ખંડ ૩
ઈલેટિનેસીથી ઔરંગઝેબ (આલમગીર)
એફ.આઇ.સી.સી.આઇ.
એફ.આઇ.સી.સી.આઇ. (Federation of Indian Chambers of Commerce and Industries) (1927) : ભારતીય વ્યાપાર તથા ઉદ્યોગનું પ્રતિનિધિત્વ કરતી કેન્દ્રીય સંસ્થા. તેની સ્થાપના થતાં ‘ઇન્ડિયન ઇન્ડસ્ટ્રી ઍન્ડ કૉમર્સ કૉંગ્રેસ’ નામની અગાઉની સંસ્થાનું સ્થાન તેણે લીધું. પ્રવર્તમાન આર્થિક વલણો તથા સમસ્યાઓ અંગે ભારતનાં વ્યાપાર તથા વાણિજ્યનાં સંગઠનોનાં મંતવ્યોને મૂર્ત સ્વરૂપ આપી સરકાર તથા…
વધુ વાંચો >એફ. બી. આઇ. (Federal Bureau of Investigation) (1908)
એફ. બી. આઇ. (Federal Bureau of Investigation) (1908) : અમેરિકાની સમવાયતંત્રી સરકારની મુખ્ય તપાસસંસ્થા. સરકારે પસાર કરેલા મોટાભાગના ગુનાવિરોધી કાયદા તથા અમેરિકાની સરકારનું હિત જેમાં સંડોવાયેલું હોય તેવી બધી જ બાબતો તેના કાર્યક્ષેત્ર હેઠળ મૂકવામાં આવી છે. તાજેતરનાં વર્ષો દરમિયાન દીવાની કાયદાને લગતા કિસ્સામાં તપાસ હાથ ધરવાનું કાર્ય પણ તેને…
વધુ વાંચો >એફ-બ્લૉક તત્વો
એફ-બ્લૉક તત્વો : જેની 4f અને 5f ઊર્જા-સપાટીઓ ઇલેક્ટ્રૉનથી ભરાતી હોય તેવાં તત્વો. f–ઊર્જા-સપાટીમાં સાત કક્ષકો (orbitals) હોઈ તેમાં વધુમાં વધુ 14 ઇલેક્ટ્રૉન સમાઈ શકે છે. આ તત્વોને અનુક્રમે લૅન્થેનાઇડ (સીરિયમથી લ્યૂટેશિયમ સુધીનાં 14 તત્વો) અને ઍક્ટિનાઇડ (થૉરિયમથી લોરેન્શિયમ સુધીનાં 14 તત્વો) તત્વો કહેવામાં આવે છે. આમાં બહારની કક્ષક પૂર્ણ…
વધુ વાંચો >એફિલ, ઍલેક્ઝાન્દ્ર ગુસ્તાવ
એફિલ, ઍલેક્ઝાન્દ્ર ગુસ્તાવ (જ. 15 ડિસેમ્બર 1832, દજોન, ફ્રાન્સ; અ. 27 ડિસેમ્બર 1923, પૅરિસ, ફ્રાંસ) : ફ્રાન્સના પ્રસિદ્ધ સિવિલ ઇજનેર. તેમણે 1889માં જગપ્રસિદ્ધ એફિલ ટાવર બંધાવ્યો અને તે રીતે તેઓ જગપ્રસિદ્ધ બન્યા. તેમણે 1855માં સિવિલ ઇજનેરની ગ્રૅજ્યુએટ(ઇકોલે સેન્ત્રેઇલ દ આટર્સ એત મેન્યુફેક્ચરર્સ)ની પદવી મેળવી. એફિલ ટાવરના બાંધકામ પહેલાં તે પુલો…
વધુ વાંચો >એફિલ ટાવર
એફિલ ટાવર (1889) : સ્થાપત્ય ઇજનેરી તથા તકનિકી ક્ષેત્રને લગતી વિશ્વની એક અદભુત તથા શ્રેષ્ઠ કલાકૃતિ. આ ગગનચુંબી કીર્તિસ્તંભ ફ્રાન્સના પાટનગર પૅરિસમાં કૅમ્પ-દ-માર્સના પશ્ચિમ છેડે સીન નદીના દક્ષિણ કિનારા પર 1889માં ફ્રેન્ચ રાજ્યક્રાંતિની પ્રથમ શતાબ્દીની ઉજવણી પ્રસંગે તેની કાયમી યાદ તરીકે બાંધવામાં આવ્યો હતો. તે માટે યોજવામાં આવેલી જાહેર હરીફાઈમાં…
વધુ વાંચો >એફીડ્રેલ્સ
એફીડ્રેલ્સ : અનાવૃત બીજધારી વનસ્પતિઓના નીટોપ્સીડા વર્ગનું એક ગોત્ર. ચૅમ્બરલીને નીટમ, એફીડ્રા અને વેલવીશિયા પ્રજાતિઓને એક જ કુળ નીટેસી હેઠળ મૂકી હતી. એ. જે. ઇમ્સે (1952) નીટેસી કુળને તોડીને ત્રણેય પ્રજાતિઓને સ્વતંત્ર ગોત્રનો દરજ્જો આપ્યો. તે માટે તેમણે આપેલાં કારણો આ પ્રમાણે છે : (1) એફીડ્રામાં રંધ્રો હેપ્લોકાઇલિક પ્રકારનાં, જ્યારે…
વધુ વાંચો >એફોર
એફોર : પ્રાચીન ગ્રીસના સ્પાર્ટા નગરરાજ્યની વહીવટી નિરીક્ષક સંસ્થા. આ સંસ્થાની શરૂઆત ક્યારે થઈ તે અંગે મતભેદ છે. ઈ. પૂ. આઠમી સદીની આસપાસ લાયકરગસના સમયમાં રાજાને વહીવટમાં મદદ કરવાના હેતુથી આ સંસ્થા અસ્તિત્વમાં આવી હશે તેમ મનાય છે. ઈ. પૂ. છઠ્ઠી સદીમાં એફોરના સભ્યોની સંખ્યા પાંચની હતી. એફોર લોકોના પ્રતિનિધિ…
વધુ વાંચો >ઍફ્રિકાનો, નિકોલસ
ઍફ્રિકાનો, નિકોલસ (જ. 12 નવેમ્બર 1948, કંકાકી, ઇલિનોઇસ, યુ.એસ.) : આધુનિક અમેરિકન ચિત્રકાર. આધુનિક કથનાત્મક (narrative) ચિત્રોના સર્જન માટે ઍફ્રિકાનો જાણીતો છે. તે વિશાળ કૅન્વાસની 90 % સપાટી ગ્રે રંગમાં એકસરખી રાખી વયમાં 10 % સપાટી પર નાની અમથી એકલદોકલ આકૃતિઓ ચીતરે છે. આવાં વિશાળ ચિત્રોની તે શ્રેણી સર્જે છે,…
વધુ વાંચો >એબટમેન્ટ
એબટમેન્ટ : સ્તંભો અથવા દીવાલોમાંની કમાનોના છેડાને ટેકો પ્રદાન કરતો બંને બાજુનો આધાર; ખાસ કરીને કમાનમાંથી પ્રસરતા વજનને તેના દ્વારા આધાર મળે છે. રવીન્દ્ર વસાવડા
વધુ વાંચો >એબરક્રૉમ્બી, લાસેલ્સ
એબરક્રૉમ્બી, લાસેલ્સ (જ. 9 જાન્યુઆરી 1881, ઍસ્ટન અપોન મરસી, ચેશાયર; અ. 27 ઑક્ટોબર 1938, લંડન) : અંગ્રેજ કવિ, વિવેચક અને પત્રકાર. પિતા શેરદલાલ. શિક્ષણ : મૅલવર્ન કૉલેજ, વૉર્સેસ્ટરશાયર અને ઑવેન્સ કૉલેજ, માંચેસ્ટર તથા વિક્ટોરિયા યુનિવર્સિટી, માંચેસ્ટર. પત્રકાર તરીકે શરૂઆતમાં અને પાછળથી લિવરપુલ યુનિવર્સિટી (1919–22), લીડ્ઝ યુનિવર્સિટી (1922–29), લંડન યુનિવર્સિટી (1929–35)…
વધુ વાંચો >ઈલેટિનેસી
ઈલેટિનેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બેંથામ અને હુકરની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિમાં તનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી, ઉપવર્ગ – મુક્તદલા (Polypetalae), શ્રેણી-પુષ્પાસનપુષ્પી (Thalamiflorae), ગોત્ર – ગટ્ટીફરેલ્સ, કુળ – ઈલેટિનેસી. આ કુળ 2 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 40 જેટલી જાતિઓનું બનેલું છે અને તેનું વિતરણ સર્વદેશીય (cosmopolitan) થયેલું…
વધુ વાંચો >ઈલેસ્ટોમર
ઈલેસ્ટોમર : રબર જેવા પ્રત્યાસ્થ (elastic) પદાર્થો. વિરૂપણ (deformation) પછી મૂળ આકાર ફરી પ્રાપ્ત કરવો, ચવડપણું (toughness), હવામાનની તથા રસાયણોની અસર સામે પ્રતિકાર વગેરે રબરના અગત્યના ગુણો છે. ઈલેસ્ટોમર શબ્દપ્રયોગ સામાન્ય રીતે રબર જેવા સંશ્લેષિત પદાર્થો માટે વપરાય છે. બધા જ ઈલેસ્ટોમરને 100થી 1,000 ટકા સુધી ખેંચીને લાંબા કરી શકાય…
વધુ વાંચો >ઈલોરા
ઈલોરા (ઈ. સ. પાંચમી-છઠ્ઠીથી નવમી-દશમી સદી) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં ઔરંગાબાદ જિલ્લામાંનું ભારતનાં પ્રાચીન શિલ્પસ્થાપત્ય માટે જગવિખ્યાત બનેલું પ્રવાસધામ. ઔરંગાબાદથી 29 કિમી. ઇશાન ખૂણે આવેલા આ સ્થળનું મૂળ નામ વેરુળ છે. ખડકોને કંડારીને કરેલી સ્થાપત્યરચના શૈલસ્થાપત્ય કે ગુફાસ્થાપત્ય તરીકે ઓળખાય છે. ગુપ્તકાળમાં પશ્ચિમ ઘાટના પહાડો પર કોતરાયેલાં શિલાસર્જનો ધરાવતી હિંદુ, બૌદ્ધ…
વધુ વાંચો >ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ
ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ (1820) : કીટ્સનું અનેક ર્દષ્ટિએ મહત્વનું દીર્ઘ અંગ્રેજી કથાકાવ્ય. કીટ્સે મધ્યયુગીન પ્રેમવિષયક રોમાંચક કથાસામગ્રીનો અહીં ઉપયોગ કર્યો છે. શેક્સ્પિયરની ‘રોમિયો ઍન્ડ જુલિયટ’ નાટ્યકૃતિની, તેમજ તેની કલાત્મક રચના પર અંગ્રેજ કવિ ચૉસર અને ઇટાલિયન વાર્તાકાર બૉકેચિયોની અસર અહીં સ્પષ્ટપણે દેખાય છે. પણ સમગ્ર કૃતિના આંતરબાહ્ય બંધારણ ઉપર…
વધુ વાંચો >ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ
ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ : ખ્રિસ્તી ધર્મના પ્રૉટેસ્ટન્ટ પંથનો પેટાપ્રવાહ. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં મુખ્યત્વે 3 ધર્મપ્રવાહો કે સંપ્રદાયો છે : કૅથલિક (જે પોપની અધ્યક્ષતા નીચે છે અને જેમાં પેટાસંપ્રદાયો નથી.), ઑર્થડૉક્સ અને પ્રૉટેસ્ટન્ટ (જે પોપના અધિકારને માનતા નથી.) છેલ્લા બે ધર્મપ્રવાહોમાં ઘણા પેટાસંપ્રદાયો છે. ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ પ્રૉટેસ્ટન્ટ પ્રવાહનો એક પેટાપ્રવાહ છે. અંગ્રેજી શબ્દ…
વધુ વાંચો >ઈવાન્સ, ઑલિવર
ઈવાન્સ, ઑલિવર (જ. 13 સપ્ટેમ્બર 1755, ન્યૂયૉર્ક; અ. 15 એપ્રિલ 1819, ન્યૂયૉર્ક) : સતત ઉત્પાદન (continuous production) અને ઉચ્ચ-દબાણવાળા વરાળએન્જિનના અમેરિકન શોધક. 1784માં અનાજ દળવાના કારખાનામાં એક છેડે અનાજ દાખલ કરીને વચ્ચેનાં બધાં જ સોપાને યાંત્રિક યુક્તિઓનો ઉપયોગ કરીને બીજા છેડે તૈયાર લોટ મેળવવાની સતત ઉત્પાદનની પદ્ધતિ તેમણે પ્રથમવાર દાખલ…
વધુ વાંચો >ઈવાલ, યોહૅનિસ
ઈવાલ, યોહૅનિસ (જ. 18 નવેમ્બર 1743, કોપનહેગન; અ. 17 માર્ચ 1781, કોપનહેગન) : ડેન્માર્કના એક મહાન ઊર્મિકવિ અને નાટ્યકાર. સ્કૅન્ડિનેવિયાની દંતકથા તથા પુરાણકથાઓના વિષયોનો સર્જનાત્મક ઉપયોગ કરનાર તેઓ એમની ભાષાના સર્વપ્રથમ લેખક હતા. પાદરી પિતાના અવસાન પછી તેમને શાળાએ મૂકવામાં આવ્યા. ત્યાં ‘ટૉમ જૉન્સ’ તથા ‘રૉબિન્સન ક્રૂસો’ના વાચનથી તેમની સાહસ-ભાવના…
વધુ વાંચો >ઈવોલ્વુલસ
ઈવોલ્વુલસ : જુઓ વિષ્ણુકાંતા (કાળી શંખાવલી).
વધુ વાંચો >ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં
ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં : ઇમારતોનાં છાપરાંની રચના કરતી વખતે દીવાલ પરના તેના આધારોને લંબાવી અને ત્યાં ઉદભવતા સાંધાને રક્ષણ આપવા માટેની રચના. ખાસ કરીને નેવાંની રચના એવી હોય છે કે તે છાપરા પરથી નીચે દડતા વરસાદના પાણીને એકત્રિત કરીને નિકાલ માટેની નીકમાં જવા દે છે. આ નીક સાથે નેવાંની…
વધુ વાંચો >ઈશાનવર્મા
ઈશાનવર્મા (રાજ્યકાળ 554-576 આશરે) : કનોજનો મૌખરિ વંશનો રાજા. પિતા ઈશ્વરવર્મા અને માતાનું નામ ઉપગુપ્તા. ઉપગુપ્તા ગુપ્તકુલની રાજકન્યા હતી. કનોજનું મૌખરિ રાજ્ય ઈશાનવર્માને વારસામાં મળ્યું હતું તેથી તેની ગણના મહારાજાધિરાજ તરીકે થવા લાગી. ઉત્તરકાલીન ગુપ્તોના કુમારગુપ્ત ત્રીજાએ ઉત્તરમાં કૂચ કરી ઈશાનવર્માને હરાવ્યો હતો. મૌખરિ અને ગુપ્તો વચ્ચે આ વિગ્રહ લાંબો…
વધુ વાંચો >