ખંડ ૧૨

પ્યાર જી પ્યાસથી ફલ્યુરોમયતા

પ્યાર જી પ્યાસ (1972)

પ્યાર જી પ્યાસ (1972) : જાણીતા સિંધી નવલકથાકાર ને રંગભૂમિના ઉપાસક ગોવિંદ માલ્હીકૃત સિંધી નવલકથા. તેને સાહિત્ય અકાદમીનો 1973ના વર્ષનો એવૉર્ડ મળ્યો હતો. આ ‘પ્યાર જી પ્યાસ’ નવલકથાની નાયિકા, સાચકલા પ્રેમની પ્રાપ્તિની ઝંખનામાં વિભિન્ન પુરુષોના સંપર્કમાં આવે છે. તેની વાસનાની તૃપ્તિ થાય છે, પરંતુ તેની પ્રેમતૃષા તો અતૃપ્ત જ રહી…

વધુ વાંચો >

પ્યારેસાહેબ

પ્યારેસાહેબ : અવધના બાદશાહ વાજિદઅલી શાહના એક વંશજ. એમની ગણના આ સદીની શરૂઆતના મહાન ગાયકો – મૌજુદીનખાં, ગૌહરજાન, જાનકીબાઈ વગેરે ઉપશાસ્ત્રીય સંગીતનાં ખ્યાતનામ ગાયકોમાં થતી હતી. બંગાળ પ્રાંતની એક રિયાસતના રાજા યતીન્દ્રમોહન ટાગોરનો આશ્રય તેમણે સ્વીકાર્યો હતો, જેને પરિણામે ભારતના અગ્રણી સંગીતકારો પાસેથી સંગીતની તાલીમ પ્રાપ્ત કરવાની તક તેમને મળી…

વધુ વાંચો >

પ્યાસા (1957)

પ્યાસા (1957) : હિંદી ચલચિત્રોના ઇતિહાસમાં સીમાચિહ્નરૂપ સર્જન. નિર્માણવર્ષ : 1957; નિર્માણસંસ્થા : ગુરુદત્ત ફિલ્મ્સ; સંવાદ : અબરાર અલવી; ગીતકાર : સાહિર લુધિયાનવી; દિગ્દર્શન : ગુરુદત્ત; છબીકલા : વી. કે. મૂર્તિ; સંગીત : એસ. ડી. બર્મન; મુખ્ય ભૂમિકા : ગુરુદત્ત, વહીદા રહેમાન, માલા સિંહા, જૉની વૉકર, રહેમાન, કુમકુમ, લીલા મિશ્ર,…

વધુ વાંચો >

પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146)

પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146) : પ્રાચીન સમયમાં રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે લડાયેલા વિગ્રહો. ભૂમધ્ય સમુદ્રના વિસ્તારમાં રોમન સત્તાનો ફેલાવો કરવા રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે ત્રણ યુદ્ધો થયાં, તે ‘પ્યુનિક વિગ્રહો’ તરીકે જાણીતાં છે. તે ત્રણેય વિગ્રહોમાં રોમનો વિજય થયો હતો. ફિનિશિયનોએ કાર્થેજ વસાવ્યું હતું. લૅટિન ભાષામાં ફિનિશિયનો માટે ‘પ્યુનિક’…

વધુ વાંચો >

પ્યુનીકા

પ્યુનીકા : જુઓ દાડમ

વધુ વાંચો >

પ્યુમીસ (pumice)

પ્યુમીસ (pumice) : આછા રાખોડી-શ્વેત રંગનો, જ્વાળામુખીજન્ય, વિશેષ સિલિકાધારક લાવાના ફીણમાંથી બનેલો, વધુ પડતો કોષમય કુદરતી કાચ. ખનિજીય બંધારણની ર્દષ્ટિએ સામાન્ય રીતે તે રહાયોલાઇટને સમકક્ષ, પરંતુ અસંખ્ય કોટરોથી ભરપૂર હોય છે. સંજોગભેદે તે ગઠ્ઠાઓ કે કણિકાને સ્વરૂપે પણ જમાવટ પામતો હોય છે, ક્વચિત્ તે ક્વાર્ટ્ઝ અને ફેલ્સ્પારના સૂક્ષ્મ સ્ફટિકો ધરાવતો…

વધુ વાંચો >

પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852)

પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852) : ગૉથિક સ્થાપત્યના હિમાયતી આંગ્લ સ્થપતિ. ઓગણીસમી સદીમાં ખ્રિસ્તી સ્થાપત્યમાંથી તેમણે પ્રશિષ્ટ શૈલીના ગૉથિક સ્થાપત્યને પ્રચલિત કર્યું અને દેવળોના ભવનની યથાર્થ અભિવ્યક્તિ રૂપે તેને રજૂ કર્યું. બ્રિટનના રાષ્ટ્રીય સ્મારકરૂપ ધ ન્યૂ પૅલિસ ઑવ્ વેસ્ટમિન્સ્ટર અથવા હાઉસ ઑવ્ પાર્લમેન્ટ(1836–68)ની સ્થાપત્યરચનામાં સર ચાર્લ્સ બેરીકૃત…

વધુ વાંચો >

પ્યોંગયાંગ (Pyongyang)

પ્યોંગયાંગ (Pyongyang) : એશિયા ખંડની પૂર્વમાં આવેલા ઉત્તર કોરિયા દેશનું પાટનગર. તે 39° 01´ ઉ. અ. અને 125° 45´ પૂ. રે. પર દેશના વાયવ્ય ભાગમાં ગીચ વસ્તીવાળા પ્રદેશમાં આવેલું છે. દેશની પશ્ચિમે આવેલા પીળા સમુદ્રના ભાગરૂપ પશ્ચિમ કોરિયા ઉપસાગરના કિનારાથી તે આશરે 48 કિમી.ને અંતરે અંદરના ભૂમિભાગમાં વસેલું છે. તે…

વધુ વાંચો >

પ્રકટીકરણ (development)

પ્રકટીકરણ (development) : અર્દશ્ય વસ્તુને પ્રકટ કરીને ર્દશ્યમાન કરવું તે. છબીકલાની દુનિયામાં ફિલ્મ કે કાગળ પર ચિત્ર દેખાય તેમ તેના પર ડાર્કરૂમમાં કરવામાં આવતી રાસાયણિક પ્રક્રિયા માટે પ્રયોજાતા ‘ડેવલપમેન્ટ’નો આ પર્યાય છે. તસવીર ઝડપતી વખતે કૅમેરાની અંદર, પ્રકાશર્દશ્ય ચિત્ર માટેની પૉઝિટિવ ફિલ્મ સિવાયની ફિલ્મ પર અંકિત થયેલ પ્રતિમા પ્રચ્છન્ન અને…

વધુ વાંચો >

પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning)

પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning) : પ્રયોજના માટેના જુદા જુદા વિકલ્પોને ધ્યાનમાં લઈ ફક્ત એક વિકલ્પને આખરી સ્વરૂપ આપવા માટે પદ્ધતિસરનું વિશ્લેષણ કરી સમયબદ્ધ અમલ કરવાની પદ્ધતિ. આયોજનના ત્રણ ઘટકો છે : (1) યોજનાનો હેતુ, (2) તે માટે જુદા જુદા વિકલ્પોનું વિશ્લેષણ, (3) કોઈ એક વિકલ્પને પસંદ કરી સમયબદ્ધ કરવો. આયોજન-પ્રક્રિયામાં સાધનસામગ્રી,…

વધુ વાંચો >

ફૉસ્ફૉરીકરણ

Feb 28, 1999

ફૉસ્ફૉરીકરણ (phosphorylation) : ફૉસ્ફેટ સમૂહ ‘p’ ()ને એસ્ટર બંધન વડે કોઈ પણ સંયુક્ત પદાર્થ સાથે જોડવાની પ્રક્રિયા. મોટાભાગની પ્રક્રિયાઓ ATP (A – P~P~P)ના વિઘટન સાથે સંકળાયેલી હોય છે; દા.ત., ADP ફૉસ્ફૉરીકરણની પ્રક્રિયામાં કાર્યશક્તિનો ઉમેરો થતો હોવાથી, તેની સાથે સંકળાયેલા ઉત્સેચકોને ‘કાઇનેઝ’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. ચયાપચયના એક પ્રકારમાં ઉત્સેચકોનું અન્યોન્ય…

વધુ વાંચો >

ફૉસ્ફૉરેસન્સ (સ્ફુરદીપ્તિ) અને ફ્લૉરેસન્સ (પ્રસ્ફુરણ અથવા પ્રતિદીપ્તિ)

Feb 28, 1999

ફૉસ્ફૉરેસન્સ (સ્ફુરદીપ્તિ) અને ફ્લૉરેસન્સ (પ્રસ્ફુરણ અથવા પ્રતિદીપ્તિ) : પદાર્થ ઉપર વિકિરણના રૂપમાં ઊર્જા આપાત થતાં પદાર્થનું દીપ્તિમાન થવું અને વિકિરણનો સ્રોત ખસેડી લેવાતાં સંદીપ્તિનું લુપ્ત થવું (પ્રસ્ફુરણ, પ્રતિદીપ્તિ) અથવા ચાલુ રહેવું (સ્ફુરદીપ્તિ). બંને પદાવલિ દીપ્ત ર્દશ્યમાન વિકિરણનું ઉત્સર્જન વર્ણવવા વપરાય છે. પ્રકાશરૂપે ઊર્જા બહાર ફેંકવાની બધી વિધિઓને સામાન્ય રીતે પ્રકાશસંદીપ્તિ…

વધુ વાંચો >

ફોહન પવન (foehn wind)

Feb 28, 1999

ફોહન પવન (foehn wind) : પર્વતની નીચેની બાજુએ વાતો ગરમ અને શુષ્ક પવન. પર્વતીય વિસ્તારમાં આવેલા ઊંચાણ-નીચાણવાળા ભાગો – સ્થળર્દશ્ય (climate) દ્વારા પવનની ક્ષૈતિજ ગતિ વિક્ષિપ્ત થાય છે અને હવાને ઊંચે ચઢવા કે નીચે ઊતરવાની ફરજ પડે છે. આ ક્રિયા દરમિયાન તેના દબાણમાં ફેરફાર થાય છે, જેને કારણે તાપમાનમાં ફેરફાર…

વધુ વાંચો >

ફ્યુઇજી

Feb 28, 1999

ફ્યુઇજી (જ. 6 ઑગસ્ટ 1884 સાન-સૂઇક્યો, જાપાન; અ. ?) : ગાંધી વિચારસરણી અને અહિંસક રીતરસમને વરેલા જાપાનના સર્વોદય નેતા. જાપાનના ગાંધી તરીકે તેઓ ઓળખાતા હતા. તેમણે શાળાજીવન દરમિયાન ખેતીવાડીનું શિક્ષણ મેળવ્યું અને પછીથી ધાર્મિક શિક્ષણ લીધું. 18 વર્ષની ભરયુવાન વયે ધર્મકાર્યને જીવન સમર્પિત કરવાનો સંકલ્પ કરી બૌદ્ધ ભિક્ષુ બનવાનું પસંદ…

વધુ વાંચો >

ફ્યુજિયામા

Feb 28, 1999

ફ્યુજિયામા : જાપાનનો અતિ પવિત્ર મનાતો 3,776 મીટરની ઊંચાઈ ધરાવતો જ્વાળામુખી પર્વત. તે ટોકિયોથી નૈર્ઋત્યમાં 120 કિમી. દૂર હૉન્શુના ટાપુ પર આવેલો છે. જાપાનીઓ તેને ફ્યુજિ, ફ્યુજિયામા અથવા ફ્યુજિ-સાન જેવાં જુદાં જુદાં નામથી ઓળખે છે. તે જાપાની સમુદ્રથી પૅસિફિક મહાસાગર સુધીની લાંબી, અવરોધોવાળી, હૉન્શુને ભેદીને જતી હારમાળાનો એક ભાગ બની…

વધુ વાંચો >

ફ્યુમેરિયેસી

Feb 28, 1999

ફ્યુમેરિયેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગનું એક કુળ. તે 19 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 425 જાતિઓ ધરાવે છે અને મૂળભૂત રીતે સમશીતોષ્ણ યુરેશિયામાં અને મોટેભાગે જૂની દુનિયાના દેશોમાં થાય છે. દક્ષિણ આફ્રિકામાં ચાર પ્રજાતિઓ થાય છે. Adlumia એકલપ્રરૂપ (monotypic) પ્રજાતિ છે. તે ત્રિપીંછાકાર સંયુક્ત પર્ણો ધરાવતી દ્વિવર્ષાયુ (biennial) વેલ છે. Dicentra (Bicuculla)…

વધુ વાંચો >

ફ્યુમેરોલ

Feb 28, 1999

ફ્યુમેરોલ : પોપડાના અંદરના ભાગમાંથી બહાર તરફ ધૂમ્રસેરોની માફક વરાળ કે વાયુબાષ્પ નીકળ્યા કરતી હોય એવાં કાણાં કે જ્વાળામુખી-બહિર્દ્વાર. ગરમ પાણીના ઝરા કે ફુવારામાંથી પણ ક્યારેક વરાળ કે બાષ્પ નીકળતી હોય છે. સામાન્ય રીતે જ્વાળામુખીને પાત્ર વિસ્તારોમાં આ પ્રકારનાં કાણાં જોવા મળતાં હોય છે, જે ફ્યુમેરોલ તરીકે ઓળખાય છે. સક્રિય…

વધુ વાંચો >

ફ્યુસલાજ

Feb 28, 1999

ફ્યુસલાજ : વિમાન-રચનામાં આવેલ પ્રથમ દ્વારથી છેલ્લા દ્વાર સુધીનો ભાગ. આ ભાગમાં મુસાફરોને બેસવાની જગા ઉપરાંત સામાન, બાથરૂમ, પરિચારિકાઓ માટેની જગા, મુસાફરી દરમિયાન ખોરાક રાખવા માટેની જગા વગેરે હોય છે. આ ઉપરાંત વિમાનના આ ભાગ સાથે વિમાનની પાંખો, તેનાં પૈડાં, વિમાનચાલકનું નિયંત્રણકક્ષ, તેનો પૂંછડિયો ભાગ તથા એન્જિન જોડાયેલાં હોય છે.…

વધુ વાંચો >

ફ્યુસેલી, જૉન હેન્રી

Feb 28, 1999

ફ્યુસેલી, જૉન હેન્રી (જ. 1741, સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ; અ. 1825, ઇંગ્લૅન્ડ) : ઇંગ્લૅન્ડનો મહત્વનો રંગદર્શી ચિત્રકાર. વીસ વરસની ઉંમરે સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડમાં ચર્ચમાં જોડાયો, પણ 1764માં તે બધું છોડીને સ્વતંત્રતાની શોધમાં ઇંગ્લૅન્ડ આવ્યો. અહીંના પ્રતિષ્ઠિત ચિત્રકાર સર જૉશુઆ રેનોલ્ડ્ઝના ઉત્તેજનથી પ્રેરાઈ તેણે 1770થી 1776 સુધી રોમમાં રોમન અને ઇટાલિયન કલાનો અભ્યાસ કર્યો. માઇકલૅન્જેલો અને…

વધુ વાંચો >

ફ્યૂચર શૉક

Feb 28, 1999

ફ્યૂચર શૉક : જાણીતા અમેરિકન વિચારક ઍલ્વિન ટૉફલરનું બહુચર્ચિત પુસ્તક. બૅન્ટમ બુક્સ પ્રકાશનસંસ્થાએ રૅન્ડમ હાઉસ ઇનકૉર્પોરેટેડ સાથે કરેલ ગોઠવણ મુજબ જુલાઈ 1970માં તેની પ્રથમ આવૃત્તિ પ્રકાશિત થઈ અને ત્યારપછીના માત્ર એક વર્ષમાં તેને અઢાર વાર પુનર્મુદ્રિત કરવું પડ્યું, જે તેને સાંપડેલ ત્વરિત અને વ્યાપક આવકારનું સૂચક છે. પુસ્તક રૂપે તે…

વધુ વાંચો >