-જનરલ કૉર્નવૉલિસ(1786-1793)ની મહત્વની વહીવટી સિદ્ધિ ગણવામાં આવે…
વધુ વાંચો >કાયસ્થ, ભીમસેન રઘુનંદનદાસ
કાયસ્થ, ભીમસેન રઘુનંદનદાસ (જ. 1649, બુરહાનપુર) : ફારસી ભાષાના નોંધલેખક અને ઔરંગઝેબના સેનાની. તેમના કાકા ભગવાનદાસને ઔરંગઝેબ તરફથી દિયાનતરાયનો ખિતાબ અને દીવાનનું પદ મળ્યું હતું. બુંદેલા સરદાર રાવ દલપતની સરદારી હેઠળ ભીમસેને દખ્ખણમાં ઘણી લડાઈઓમાં ભાગ લીધો હતો. તે નલદુર્ગ નામના ગઢના સેનાધ્યક્ષ પણ નિમાયા હતા. ભીમસેને ઔરંગઝેબની દખ્ખણની લડાઈઓની…
વધુ વાંચો >કાયાકલ્પ
કાયાકલ્પ : આયુર્વેદના પ્રાચીન કાળના આચાર્યો તથા ભારતના અનેક ઋષિમુનિઓએ માનવજીવનને દીર્ઘઆયુષી તથા યુવાનસશ સ્વસ્થ રાખવાની શોધેલી એક વિશિષ્ટ ચિકિત્સાપદ્ધતિ. ‘કાયાકલ્પ’ એટલે કાયા(દેહ)નું નવીનીકરણ, આમૂલ પરિવર્તન કે નવજીવન પામ્યાથી થતું દેહનું રૂપાંતરણ. ‘કલ્પ’ શબ્દ કોઈ ખાસ વિશિષ્ટ આહારદ્રવ્ય કે ઔષધિનો શરીરમાં ઉપયોગ કરવાની વિશિષ્ટ પદ્ધતિ માટે વપરાય છે. તેથી ‘કાયાકલ્પ’નો…
વધુ વાંચો >કાયાકલ્પ (નદીનો)
કાયાકલ્પ (નદીનો) : નદીને નવજીવન પ્રાપ્ત થવાની અને તેનું ઘસારણકાર્ય અને વહનકાર્ય સક્રિય બનવાની પ્રક્રિયા. કાયાકલ્પનાં મુખ્ય કારણો અને પ્રકારો આ પ્રમાણે છે : (1) ઝડપી કે મંદ ભૂસંચલનને કારણે નદી નવજીવન પામે તેને ‘ગત્યાત્મક કાયાકલ્પ’ કહે છે. દા.ત., નદી વૃદ્ધાવસ્થામાં પહોંચી હોય પરંતુ ભૂસંચલનને કારણે તે ભૂમિક્ષેત્રનો ઊંચકાવ થાય…
વધુ વાંચો >કારક
કારક : પ્રાતિપદિક (નામ આદિ શબ્દો) અને આખ્યાત (ક્રિયાપદ) વચ્ચેનો સંબંધ. વ્યુત્પત્તિ અનુસાર ‘કારક’ એટલે ક્રિયાવ્યાપારનો કર્તા. (कृ + ण्वुल्). વ્યાકરણશાસ્ત્રમાં ‘કારક’ શબ્દ ક્રિયાનું નિમિત્ત, ક્રિયાનો હેતુ, ક્રિયાનો નિર્વર્તક એવા પારિભાષિક અર્થમાં વપરાયો છે. અર્થાત્ પ્રાતિપદિક શબ્દનો (નામ, સર્વનામ, વિશેષણનો) ક્રિયાનિર્વૃતિ અર્થે એટલે કે ક્રિયા પૂર્ણ કરવા માટેના અનેક અવાન્તર…
વધુ વાંચો >કારકાસોંનો કિલ્લો (1240-1285) (ફ્રાન્સ)
કારકાસોંનો કિલ્લો (1240-1285) (ફ્રાન્સ) : સ્થાપત્યની ર્દષ્ટિએ મહત્વનો ફ્રેન્ચ કિલ્લો. ફ્રાન્સના નગર કારકાસોંમાં લશ્કરની ટુકડીઓના રક્ષણાર્થે બાંધવામાં આવેલો ગૉથિક શૈલીનો આ નોંધપાત્ર કિલ્લો છે. એના ખંડો ચતુષ્કોણી હતા અને એના ખૂણા પર મિનારા હતા. દુશ્મનો સામે ટકવા માટે આ કિલ્લાનાં દ્વાર મજબૂત રખાયાં હતાં, પરંતુ એથી અવરજવરમાં બાધા ઉત્પન્ન થતી…
વધુ વાંચો >કારગિલ (Kargil)
કારગિલ (Kargil) : જમ્મુ-કાશ્મીર રાજ્યનો સીમાવર્તી જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 340 34’ ઉ.અ. અને 760 06’ પૂ.રે.ની આજુબાજુનો 14,036 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે પાકિસ્તાન હસ્તકનો ગિલગીટ જિલ્લો, પૂર્વ તરફ લદ્દાખ, દક્ષિણ તરફ હિમાચલ પ્રદેશ, નૈર્ઋત્ય અને પશ્ચિમ તરફ ડોડા,…
વધુ વાંચો >કારગિલ યુદ્ધ
કારગિલ યુદ્ધ : ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે 1999માં લડવામાં આવેલું અઘોષિત યુદ્ધ. 1947માં ભારતના ઉપખંડમાં થયેલ રાજકીય ઊથલપાથલને કારણે આ મહાદ્વીપમાં પાકિસ્તાન નામના એક નવા મુસ્લિમ મજહબી રાજ્યનો ઉદય થયો અને ત્યારથી 1999 સુધી ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે ચાર વાર યુદ્ધો થયાં છે, જેમાંથી બે છદ્મ-યુદ્ધો હતાં (1947 અને 1999)…
વધુ વાંચો >