ખંડ ૨
આદિવિષ્ણુથી ઈલાઇટિસ
ઇન્ડિયન ઈન્ડિપેન્ડન્સ ઍક્ટ
ઇન્ડિયન ઇન્ડિપેન્ડન્સ ઍક્ટ : ભારતના સ્વાતંત્ર્યને લગતો કાયદો. દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધની સમાપ્તિ (ઑગસ્ટ, 1945) બાદ હિન્દને સ્વાતંત્ર્ય આપવાની પ્રક્રિયા વિશેષ વેગીલી બની. હિન્દના મુખ્ય રાજકીય પક્ષોમાં એકતાના અભાવને લીધે તથા મુસ્લિમ લીગ પાકિસ્તાનની પ્રાપ્તિ માટે આગ્રહી હોવાને કારણે ભારતને અખંડિત રાખીને સ્વરાજ્ય આપવાની કૅબિનેટ મિશન યોજના નિષ્ફળ ગઈ. આ સંજોગોમાં લૉર્ડ…
વધુ વાંચો >ઈન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ઍસ્ટ્રોફિઝિક્સ
ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ઍસ્ટ્રોફિઝિક્સ (IIA) : ભારત સરકારની સંપૂર્ણ સહાય મેળવતી ખગોળ-ભૌતિકીના સંશોધન માટેની સ્વાયત્ત સંસ્થા. 1786માં સૌપ્રથમ ખાનગી વેધશાળા તરીકે ચેન્નાઈમાં આ સંસ્થાની શરૂઆત થઈ હતી. હાલના માળખામાં રૂપાંતરિત થતાં અગાઉ ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના અને ભારત સરકારના આધિપત્ય નીચે તે કામ કરતી હતી. આ સંસ્થાના બૅંગાલુરુ, કોડાઇકેનાલ, કાવાલુર અને…
વધુ વાંચો >ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ કેમિકલ બાયોલૉજી
ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ કેમિકલ બાયોલૉજી: જાદવપુર (કૉલકાતા) ખાતેની રાષ્ટ્રીય સંશોધનસંસ્થા. મૂળ 1935માં ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ફૉર મેડિકલ રિસર્ચ નામથી ડૉ. જે. સી. રે (તેના સ્થાપક-નિયામક) અને તેમના દીર્ઘર્દષ્ટિવાળા સાથીદારોની પ્રેરણાથી સ્વાયત્ત સંસ્થા તરીકે સ્થપાઈ હતી. 1956માં કાઉન્સિલ ઑવ્ સાયન્ટિફિક ઍન્ડ ઇન્ડસ્ટ્રિયલ રિસર્ચે તેનો હવાલો સંભાળતાં તેનું નવું નામ ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ફૉર…
વધુ વાંચો >ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ જિયોમૅગ્નેટિઝમ
ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ જિયોમૅગ્નેટિઝમ: એપ્રિલ, 1971માં ભારત સરકારના આધિપત્ય નીચે સ્થપાયેલ ભૂચુંબકત્વ (geomagnetism) અને વાયુગતિશાસ્ત્ર (aeronomy) ક્ષેત્રની અગ્રણી સ્વાયત્ત સંશોધન-સંસ્થા. તે જૂની અને જાણીતી કોલાબા અને અલિબાગ વેધશાળાઓની અનુગામી ગણાય છે. તેનું વડું મથક મુંબઈમાં છે અને તેના ત્રણ મુખ્ય વિભાગો છે : (1) વેધશાળા અને આધારસામગ્રી(data)નું પૃથક્કરણ, (2) ઉચ્ચ…
વધુ વાંચો >ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટૅક્નૉલૉજી
ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટૅક્નૉલૉજી (IIT) : ઉચ્ચ પ્રાવૈધિક (technological) શિક્ષણ અને સંશોધન માટેની ઉચ્ચ સ્તરની ભારતીય સંસ્થાઓ. પ્રાવૈધિક કેળવણી અંગે કેન્દ્ર સરકારના શિક્ષણ મંત્રાલયને સલાહ તથા માર્ગદર્શન આપવા માટે ઑલ ઇન્ડિયા કાઉન્સિલ ઑવ્ ટૅકનિકલ એજ્યુકેશન(AICTE)ની 1946માં રચના કરવામાં આવી હતી. એન. આર. સરકાર તદર્થ (ad hoc) કમિટીના હેવાલની એ. આઇ.…
વધુ વાંચો >ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટ્રૉપિકલ મીટિયરૉલૉજી
ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટ્રૉપિકલ મીટિયરૉલૉજી (IITM) : 1 એપ્રિલ, 1971ના રોજ પુણે નજીક પાશાનમાં સ્થાપવામાં આવેલી કેવળ હવામાનશાસ્ત્રના સંશોધનકાર્ય માટેની સ્વાયત્ત સંસ્થા. તે મૂળ ઇન્ડિયન મીટિયરૉલૉજિકલ ડિપાર્ટમેન્ટની એક પાંખ તરીકે 1962માં ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટ્રૉપિકલ મીટિયરૉલૉજીના નામથી ‘રામદુર્ગ હાઉસ’માં શરૂ કરવામાં આવેલી. આ નિર્ણય ભારતના આર્થિક વિકાસને અનુરૂપ હતો. ડૉ. પી. આર.…
વધુ વાંચો >ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ પેટ્રોલિયમ
ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ પેટ્રોલિયમ (IIP) : 1960માં નવી દિલ્હી અને 1963થી દહેરાદૂન ખાતે કાર્ય કરતી પેટ્રોલિયમ અંગેની સંસ્થા. તે CSIRની એક મહત્વની પ્રયોગશાળા છે. તેનું મુખ્ય ધ્યેય પેટ્રોલિયમ અને તેની પેદાશો, કુદરતી વાયુ અને પેટ્રો-રસાયણોના પ્રક્રમણ (processing) તથા ઉપયોગ અંગેનું સંશોધન અને વિકાસકાર્ય છે. આ ઉપરાંત આ ક્ષેત્ર અંગેના બજાર-સર્વેક્ષણ…
વધુ વાંચો >ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ મૅનેજમેન્ટ-અમદાવાદ
ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ મૅનેજમેન્ટ, અમદાવાદ (IIM) : ઉચ્ચ-સ્તરીય વ્યવસ્થાપન અને તેની વિકસતી કાર્યપદ્ધતિઓ અંગે અધ્યયન અને સંશોધન કરતી તેમજ તે અંગેની તાલીમ આપતી સંસ્થા. અમદાવાદ ખાતે આ સંસ્થાની સ્થાપનામાં વિશ્વવિખ્યાત અવકાશ વૈજ્ઞાનિક ડૉ. વિક્રમ સારાભાઈનો ફાળો અત્યંત મહત્વનો રહ્યો છે. અમદાવાદની આ સંસ્થા દેશની આ પ્રકારની સર્વપ્રથમ સંસ્થા છે. ભારત…
વધુ વાંચો >ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ રિમોટ સેન્સિંગ
ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ રિમોટ સેન્સિંગ (IIRS) : ભારત સરકારના ડિપાર્ટમેન્ટ ઑવ્ સ્પેસની નૅશનલ રિમોટ સેન્સિંગ એજન્સી(NRSA)ના એક વિભાગ તરીકે કાર્ય કરતી સંસ્થા. ઇન્ડિયન ફોટોઇન્ટરપ્રિટેશન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ(IPI)ની સર્વે ઑવ્ ઇન્ડિયાની છત્રછાયા નીચે નેધરલૅન્ડ્ઝની સરકારના સહકારથી 1966માં તેની સ્થાપના થઈ હતી. આનું માળખું નેધરલૅન્ડ્ઝની ઇન્ટરનેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ફૉર ઍરોસ્પેસ સર્વે ઍન્ડ સાયન્સીઝ અનુસાર રચવામાં આવ્યું…
વધુ વાંચો >ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ સાયન્સ
ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ સાયન્સ (IIS) : 1911માં બૅંગાલુરુમાં સ્થાપવામાં આવેલી વિજ્ઞાન અને ઇજનેરીની વિવિધ શાખાઓમાં ઉચ્ચ શિક્ષણ તથા સંશોધનની સગવડ ધરાવતી ભારતની જૂનામાં જૂની અને ખ્યાતનામ સંસ્થા. જમશેદજી નસરવાનજી તાતા(1839-1904)ને છેક ઓગણીસમી સદીના અંતભાગમાં પ્રતીતિ થઈ હતી કે દેશના ભવિષ્યના વિકાસનો નિર્ણાયક આધાર વિજ્ઞાન અને ઇજનેરી ક્ષેત્રમાંના સંશોધન ઉપર રહેલો…
વધુ વાંચો >આદિવિષ્ણુ
આદિવિષ્ણુ (જ. 5 સપ્ટેમ્બર 1940, મછલીપટ્ટનમ્; અ. 2020 હૈદરાબાદ) : આધુનિક તેલુગુ લેખક. પૂરું નામ આદિવિષ્ણુ વિઘ્નેશ્વર રાવ. જન્મ ગણેશચતુર્થીને દિવસે થયો હોવાથી એમનું નામ વિઘ્નેશ્વર રાવ રાખેલું, મછલીપટ્ટનમ્ની હિંદુ કૉલેજમાંથી સ્નાતક, રાજ્યના માર્ગવાહનવ્યવહારમાં હિસાબનીશ અને પછીથી તેમાં લોકસંપર્ક અધિકારી તરીકે પદોન્નતિ કરેલી. કૉલેજજીવનમાં વાર્તાઓ લખવાનું શરૂ કરેલું. કૉલેજમાં ભણતા…
વધુ વાંચો >આદિ શંકરાચાર્ય
આદિ શંકરાચાર્ય : જુઓ, શંકરાચાર્ય (આદ્ય)
વધુ વાંચો >આદિ શંકરાચાર્ય (ચલચિત્ર)
આદિ શંકરાચાર્ય (ચલચિત્ર) : 1983માં સંસ્કૃત ભાષામાં નિર્માણ પામેલું સર્વપ્રથમ ભારતીય ચલચિત્ર. બારસો વર્ષ કરતાં પણ વધુ સમય પહેલાં ભારતમાં જન્મેલા અને વિશ્વની મહાન વિભૂતિઓમાં ગણાતા સંત-દાર્શનિક આદિ શંકરાચાર્યના જીવનદર્શનને રૂપેરી પડદાના માધ્યમ દ્વારા સામાન્ય જનતા સમક્ષ અત્યંત અસરકારક અને સુરુચિપૂર્ણ રીતે રજૂ કરવાનો આ એક અત્યંત સફળ પ્રયાસ છે.…
વધુ વાંચો >આદીશ્વર મંદિર, શત્રુંજય
આદીશ્વર મંદિર, શત્રુંજય : શત્રુંજયગિરિ પરનાં જૈન દેવાલયોમાં આદીશ્વર ભગવાનનું સૌથી મોટું અને ખરતરવસહી નામે પ્રસિદ્ધ જિનાલય. દાદાના દેરાસર તરીકે જાણીતા આ દેવાલયનો એક કરતાં વધારે વખત જીર્ણોદ્ધાર થયેલો છે, પરંતુ ઈ. સ. 1531માં ચિતોડના દોશી કર્માશાહે આ મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કરેલો, તેનો આભિલેખિક પુરાવો મંદિરના સ્તંભ ઉપર કોતરેલા 87 પંક્તિવાળા…
વધુ વાંચો >આદું
આદું : એકદળી વર્ગમાં આવેલા કુળ સાઇટેમિનેસી અને ઉપકુળ ઝિન્જિબરેસીની એક સંવર્ધિત (cultivated) તેજાનાની વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Zingiber officinale Roscoe (સં. आर्द्रक; હિં. अदरक; અં. જિંજર; ગુ. આદું) છે. આદુંનું લૅટિન નામ એક સંસ્કૃત નામ ‘શૃંગવેર’ ઉપરથી પડ્યું હોય તેમ મનાય છે. ડાંગનાં જંગલોમાં મળતી જાતિ જંગલી આદું Zingiber…
વધુ વાંચો >આદ્ય તારકપિંડ
આદ્ય તારકપિંડ : વાયુવાદળોમાંથી બંધાયેલ તેજસ્વી વાયુપિંડ. બ્રહ્માંડમાં આવેલાં તારાવિશ્વોમાં તારા ઉપરાંત વાયુનાં વિરાટ વાદળો આવેલાં છે. અનેક પ્રકાશવર્ષના વિસ્તારવાળાં આ વાયુવાદળોને નિહારિકાઓ કહેવામાં આવે છે. અવકાશસ્થિત વાયુવાદળો તારાઓનાં ઉદભવસ્થાન છે. અવકાશના વાયુવાદળમાં કોઈ સ્થળે કંપ પેદા થતાં એ કંપનવાળા સ્થળે વાયુના કણો એકબીજાની વધુ નજદીક ખેંચાઈ વાયુની ગ્રંથિ બનાવે…
વધુ વાંચો >આદ્ય રંગાચાર્ય
આદ્ય રંગાચાર્ય (જ. 26 સપ્ટેમ્બર 1904, અગરખેડ, જિ. બિજાપુર, કર્ણાટક; અ. 17 ઑક્ટોબર 1984, બૅંગાલુરુ, કર્ણાટક) : કન્નડ નાટકકાર, વિવેચક, નવલકથાકાર અને ચિંતક. ‘શ્રીરંગ’ તખલ્લુસથી પણ લખતા હતા. જન્મ કર્ણાટકના બિજાપુર જિલ્લાના અગરખેડ ગામમાં થયો હતો. એમણે પુણેની ડેક્કન કૉલેજમાં અને લંડનની પ્રાચ્યવિદ્યાશાળા(School of Oriental Studies)માં અભ્યાસ કર્યો હતો. ધારવાડની…
વધુ વાંચો >આધ ચાનની (ચાંદની) રાત
આધ ચાનની (ચાંદની) રાત (1972) : પંજાબી નવલકથા. લેખક ગુરુદયાલસિંઘ (1933). તેમને ભારતીય સાહિત્ય અકાદમીનો 1975નો ઍવૉર્ડ મળેલ છે. પંજાબના માલ્વા પ્રદેશના ખેડૂતોની આ કરુણ કથા છે. નવલકથાનું કેન્દ્ર એક ગામડું છે અને નવલકથાનો નાયક મદન છે. નવલકથાનો નાયક પરંપરાગત મૂલ્યો અને બદલાતી સામાજિક સ્થિતિમાં સપડાયેલો છે. ગામડાનો લંબરદાર એનું…
વધુ વાંચો >આધમગઢ (આઝમગઢ)
આધમગઢ (આઝમગઢ) : મધ્યપ્રદેશમાં પંચમઢી પાસે આવેલું પુરાતત્વીય સ્થળ. હોશંગાબાદ વિસ્તારના આ સ્થળે ગુફાઓમાં આવેલાં ચિત્રો પ્રાગૈતિહાસિક કાળનાં હોવાની માન્યતા છે, પરંતુ તે ચિત્રો વિવિધ યુગોનાં હોવાની સંભાવના તપાસવા જેવી છે. આ સ્થળે વધુ તપાસ કરતાં ત્યાં અન્ત્યાશ્મ યુગનાં ઓજારો મળી આવ્યાં છે તે પરથી અહીં પ્રાગૈતિહાસિક કાળમાં વસ્તી હોવાનું…
વધુ વાંચો >