ખંડ ૧૨

પ્યાર જી પ્યાસથી ફલ્યુરોમયતા

પ્યાર જી પ્યાસ (1972)

પ્યાર જી પ્યાસ (1972) : જાણીતા સિંધી નવલકથાકાર ને રંગભૂમિના ઉપાસક ગોવિંદ માલ્હીકૃત સિંધી નવલકથા. તેને સાહિત્ય અકાદમીનો 1973ના વર્ષનો એવૉર્ડ મળ્યો હતો. આ ‘પ્યાર જી પ્યાસ’ નવલકથાની નાયિકા, સાચકલા પ્રેમની પ્રાપ્તિની ઝંખનામાં વિભિન્ન પુરુષોના સંપર્કમાં આવે છે. તેની વાસનાની તૃપ્તિ થાય છે, પરંતુ તેની પ્રેમતૃષા તો અતૃપ્ત જ રહી…

વધુ વાંચો >

પ્યારેસાહેબ

પ્યારેસાહેબ : અવધના બાદશાહ વાજિદઅલી શાહના એક વંશજ. એમની ગણના આ સદીની શરૂઆતના મહાન ગાયકો – મૌજુદીનખાં, ગૌહરજાન, જાનકીબાઈ વગેરે ઉપશાસ્ત્રીય સંગીતનાં ખ્યાતનામ ગાયકોમાં થતી હતી. બંગાળ પ્રાંતની એક રિયાસતના રાજા યતીન્દ્રમોહન ટાગોરનો આશ્રય તેમણે સ્વીકાર્યો હતો, જેને પરિણામે ભારતના અગ્રણી સંગીતકારો પાસેથી સંગીતની તાલીમ પ્રાપ્ત કરવાની તક તેમને મળી…

વધુ વાંચો >

પ્યાસા (1957)

પ્યાસા (1957) : હિંદી ચલચિત્રોના ઇતિહાસમાં સીમાચિહ્નરૂપ સર્જન. નિર્માણવર્ષ : 1957; નિર્માણસંસ્થા : ગુરુદત્ત ફિલ્મ્સ; સંવાદ : અબરાર અલવી; ગીતકાર : સાહિર લુધિયાનવી; દિગ્દર્શન : ગુરુદત્ત; છબીકલા : વી. કે. મૂર્તિ; સંગીત : એસ. ડી. બર્મન; મુખ્ય ભૂમિકા : ગુરુદત્ત, વહીદા રહેમાન, માલા સિંહા, જૉની વૉકર, રહેમાન, કુમકુમ, લીલા મિશ્ર,…

વધુ વાંચો >

પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146)

પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146) : પ્રાચીન સમયમાં રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે લડાયેલા વિગ્રહો. ભૂમધ્ય સમુદ્રના વિસ્તારમાં રોમન સત્તાનો ફેલાવો કરવા રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે ત્રણ યુદ્ધો થયાં, તે ‘પ્યુનિક વિગ્રહો’ તરીકે જાણીતાં છે. તે ત્રણેય વિગ્રહોમાં રોમનો વિજય થયો હતો. ફિનિશિયનોએ કાર્થેજ વસાવ્યું હતું. લૅટિન ભાષામાં ફિનિશિયનો માટે ‘પ્યુનિક’…

વધુ વાંચો >

પ્યુનીકા

પ્યુનીકા : જુઓ દાડમ

વધુ વાંચો >

પ્યુમીસ (pumice)

પ્યુમીસ (pumice) : આછા રાખોડી-શ્વેત રંગનો, જ્વાળામુખીજન્ય, વિશેષ સિલિકાધારક લાવાના ફીણમાંથી બનેલો, વધુ પડતો કોષમય કુદરતી કાચ. ખનિજીય બંધારણની ર્દષ્ટિએ સામાન્ય રીતે તે રહાયોલાઇટને સમકક્ષ, પરંતુ અસંખ્ય કોટરોથી ભરપૂર હોય છે. સંજોગભેદે તે ગઠ્ઠાઓ કે કણિકાને સ્વરૂપે પણ જમાવટ પામતો હોય છે, ક્વચિત્ તે ક્વાર્ટ્ઝ અને ફેલ્સ્પારના સૂક્ષ્મ સ્ફટિકો ધરાવતો…

વધુ વાંચો >

પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852)

પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852) : ગૉથિક સ્થાપત્યના હિમાયતી આંગ્લ સ્થપતિ. ઓગણીસમી સદીમાં ખ્રિસ્તી સ્થાપત્યમાંથી તેમણે પ્રશિષ્ટ શૈલીના ગૉથિક સ્થાપત્યને પ્રચલિત કર્યું અને દેવળોના ભવનની યથાર્થ અભિવ્યક્તિ રૂપે તેને રજૂ કર્યું. બ્રિટનના રાષ્ટ્રીય સ્મારકરૂપ ધ ન્યૂ પૅલિસ ઑવ્ વેસ્ટમિન્સ્ટર અથવા હાઉસ ઑવ્ પાર્લમેન્ટ(1836–68)ની સ્થાપત્યરચનામાં સર ચાર્લ્સ બેરીકૃત…

વધુ વાંચો >

પ્યોંગયાંગ (Pyongyang)

પ્યોંગયાંગ (Pyongyang) : એશિયા ખંડની પૂર્વમાં આવેલા ઉત્તર કોરિયા દેશનું પાટનગર. તે 39° 01´ ઉ. અ. અને 125° 45´ પૂ. રે. પર દેશના વાયવ્ય ભાગમાં ગીચ વસ્તીવાળા પ્રદેશમાં આવેલું છે. દેશની પશ્ચિમે આવેલા પીળા સમુદ્રના ભાગરૂપ પશ્ચિમ કોરિયા ઉપસાગરના કિનારાથી તે આશરે 48 કિમી.ને અંતરે અંદરના ભૂમિભાગમાં વસેલું છે. તે…

વધુ વાંચો >

પ્રકટીકરણ (development)

પ્રકટીકરણ (development) : અર્દશ્ય વસ્તુને પ્રકટ કરીને ર્દશ્યમાન કરવું તે. છબીકલાની દુનિયામાં ફિલ્મ કે કાગળ પર ચિત્ર દેખાય તેમ તેના પર ડાર્કરૂમમાં કરવામાં આવતી રાસાયણિક પ્રક્રિયા માટે પ્રયોજાતા ‘ડેવલપમેન્ટ’નો આ પર્યાય છે. તસવીર ઝડપતી વખતે કૅમેરાની અંદર, પ્રકાશર્દશ્ય ચિત્ર માટેની પૉઝિટિવ ફિલ્મ સિવાયની ફિલ્મ પર અંકિત થયેલ પ્રતિમા પ્રચ્છન્ન અને…

વધુ વાંચો >

પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning)

પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning) : પ્રયોજના માટેના જુદા જુદા વિકલ્પોને ધ્યાનમાં લઈ ફક્ત એક વિકલ્પને આખરી સ્વરૂપ આપવા માટે પદ્ધતિસરનું વિશ્લેષણ કરી સમયબદ્ધ અમલ કરવાની પદ્ધતિ. આયોજનના ત્રણ ઘટકો  છે : (1) યોજનાનો હેતુ, (2) તે માટે જુદા જુદા વિકલ્પોનું વિશ્લેષણ, (3) કોઈ એક વિકલ્પને પસંદ કરી સમયબદ્ધ કરવો. આયોજન-પ્રક્રિયામાં સાધનસામગ્રી,…

વધુ વાંચો >

ફ્લોરિન

Mar 2, 1999

ફ્લોરિન : આવર્તકોષ્ટકના સત્તરમા (જૂના VII) સમૂહમાં હેલોજન શ્રેણીનું પ્રથમ રાસાયણિક અધાતુ તત્ત્વ. ફ્લોરસ્પાર તરીકે ઓળખાતું તેનું એક સંયોજન (કૅલ્શિયમ ફ્લોરાઇડ, CaF2). 1771માં શીલેએ આ તત્ત્વને પારખ્યું હતું. શરૂઆતમાં પ્રદ્રાવક (flum) તરીકે ઉપયોગમાં લેવાતું હોવાથી 12 ઑગસ્ટ 1812ના રોજ એ. એમ. એમ્પેરે હમ્ફ્રી ડેવીને આ તત્વ માટે ‘le floure’ નામ…

વધુ વાંચો >

ફ્લોરી, પૉલ જૉન

Mar 2, 1999

ફ્લોરી, પૉલ જૉન (જ. 19 જૂન 1910, સ્ટર્લિંગ, ઇલિનૉઇ, યુ.એસ.) : અમેરિકન બહુલકરસાયણવિદ. ફલોરીએ મૅન્ચેસ્ટર સ્ટેટ કૉલેજ (ઇન્ડિયાના) અને ઓહાયો સ્ટેટ યુનિવર્સિટીમાં શિક્ષણ પ્રાપ્ત કર્યું અને 1934માં તેમણે ઓહાયો યુનિવર્સિટીમાંથી પીએચ.ડી.ની પદવી મેળવી. તેમનું કાર્યક્ષેત્ર યુનિવર્સિટી તથા ઉદ્યોગ વચ્ચે વહેંચાયેલું રહ્યું છે. 1934થી 1938 દરમિયાન તેમણે ડ્યૂ પૉન્ટ કંપનીમાં સંશ્લેષિત…

વધુ વાંચો >

ફ્લૉરી, હાવર્ડ વૉલ્ટર

Mar 2, 1999

ફ્લૉરી, હાવર્ડ વૉલ્ટર (જ. 24 સપ્ટેમ્બર 1898, ઍડિલેડ, ઑસ્ટ્રેલિયા; અ. 21 ફેબ્રુઆરી 1968, ઑક્સફર્ડ) : ઑસ્ટ્રેલિયાના નામી શરીર-રોગવિજ્ઞાની. તેમણે અર્ન્સ્ટ બૉરિસ ચેનના સહયોગથી (1928માં ઍલેક્ઝાન્ડર ફ્લેમિંગે શોધી કાઢેલા) પેનિસિલીનને તબીબી સારવારના ઉપયોગ માટે છૂટું પાડ્યું અને તેનું વિશુદ્ધ રૂપ પ્રયોજ્યું. તેમણે ઔષધવિજ્ઞાનનો ઍડિલેડ અને ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટી ખાતે અભ્યાસ કર્યો. તે…

વધુ વાંચો >

ફ્લૉરેન્સ

Mar 2, 1999

ફ્લૉરેન્સ : મધ્ય ઇટાલીમાં આવેલું ઐતિહાસિક અને જોવાલાયક શહેર. નવજાગૃતિ(renaissance)ના જન્મસ્થળ તરીકે આ શહેર પ્રસિદ્ધ છે. ફ્લૉરેન્સ પ્રાંત અને ટસ્કની પ્રદેશનું તે પાટનગર છે. તે આર્નો નદીના બંને કિનારે વિકસ્યું છે. ચિત્રો અને શિલ્પની અગણિત કૃતિઓના કોશ-સમાં ફ્લૉરિડાનાં ઈ. પૂ. પહેલી સદીમાં રોમન લશ્કરી વસાહત તરીકે ફ્લૉરેન્સની સ્થાપના કરવામાં આવી…

વધુ વાંચો >

ફ્લોરોકાર્બન

Mar 2, 1999

ફ્લોરોકાર્બન : કાર્બન સાથે ફ્લોરિન સીધો જોડાયેલો હોય તેવાં કાર્બનિક સંયોજનો. પ્રવાહી પ્રાવસ્થામાં કાર્બન ટેટ્રાક્લૉરાઇડની હાઇડ્રોજન ફ્લોરાઇડ સાથે ઍન્ટિમની ટ્રાઇફ્લોરાઇડ ઉદ્દીપકની હાજરીમાં પ્રક્રિયા કરવાથી સાદાં ફ્લોરોકાર્બન મળે છે. 2CCL4 + 3HF → CCl3F + CCl2F2 + 3HCl નીપજનું પ્રમાણ તાપમાન તથા દબાણ ઉપર આધાર રાખે છે. CCl3F મુખ્યત્વે વાયુવિલય-નોદક (aerosol propellant)…

વધુ વાંચો >

ફ્લોરોમિતિ (fluorometry)

Mar 2, 1999

ફ્લોરોમિતિ (fluorometry) : કોઈ એક તરંગલંબાઈના વિકિરણ વડે પદાર્થને ઉદભાસિત કરતા નમૂના દ્વારા વિકિરણના અવશોષણ બાદ તે જ અથવા વધુ તરંગલંબાઈના વિકિરણનું પુન:-ઉત્સર્જન માપી પદાર્થની સાંદ્રતા નક્કી કરવાની રાસાયણિક વિશ્લેષણની પદ્ધતિ. આ એક ખૂબ સંવેદનશીલ વૈશ્લેષિક પદ્ધતિ છે. સામાન્ય રીતે જીવરસાયણશાસ્ત્રીઓ તથા ચિકિત્સકીય (clinical) અને વૈશ્લેષિક રસાયણશાસ્ત્રીઓ તેનો ઉપયોગ વધુ…

વધુ વાંચો >

ફલ્યુરોમયતા (flurosis)

Mar 2, 1999

ફલ્યુરોમયતા (flurosis) : લાંબા સમય સુધી પીવાના પાણીમાં ભારે માત્રામાં ફ્લોરાઇડ દ્રવ્યોને લેવાથી થતો રોગ. ચોક્કસ વિસ્તારના અનેક લોકો એક જ પ્રકારના જળાશયમાંથી પાણી લેતા હોય છે. તેને કારણે સ્થાનિક ર્દષ્ટિએ એક વ્યાપક અને વસ્તીસ્થાયી રોગ (endemic disease) તરીકે તે જોવા મળે છે. મુખ્યત્વે તે હાડકાંને નબળાં તથા પોચાં કરે…

વધુ વાંચો >