ખંડ ૨૦
વિકરી, વિલિયમથી વૈંપટિ, ચિન્ન સત્યમ્
વિંધ્ય-રચના
વિંધ્ય–રચના : જુઓ પ્રી-કૅમ્બ્રિયન કાળગાળો.
વધુ વાંચો >વિંધ્ય હારમાળા
વિંધ્ય હારમાળા : ભારતના મધ્ય ભાગમાં ઊંચાણવાળો પ્રદેશ રચતી તૂટક હારમાળા. તે ગુજરાતની પૂર્વ દિશાએથી શરૂ થઈ, મધ્યપ્રદેશને વીંધીને ઉત્તરપ્રદેશના વારાણસી નજીક ગંગાની ખીણ પાસે અટકે છે. આ રીતે પૂર્વ-પશ્ચિમ વિસ્તરેલી આ હારમાળાની લંબાઈ આશરે 1,086 કિમી. જેટલી છે. પશ્ચિમ તરફ તે માળવાના ઉચ્ચપ્રદેશની દક્ષિણ ધાર રચે છે; ત્યાંથી તે…
વધુ વાંચો >વિંશતિવિંશિકા
વિંશતિવિંશિકા : એક સુંદર પ્રાકૃત રચના. એના રચનાર છે સુપ્રસિદ્ધ જૈન આચાર્ય યાકિનીસૂનુ હરિભદ્રસૂરિ. આ ધાર્મિક ગ્રંથમાં કુલ 20 અધિકાર છે અને આ દરેક અધિકારમાં વીસ-વીસ ગાથાઓ છે. એ રીતે એનું ‘વિંશતિવિંશિકા’ એવું નામ યથાર્થ ગણાય. આ ગણતરી અનુસાર 20 x 20 = 400 ગાથાઓ સમગ્ર ગ્રંથની ગણાય. એમાં આલેખાયેલા…
વધુ વાંચો >વીકલિફ, જ્હૉન
વીકલિફ, જ્હૉન (જ. ઈ. સ. 1330, યૉર્કશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 31 ડિસેમ્બર 1384, લુટરવર્થ, લકેશાયર) : યુરોપના ઉત્તર-મધ્યયુગના અગ્રણી અંગ્રેજ ધર્મશાસ્ત્રી, ધર્મસુધારક અને ચિંતક ધર્મ અને રાજ્યશાસ્ત્ર અંગેના મૌલિક વિચારો દ્વારા ધર્મસુધારણાની ચળવળનો પાયો નાંખનાર વિચારક. ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટી ખાતે અભ્યાસ કર્યા બાદ તેઓ 1360માં ત્યાં તત્ત્વજ્ઞાનના પ્રાધ્યાપક બન્યા. ત્યારબાદ ધાર્મિક માન્યતાઓથી…
વધુ વાંચો >વીક્સ, એવરટન
વીક્સ, એવરટન (જ. 26 ફેબ્રુઆરી 1925, બ્રિજટાઉન, બાર્બાડૉસ) : વેસ્ટ ઇન્ડિઝના ક્રિકેટ-ખેલાડી. તેઓ છટાદાર ફટકાબાજ હતા અને એ રીતે અનેક ટીમના ગોલંદાજી-આક્રમણને તેઓ વેરવિખેર કરી મૂકતા. ભારત સામેની ટેસ્ટશ્રેણીમાં તેમણે 2 વખત 100 ઉપરાંતની સરેરાશ નોંધાવી હતી : 1948-49માં 111.28ની સરેરાશથી 779 રન અને 1953માં 102.28ની સરેરાશથી 716 રન. 1948માં…
વધુ વાંચો >વીજધ્રુવ વિભવ (electrode potential) :
વીજધ્રુવ વિભવ (electrode potential) : વીજરાસાયણિક [ગૅલ્વેનિક તથા વીજાપઘટની (electrolytic)] કોષોમાં પરસ્પર સંપર્કમાં રહેલ ઇલેક્ટ્રૉનીય અને વિદ્યુત-અપઘટનીય એમ બે વીજવાહકોના બનેલા પ્રત્યેક વીજધ્રુવની બાબતમાં આ બે પ્રાવસ્થાઓને અલગ પાડતી સપાટી આગળ અસ્તિત્વ ધરાવતો (વીજ) વિભવનો તફાવત. ઇલેક્ટ્રૉનનું સ્થાનાંતરણ (transfer) થતું હોય તેવી દહન (combustion), શ્વસન (respiration), પ્રકાશસંશ્લેષણ (photosynthesis), સંક્ષારણ (ક્ષારણ,…
વધુ વાંચો >વીજભાર-વાહક (lightning conductor)
વીજભાર–વાહક (lightning conductor) : અવકાશીય વિદ્યુત-પ્રપાત સામે ઇમારતોનું રક્ષણ કરવા માટે ઉપયોગમાં લેવાતો વિદ્યુતવાહક. વર્ષાવાદળો (ખાસ કરીને Cumulo-Nimbus પ્રકારનાં વાદળો) જે વિસ્તારમાં સર્જાય, તે વિસ્તારમાં પ્રવર્તતા પ્રબળ ઊર્ધ્વગામી વાયુપ્રવાહોને કારણે વાદળના સ્તરો મોટી માત્રામાં વીજભાર ધરાવતા થાય છે અને આ કારણે વાદળોના સ્તરો વચ્ચે, તેમજ વાદળના સ્તર અને જમીન વચ્ચે…
વધુ વાંચો >વીજભાર-સંયુગ્મન (charge conjugation)
વીજભાર–સંયુગ્મન (charge conjugation) : કણો અને પ્રતિકણોને જોડતો સમમિતીય કારક (symmetry operater). વીજભાર-સંયુગ્મન એ અસતત (discontinuous) રૂપાંતરણો સાથે સંકળાયેલ છે. ફોટૉન અને p°મેસૉન સિવાય બીજા બધા કણો પ્રતિકણો ધરાવે છે. કણ તથા તેનો પ્રતિકણ સમાન દળ અને સમાન જીવનકાળ (life time) ધરાવતા હોય છે, પણ તેમની વિદ્યુતભાર જેવી ક્વૉન્ટમ સંખ્યાઓ…
વધુ વાંચો >વીજભાર-સંરક્ષણ
વીજભાર–સંરક્ષણ : કોઈ પણ પ્રક્રિયા (રાસાયણિક કે ન્યૂક્લિયર) દરમિયાન કુલ વીજભારનું અચળ રહેવું. પદાર્થના મૂળભૂત કણોને વીજભાર (electric charge) તરીકે ઓળખાતું એક પરિમાણ હોય છે અને પરમાણુની રચનામાં જરૂરી એવા કુલંબ(coulomb)-બળ માટે તે કારણભૂત હોય છે. કોઈ પણ ભૌતિકીય પ્રક્રિયા દરમિયાન આ પરિમાણના કુલ મૂલ્યમાં ફેરફાર થતો નથી. આને વીજભાર-સંરક્ષણ(conservation…
વધુ વાંચો >વીજળીનું મીટર (electric meter)
વીજળીનું મીટર (electric meter) : વિદ્યુતપ્રવાહનું માપન કરતું ઉપકરણ. ગ્રાહક વડે વપરાયેલ વિદ્યુત-ઊર્જાના જથ્થાનું માપન કરવા વિદ્યુત કંપનીઓ વૉટ-કલાક મીટરનો ઉપયોગ કરે છે. આ વિદ્યુતશક્તિને કિલોવૉટ-કલાકમાં વ્યક્ત કરવામાં આવે છે. એક કિલોવૉટ-કલાક = 1000 વૉટ-કલાક થાય છે. 100 વૉટના વિદ્યુત-ગોળાને એક કલાક માટે ચાલુ રાખતાં 1 કિલોવૉટ-કલાક વિદ્યુત વપરાય છે.…
વધુ વાંચો >વિકરી, વિલિયમ
વિકરી, વિલિયમ (જ. 1914, વિક્ટૉરિયા, બ્રિટિશ કોલંબિયા, કૅનેડા; અ. 13 ઑક્ટોબર 1996, ન્યૂયૉર્ક) : અર્થશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પારિતોષિકના સહવિજેતા અમેરિકન અર્થશાસ્ત્રી. માત્ર અસમમિતીય માહિતી (asymetric information) જ ઉપલબ્ધ હોય તેવા સંજોગોમાં લેવાતા નિર્ણયો પાછળ કયા પ્રકારનાં પરિબળો કામ કરતાં હોય છે તેનું વિશ્લેષણ કરતો સિદ્ધાંત તારવવા બદલ 1996નું અર્થશાસ્ત્ર માટેનું…
વધુ વાંચો >વિકલ, શ્રીવત્સ
વિકલ, શ્રીવત્સ (જ. 1930, રામનગર, જમ્મુ; અ. 1970, તેજપુર, આસામ) : ડોગરી વિદ્વાન. પંડિત પરિવારમાં જન્મ. તેમણે નાની ઉંમરમાં તેમનાં માતાપિતા ગુમાવેલાં. તેથી અનુકૂળ સંજોગો માટે એક સ્થળેથી બીજા સ્થળે તેમને ભટકવું પડેલું. તે દરમિયાન તેઓ ક્ષયરોગનો ભોગ બન્યા હતા. તેમણે 20 વર્ષની વયે ટૂંકી વાર્તાઓ અને કાવ્યો લખવાનો પ્રારંભ…
વધુ વાંચો >વિકલ સમીકરણો
વિકલ સમીકરણો : x, y અને y ના x વિશેના વિકલન ફળોને સમાવતું કોઈ પણ સમીકરણ. દા.ત., વગેરે વિકલ સમીકરણો છે. વિકલ સમીકરણોનું જ્ઞાન ગણિત સિવાયની વિજ્ઞાનની અન્ય શાખાઓ તથા સમાજવિદ્યાની શાખાઓના અભ્યાસમાં પણ ઘણું ઉપયોગી છે. વિકલ સમીકરણમાં આવતા મહત્તમ કક્ષાના વિકલનફળની કક્ષાને વિકલ સમીકરણની કક્ષા (order) કહેવાય છે.…
વધુ વાંચો >વિકસિત અને વિકાસશીલ દેશો
વિકસિત અને વિકાસશીલ દેશો : માથાદીઠ આવકની કસોટીના આધાર પર કરવામાં આવેલું દુનિયાના દેશોનું વર્ગીકરણ. 1950-60ના દસકામાં દુનિયાના ગરીબ દેશોના આર્થિક વિકાસના પ્રશ્નોની ચર્ચા અર્થશાસ્ત્રીઓએ હાથ ધરી ત્યારે તેમણે વિશ્લેષણના હેતુ માટે દુનિયાના દેશોને બે વિભાગમાં વહેંચ્યા હતા. એ દસકાના ઉત્તરાર્ધમાં દુનિયાની માથાદીઠ આવક અમેરિકાના 200 ડૉલર જેટલી અંદાજવામાં આવી…
વધુ વાંચો >વિકળો
વિકળો : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સિલેસ્ટ્રેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Gymnosporia montana (Roth) Benth syn. spinosa (Forsk.) Flori (l syn – Maytenus emarginata) (સં. વિકંકત્; હિં. કંટાઈ, વંજ, બૈકલ; ગુ. વિકળો, બહેકળ) છે. તે ક્ષુપ કે નાના વૃક્ષ-સ્વરૂપે સમગ્ર ભારતમાં, ખાસ કરીને ડુંગરાળ જમીનમાં થાય છે. પર્ણપાતી (deciduous)…
વધુ વાંચો >વિકાચીભવન (devitrification)
વિકાચીભવન (devitrification) : કાચમય કણરચનાવાળા ખડકોની અમુક ચોક્કસ ખનિજ-ઘટકોમાં છૂટા પડવાની ઘટના. છૂટા પડતા ઘટકોમાં સામાન્ય રીતે ક્વાર્ટ્ઝ અને ફેલ્સ્પારના અતિસૂક્ષ્મ સ્ફટિકો હોય છે. કાચમય સ્થિતિમાં ઘનીભવન થયા પછીથી સ્ફટિકમય સ્થિતિમાં થતો ફેરફાર આ ઘટનાની ખાસિયત છે. ઑબ્સિડિયન કે પિચસ્ટૉન જેવા મળૂભૂત કાચમય અગ્નિકૃત ખડકમાંથી નાના પાયા પર થતા આ…
વધુ વાંચો >વિકાસ
વિકાસ : લોકોના જીવનધોરણને ઊંચે લઈ જતાં પરિવર્તનો. વિકાસનો ખ્યાલ આદર્શલક્ષી (normative) છે. તેથી તેમાં કયાં અને કેવાં પરિવર્તનોને વિકાસ ગણવો એ વિશે મતમતાંતર પ્રવર્તે છે. આને કારણે અર્થશાસ્ત્રીઓ વિકાસને બદલે આર્થિક વૃદ્ધિ (economic growth) કે વૃદ્ધિ(growth)ના ખ્યાલને પસંદ કરે છે; જેમાં કોઈ આદર્શ અભિપ્રેત નથી. આર્થિક વૃદ્ધિ એટલે રાષ્ટ્રના…
વધુ વાંચો >વિકાસનાં સોપાનો
વિકાસનાં સોપાનો : જુઓ સોપાનો, બાળવિકાસનાં.
વધુ વાંચો >વિકાસ બૅંકો
વિકાસ બૅંકો : આર્થિક વિકાસ માટે સહાયરૂપ બનતી બૅંકો. વિકાસ બૅંક અવિકસિત મૂડીબજાર તેમજ વ્યાપારી બૅંકોનું લાંબાગાળાનું ધિરાણ પૂરું પાડવાના આશયથી અસ્તિત્વમાં આવેલી સંસ્થા છે. તેનું કાર્ય મુખ્યત્વે નાણાકીય અછતને અનુરૂપ સહાય પૂરી પાડવાનું છે. આ ઉપરાંત તે તકનીકી સહાય તેમજ વિકાસ માટે તજ્જ્ઞો દ્વારા સલાહની પણ વ્યવસ્થા ગોઠવી આપે…
વધુ વાંચો >વિકાસ-વળતર
વિકાસ-વળતર : આયકર અધિનિયમ 1961 હેઠળ નવાં યંત્રો અને વહાણોની ખરીદકિંમતના નિર્દિષ્ટ દરે ધંધાની કરપાત્ર આવકમાંથી આપવામાં આવતી કપાત. દેશના ઝડપી ઔદ્યોગિક વિકાસ માટે વિશ્વભરની સરકારો જાહેર વિત્તવ્યવસ્થા હેઠળ વિવિધ યુક્તિ-પ્રયુક્તિઓ અજમાવે છે. ભારત સરકારે પણ તેવી યુક્તિ-પ્રયુક્તિઓ અજમાવી છે. સીધા કરવેરા હેઠળ સરકારે આવકવેરા દ્વારા આવી પ્રયુક્તિ અજમાવી છે.…
વધુ વાંચો >