૭.૨૫
જાલોરથી જિપ્સોફાઇલા
જાહેર અર્થવિધાન
જાહેર અર્થવિધાન : સરકાર અને અન્ય જાહેર સંસ્થાઓની આવક અને જાવકનાં આર્થિક પાસાંનો સમીક્ષાત્મક અભ્યાસ. જાહેર અર્થવિધાનમાં કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારો ઉપરાંત મ્યુનિસિપલ કૉર્પોરેશનો, નગરપાલિકાઓ, જિલ્લા-પંચાયતો કે ગ્રામ-પંચાયતો જેવાં જાહેર સત્તા-મંડળોની આવક અને જાવકના અભ્યાસનો સમાવેશ પણ કરવામાં આવે છે. ઓગણીસમી સદીમાં અને તે પહેલાં ‘પોલીસ-રાજ્ય’ તરીકે ઓળખાતા રાજ્યનાં મુખ્ય…
વધુ વાંચો >જાહેર ઉત્તરદાયિત્વ
જાહેર ઉત્તરદાયિત્વ : સામાજિક હેતુઓની સિદ્ધિ માટે જાહેર નાણાંનો ઉપયોગ કરીને અસ્તિત્વમાં આવેલા જાહેર ક્ષેત્રના ઉપક્રમો (undertakings) સંબંધે વિધાનમંડળ દ્વારા જનતા તરફ ઉત્તરદાયિત્વ (જવાબદારી). કોઈ પણ સાહસના સંચાલકો તેના માલિકો પ્રત્યે ઉત્તરદાયિત્વ ધરાવે છે. ખાનગી કંપનીઓના સંચાલકોનું ઉત્તરદાયિત્વ તેમના માલિકો એટલે કે શેરધારકો પ્રત્યે હોય છે. ઉત્તરદાયિત્વનો પ્રશ્ન સરકારની માલિકીનું…
વધુ વાંચો >જાહેર ઉપયોગિતા
જાહેર ઉપયોગિતા : નાગરિકોના રોજિંદા જીવનને સીધી રીતે સ્પર્શતી આવશ્યક વસ્તુઓ કે સેવા. દા.ત., પાણી-પુરવઠો, વાહનવ્યવહાર, સંદેશાવ્યવહાર, વીજળી-પુરવઠો, જાહેર સ્વાસ્થ્યની સેવા વગેરે. આવી વસ્તુઓ કે સેવા પૂરી પાડવાની પ્રક્રિયા સાથે વિશિષ્ટ પ્રકારની તકનીક સંકળાયેલી હોવાથી તેના પર મહદ્ અંશે રાજ્યનું નિયંત્રણ હોય છે તથા તેના ઉત્પાદન ઘટકો તેના પુરવઠા પર…
વધુ વાંચો >જાહેર ક્ષેત્ર
જાહેર ક્ષેત્ર : રાજ્યના અંકુશ અને સંચાલન હેઠળની ધંધાદારી અને બિનધંધાદારી પ્રવૃત્તિઓનું સંકુલ. તે ભૌતિક વસ્તુઓ ઉપરાંત સેવાઓનું પણ સર્જન કરે છે. તેમાં સરકારના વહીવટી વિભાગો, સંરક્ષણ અને તેના જેવી બિનનફાલક્ષી પ્રવૃત્તિઓ, રાષ્ટ્રીયકૃત ઔદ્યોગિક એકમો, જનઉપયોગી સેવાઓ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. જાહેર ક્ષેત્ર હેઠળની પ્રવૃત્તિઓ અને સેવાઓને સામાન્ય રીતે ત્રણ…
વધુ વાંચો >જાહેર ખર્ચ
જાહેર ખર્ચ : નાગરિકોના રક્ષણ માટે તથા તેમના આર્થિક અને સામાજિક ઉત્કર્ષ માટે જાહેર સંસ્થાઓ દ્વારા કરવામાં આવતો ખર્ચ. જાહેર સંસ્થાઓમાં કેન્દ્ર તથા રાજ્ય સરકારો અને સ્થાનિક સ્વરાજ્ય સંસ્થાઓનો સમાવેશ થાય છે. જાહેર ખર્ચ એ જાહેર વિત્તવ્યવસ્થા કે જાહેર અર્થવિધાનનો અંતર્ગત ભાગ તો છે જ; પરંતુ જાહેર આવકના પાસા કરતાં…
વધુ વાંચો >જાહેર દેવું
જાહેર દેવું : દેશની સરકાર દ્વારા દેશવિદેશમાંથી ઉછીનાં લીધેલાં નાણાંના કુલ બોજમાંથી પરત ચુકવણીનું બાકી રહેલ દાયિત્વ દર્શાવતી રકમ. તેમાં મૂળ રકમની ચુકવણીના દાયિત્વ ઉપરાંત વ્યાજની રકમ તથા ઋણના નિર્વાહખર્ચ પેટે આકારવામાં આવતી રકમનો પણ સમાવેશ થાય છે. કેટલાક અર્થશાસ્ત્રીઓ સરકારની આવી જવાબદારીઓમાં જાહેર ક્ષેત્રના ઋણનો તથા સ્થાનિક સંસ્થાઓના ઋણનો…
વધુ વાંચો >જાહેર નિગમ
જાહેર નિગમ : સંસદ કે વિધાનસભાના ખાસ ધારાથી અલગ વ્યક્તિત્વ અને આંતરિક સ્વાયત્તતા ધરાવતી અને જાહેર હેતુ માટે રચવામાં આવેલી પેઢી. જેમ કે નૅશનલ ટેક્સ્ટાઇલ કૉર્પોરેશન, ગુજરાત સ્ટેટ રોડ ટ્રાન્સપૉર્ટ કૉર્પોરેશન, ઇન્ડિયન ઍરલાઇન્સ કૉર્પોરેશન, લાઇફ ઇન્સ્યોરન્સ કૉર્પોરેશન ઑવ્ ઇન્ડિયા વગેરે જાહેર નિગમો છે. ખાસ કાયદાથી સ્થાપના, રાજ્યની માલિકી, આંતરિક સ્વાયત્તતા,…
વધુ વાંચો >જાહેર વસ્તુ (public goods)
જાહેર વસ્તુ (public goods) : કિંમત ચૂકવીને જેનો એકાકી ઉપયોગ કે ઉપભોગ થઈ શકતો નથી અને જેના ઉપયોગ કે ઉપભોગ માટેનો બીજાનો હક ડુબાડી શકાતો નથી તેવી સર્વભોગ્ય વસ્તુ. સાધારણ રીતે વસ્તુમાં સેવાનો પણ સમાવેશ થાય છે તેથી જાહેર વસ્તુમાં જાહેર સેવા પણ અભિપ્રેત છે. જાહેર વસ્તુ સિવાયની વસ્તુ એટલે…
વધુ વાંચો >જાહેર વિતરણવ્યવસ્થા
જાહેર વિતરણવ્યવસ્થા : જીવનાવશ્યક ચીજો સમગ્ર પ્રજાને અથવા પ્રજાના કોઈ એકાદ ચોક્કસ વર્ગને વાજબી ભાવે તથા યોગ્ય પ્રમાણમાં મળી રહે એવો સરકાર દ્વારા થતો પ્રબંધ. આવો પ્રબંધ માત્ર જીવનજરૂરિયાતો પૂરી પાડવા પૂરતો જ મર્યાદિત રાખવામાં આવે છે. કેટલીક વાર તેના ક્ષેત્રમાં સમગ્ર પ્રજાને આવરી લેવાતી હોય છે. પણ મહદ્ અંશે…
વધુ વાંચો >જાહેર હિતના દાવાઓ
જાહેર હિતના દાવાઓ : જાહેર હિતને સ્પર્શતી બાબતો અંગે અસર પામેલા નાગરિકો વતી ન્યાયાલયની દાદ માગવા રજૂ કરવામાં આવતા દાવા. અંગ્રેજ શાસનના વારસા રૂપે સ્વાધીન ભારતને મળેલા ન્યાયતંત્રના માળખામાં તથા અભિગમમાં યથાસમયે પાયાના ફેરફારો દાખલ કરવામાં આવ્યા છે. હવે નાગરિકોના મૂળભૂત તથા આનુષંગિક અધિકારોના અમલની બાબતોમાં પરંપરાગત ર્દષ્ટિકોણને બદલે નવો…
વધુ વાંચો >જાલોર
જાલોર : રાજસ્થાનના 33 જિલ્લાઓ પૈકીનો એક જિલ્લો અને જિલ્લા મથક. ભૌગોલિક સ્થાન 25° 21’ ઉ. અ. 72° 37’ પૂ. રે.. આઝાદી પૂર્વે તે જોધપુર રાજ્યનો ભાગ હતો. આ જિલ્લામાં જાળનાં વૃક્ષો, અન્ય વૃક્ષો કરતાં વધારે હોવાથી શહેરનું નામ જાલોર પડ્યું છે. જિલ્લો ગુજરાતની ઉત્તર સરહદે આવેલો છે. તેની પશ્ચિમે…
વધુ વાંચો >જાવડેકર, શંકર દત્તાત્રેય
જાવડેકર, શંકર દત્તાત્રેય (જ. 26 સપ્ટેમ્બર 1894, મલકાપુર; અ. 10 ડિસેમ્બર 1955, ઇસ્લામપુર) : મહારાષ્ટ્રના દાર્શનિક વિદ્વાન તથા પ્રખર ગાંધીવાદી. પુણેની ન્યૂ ઇંગ્લિશ સ્કૂલમાંથી 1912માં મૅટ્રિકની પરીક્ષા તથા મુંબઈની વિલ્સન કૉલેજમાંથી 1917માં બી.એ.ની પરીક્ષા તત્વજ્ઞાન વિષય સાથે પાસ કરી. એમ.એ.નો અભ્યાસ પડતો મૂકીને 1920માં રાષ્ટ્રીય આંદોલનમાં જોડાયા. 1930, 1932–33 તથા…
વધુ વાંચો >જાવા
જાવા : જુઓ ઇન્ડોનેશિયા
વધુ વાંચો >જાવા ફિગ ટ્રી
જાવા ફિગ ટ્રી : લૅ. Ficus benjamina. કુળ : Urticaceae. સહસભ્યો : વડ, પીપળો, પીપળ વગેરે. નાનાં નાનાં પણ ઘટ્ટ રીતે લાગેલાં ચળકતાં પાનથી આ ઝાડ ખૂબ જ ઘટાદાર લાગે છે. આનું ઝાડ ઠીક ઠીક ઝડપથી વધે છે, ઘણું વિશાળ થાય છે અને લાંબા આયુષ્યવાળું થાય છે. બેંગાલુરુમાં લાલ બાગને…
વધુ વાંચો >જાવા માનવ
જાવા માનવ : પ્રાચીન કાળમાં અસ્તિત્વ ધરાવતી હોમો ઇરેક્ટસ પ્રજાતિનો આદિમાનવ. આ માનવીના જીવાવશેષો સૌપ્રથમ 1891–93માં યુવાન ડચ શરીરરચનાવિજ્ઞાની (anatomist) યુજેન દુબ્વાએ જાવા દ્વીપમાં સોલો નદીના કાંઠે આવેલ ટ્રિનિલ ખાતેથી શોધી કાઢ્યા હતા. દુબ્વાને મળેલાં હાડકાંમાં નીચા ઘાટની, જાડાં હાડકાંવાળી, ભ્રમર ઉપર આગળ પડતી ધાર ધરાવતી ખોપરી તથા વિકસિત જાંઘનાં…
વધુ વાંચો >જાવા સમુદ્ર
જાવા સમુદ્ર : ઇન્ડોનેશિયાના કુલ 3000 ટાપુઓમાંના ઘણા ટાપુઓને આવરી લેતો સમુદ્ર. તેનો કુલ વિસ્તાર આશરે 20 લાખ ચોકિમી. જેટલો છે. તે 5° ઉત્તર અક્ષાંશથી 7° દક્ષિણ અક્ષાંશ અને 102°થી 118° પૂર્વ રેખાંશ વચ્ચે વિષુવવૃત્તની આજુબાજુ આવેલો છે. તેની પશ્ચિમ બાજુએ સુમાત્રા, દક્ષિણમાં જાવા અને બાલી, ઉત્તરમાં બોર્નિયો અને પૂર્વમાં…
વધુ વાંચો >જાસૂદ (જાસવંતી)
જાસૂદ (જાસવંતી) : સં. जपाकुसुम, હિં. गुडहर, મ. जासवंद. લૅ. Hibiscus mulabilis; H. rosa sinensis, H. collinus વગેરે. કુળ : Malvaceae. સહસભ્યો : ભીંડા, અંબાડી, કપાસ, પારસ ભીંડી વગેરે. મુખ્યત્વે લાલ કે ગુલાબી રંગનાં જ ફૂલ જાસૂદને આવે એવો સૌને અનુભવ છે; પરંતુ હવે H. rosa. sinensisમાં સંકરણ કરીને નવી…
વધુ વાંચો >જાસૂસી
જાસૂસી : જુઓ ગુપ્તચર તંત્ર
વધુ વાંચો >જાસોર (જેસોર)
જાસોર (જેસોર) : ગુજરાતના ઈશાન ખૂણે પાલનપુર તાલુકાના ઇકબાલગઢથી 8 કિમી. દૂર આવેલી ડુંગરમાળા. આ ડુંગરોનાં 7 પડો કે હાર હોવાથી તે સાતપુડા તરીકે ઓળખાય છે. ઊંચાઈ 1066 મી. છે. ડુંગરો નાઈસ અને ગ્રૅનાઇટ ખડકો ધરાવે છે. ઢોળાવો તથા તળેટીમાં વાંસ, બાવળ, અર્જુન, ટીમરુ, ખાખરો, અરડૂસો વગેરે પર્ણપાતી વૃક્ષોનું જંગલ…
વધુ વાંચો >જાસ્પર
જાસ્પર : દળદાર, સૂક્ષ્મ દાણાદાર ક્વાર્ટ્ઝનો અશુદ્ધ, અપારદર્શક પ્રકાર, જે સામાન્ય રીતે નળિયા જેવા રાતા, ઘેરા કથ્થાઈ રાતા કે પીળાશ પડતા કથ્થાઈ રંગમાં મળે છે. રાતા રંગવાળું જાસ્પર તેમાં સૂક્ષ્મ રીતે ફેલાયેલા હેમેટાઇટના સંમિશ્રણને કારણે, જ્યારે કથ્થાઈ જાસ્પર સૂક્ષ્મ રીતે ફેલાયેલા ગોઇથાઇટને કારણે તૈયાર થતું હોય છે. પ્રાચીન કાળથી અલંકારોમાં…
વધુ વાંચો >