૫.૨૩
કૉડ માછલીથી કૉપર
કૉડ માછલી
કૉડ માછલી : ઉત્તરીય સમુદ્રનાં પાણીમાં વાસ કરનાર અને આર્થિક ર્દષ્ટિએ અગત્યની એવી ગેડસ પ્રજાતિની માછલીઓ. જોકે સાચી કૉડ ઉપરાંત બ્રેગ્મૅસેરાટિડે, દરિયાની ઊંડાઈએ રહેતી મોરિડે અને હેક માછલીઓ પણ કૉડ તરીકે ઓળખાય છે. સાચી કૉડને 3 પૃષ્ઠ-મીનપક્ષો (dorsal fins) અને 2 ગુદા-મીનપક્ષો (anal fins) હોય છે અને હડપચી (chin) પર…
વધુ વાંચો >કોડર્મા
કોડર્મા (Kodarma) : ઝારખંડ રાજ્યનો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 24o 28′ ઉ.અ. અને 85o 36′ પૂ.રે.ની આજુબાજુનો 1311.62 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. છોટાનાગપુરના પ્રદેશમાં આવેલા આ જિલ્લાની ઉત્તરે બિહાર રાજ્યની સીમા, પૂર્વ તરફ ગિરિદિહ, તથા દક્ષિણ અને પશ્ચિમ તરફ હઝારીબાગ જિલ્લા…
વધુ વાંચો >કોડાઈકેનાલ
કોડાઈકેનાલ : દક્ષિણ ભારતનું સુવિખ્યાત ગિરિમથક તથા પર્યટનસ્થળ. ભૌગોલિક સ્થાન : 10o 14′ ઉ.અ. અને 77o 29′ પૂ.રે.. તમિળનાડુ રાજ્યના મદુરાઈ જિલ્લામાં મદુરાઈથી 40 કિમી. અંતરે પાલની પર્વતમાળામાં સમુદ્રસપાટીથી 2,135 મીટર ઊંચાઈ પર તે આવેલું છે. કોડાઈકેનાલ રોડ રેલવે સ્ટેશનથી આ ગિરિમથક સુધી પહોંચવાનો 80 કિમી. જેટલો ડુંગરાળ મોટરવાહન માર્ગ…
વધુ વાંચો >કોડાક
કોડાક : ઈસ્ટમૅન કોડાક કંપની (સ્થાપના : 1901) : કૅમેરા અને ફોટોગ્રાફીનાં સાધનો બનાવનાર કંપની. 1888માં આ કંપનીના સ્થાપક જ્યૉર્જ ઈસ્ટમૅને તેના ફિલ્મપટ્ટીવાળા બૉક્સ કૅમેરાને ‘કોડાક’ નામ આપ્યું. તે પછી સ્થપાયેલી કંપની ઈસ્ટમૅન કોડાક કંપની તરીકે વિખ્યાત બની. જાણીતા કોડાક કૅમેરાના પ્રથમ ઉત્પાદક જ્યૉર્જ ઈસ્ટમૅને 1880માં ફોટોગ્રાફ લેવા માટેની પ્લેટનો…
વધુ વાંચો >કોડાગુ
કોડાગુ (Kodagu) : કર્ણાટક રાજ્યનો સૌથી નાનો જિલ્લો. તે રાજ્યની નૈર્ઋત્ય સીમા પર આવેલો છે અને 11o 56’થી 12o 52′ ઉ.અ. તેમજ 75o 22’થી 76o 12′ પૂ.રે. વચ્ચેનો 4,102 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે હસન જિલ્લો, પૂર્વ તરફ મૈસૂર જિલ્લો, દક્ષિણ તરફ કેરળ રાજ્યનો કન્નુર જિલ્લો તથા…
વધુ વાંચો >કોડાલી ઝોલ્ટન
કોડાલી, ઝોલ્ટન (જ. 16 ડિસેમ્બર 1882, કેસ્કેમેન, હંગેરી; અ. 6 માર્ચ 1967, બુડાપેસ્ટ, હંગેરી) : સમર્થ હંગેરિયન સ્વર-રચનાકાર અને સંગીતશાસ્ત્રજ્ઞ. ઝોલ્ટન કોડાલીએ પ્રથમ અભ્યાસ નેગીઝોમ્બતમાં કર્યો. 1900માં તે હંગેરીના પાટનગર બુડાપેસ્ટમાં ‘અકાદમી ઑવ્ મ્યુઝિક’માં જાનોસ કૉસ્લરના શિષ્ય બન્યા અને સંગીત ઉપરાંત ‘ડૉક્ટર ઑવ્ ફિલૉસૉફી’ની ઉપાધિ પ્રાપ્ત કરી (1906). તેમણે 1905માં…
વધુ વાંચો >કોડિયાં
કોડિયાં (1934) : ગુજરાતી કવિ કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી(1911-1960)નો પ્રથમ કાવ્યસંગ્રહ. એમાં ગીતો, સૉનેટ અને કથામૂલક દીર્ઘ રચનાઓ છે. આ સંગ્રહ દ્વારા એક અત્યંત આશાસ્પદ ઊર્મિકવિ તરીકે શ્રીધરાણી બહાર આવ્યા. એમની કવિતાની સૌંદર્યાભિમુખતાએ વિવેચકો અને કાવ્યરસિકોનું ધ્યાન ખેંચ્યું. એમની ગણના ગાંધીવિચારધારાના સુન્દરમ્, ઉમાશંકર જોશી અને ‘સ્નેહરશ્મિ’ વગેરે કવિઓની સાથે થવા લાગી. એ…
વધુ વાંચો >કોડી
કોડી : મૃદુકાય સમુદાય, ઉદરપાદ (gastropoda) વર્ગ, prosobranchia શ્રેણી, cyproeidae કુળની cypraea પ્રજાતિનું દરિયાનિવાસી પ્રાણી. જાડું, આકર્ષક બાંધો, વિવિધ રંગોવાળું અને સામાન્યપણે ટપકાં વડે અંકિત થયેલ આ પ્રાણીનું કવચ લીસું, લંબગોળ અને ઉપરથી ઊપસેલું હોય છે. વક્ષ બાજુએ આવેલાં તેનાં દ્વારની બંને બાજુએથી અંદર વળેલા (inrolled) હોઠ આવેલા હોય છે.…
વધુ વાંચો >કોડીન
કોડીન : અફીણમાંનું એક પ્રકારનું આલ્કેલૉઇડ. પાપાવર સોમ્નીફેરમ નામના છોડનાં કાચાં ફળોમાંથી નીકળતા સૂકવેલા રસને અફીણ કહેવાય છે. અફીણમાં જુદાં જુદાં 24 આલ્કેલૉઇડ હોય છે. પોપીના છોડવા એશિયા માઇનોરમાં ઊગે છે (ખાસ કરીને તુર્કી, અફઘાનિસ્તાન, પાકિસ્તાન, ભારત, નેપાળ વગેરેમાં તે ગેરકાયદે ઉગાડવામાં આવે છે). અફીણમાંનાં આલ્કેલૉઇડ મુખ્યત્વે બે પ્રકારના સમૂહ…
વધુ વાંચો >કોડીન (આયુર્વિજ્ઞાન)
કોડીન (આયુર્વિજ્ઞાન) : અફીણાભ (opioid) જૂથનું ઔષધ. તે જૂથને નશાકારક પીડાનાશકો(narcotic analgesics)નું જૂથ પણ કહેવાય છે. તેનો મુખ્ય ઉપયોગ દુખાવો અને સતત રહેતી ઉધરસને કાબૂમાં લેવા માટે થાય છે. ઔષધરૂપે કોડીન સલ્ફેટ અને કોડીન ફૉસ્ફેટ એમ બે પ્રકારનાં રસાયણો 15થી 60 મિગ્રા.ની ગોળીઓ કે દ્રાવણરૂપે મળે છે, જે મુખમાર્ગે લઈ…
વધુ વાંચો >કૉન્સેન્ટ્રેશન કૅમ્પ
કૉન્સેન્ટ્રેશન કૅમ્પ : યુદ્ધકેદીઓને તથા રાજકીય કેદીઓને અટકાયતમાં રાખવા માટેનાં ખુલ્લાં (open sky) કારાગૃહો. કેદીઓ પર આરોપનામું મૂકવામાં આવતું નથી કે તેમની સામે ન્યાયાલયમાં કામ પણ ચલાવવામાં આવતું નથી. આવી છાવણીઓ બે પ્રકારની હોય છે : (1) યુદ્ધ કે નાગરિક વિદ્રોહ દરમિયાન અટકાયતમાં લેવામાં આવેલા કેદીઓ માટેની છાવણીઓ, જે લશ્કરની…
વધુ વાંચો >કૉન્સેપ્ચ્યુઆલિઝમ
કૉન્સેપ્ચ્યુઆલિઝમ : અમેરિકામાં 1963માં અસ્તિત્વમાં આવેલું આધુનિક કલાનું આંદોલન (movement). બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી અલ્પતમવાદી (minimalist) અને અમૂર્ત (abstract) આંદોલનોના સીધા પ્રત્યાઘાતરૂપે કૉન્સેપ્ચ્યુઆલિઝમનો જન્મ થયો. અલ્પતમવાદી અને અમૂર્ત આંદોલનોએ કલાને વાસ્તવિક જગતથી દૂર લઈ જવાનું કામ કરેલું, કારણ કે તેમાં વાસ્તવિક જગતની કોઈ જ આકૃતિ કે ઘાટઘૂટનું પ્રતિબિંબ સ્વીકૃત નહોતું. કૅલિફૉર્નિયાના…
વધુ વાંચો >કૉન્સ્ટન્ટાઇન
કૉન્સ્ટન્ટાઇન (જ. 27 ફેબ્રુઆરી 272, Naissus, Moesia, Roman Empire; અ. 22 મે 337, Achyron, Nicomedia, Bithynia, Roman Empire) : રોમનો સમ્રાટ. કૉન્સ્ટન્ટિયસ અને હેલેનાનો અનૌરસ પુત્ર. કૉન્સ્ટન્ટાઇન દ્વારા ગૉલનું સફળતાપૂર્વક રક્ષણ થયું હતું. મૅક્સેન્શિયસને પરાજિત કરીને તેણે ઇટાલી પર વર્ચસ્ સ્થાપ્યું (ઈ.સ. 312). પૂર્વના સમ્રાટ લાયસિનિયસને હરાવ્યો અને રોમનો સમ્રાટ…
વધુ વાંચો >કૉન્સ્ટૅન્ટિનોપલ
કૉન્સ્ટૅન્ટિનોપલ : અગાઉ બાઇઝેન્ટિયમ અને વર્તમાનમાં ઇસ્તંબૂલ તરીકે ઓળખાતું ઐતિહાસિક નગર. તે ધર્મતીર્થ અને સંસ્કૃતિઓનું સંગમસ્થાન છે. તે 41o 00′ ઉ.અ. અને 29.o 00′ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 5591 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. વસ્તી : 1,46,57,434 (2015) છે. મારમરા સમુદ્ર અને ગોલ્ડન હૉર્ન વચ્ચેની ભૂશિરના છેડા પરની બે ટેકરીઓના…
વધુ વાંચો >કૉન્સ્ટેબલ જૉન
કૉન્સ્ટેબલ, જૉન (જ. 11 જૂન 1776, ઇગ્લૅન્ડ; અ. 31 માર્ચ 1837, લંડન) : ઓગણીસમી સદીના બ્રિટિશ ચિત્રકાર. તે યુરોપના, પ્રથમ ભૂમિદૃશ્યો – ‘લૅન્ડસ્કેપ’ આલેખનાર ચિત્રકાર છે. અઢારમી સદીમાં ગેઇન્સબરોનાં પ્રાકૃતિક દૃશ્ય-ચિત્રોમાં વિશાળ પ્રકૃતિના આલેખનમાં માનવઆકૃતિઓ અત્યંત નાની જોવા મળે છે. 23 વર્ષની ઉંમરે તેમનાં રેખાચિત્રોના આધારે કૉન્સ્ટેબલ 1799માં રૉયલ એકૅડેમીની…
વધુ વાંચો >કૉન્સ્યાન્સ હેન્ડ્રિક
કૉન્સ્યાન્સ, હેન્ડ્રિક (જ. 3 ડિસેમ્બર 1812, ઍન્ટવર્પ; અ. 10 સપ્ટેમ્બર 1883, બ્રસેલ્સ) : બેલ્જિયમના રોમૅન્ટિક નવલકથાકાર. ફ્લેમિશ નવલકથાના ઊગમ અને વિકાસમાં એમના ફાળાને લીધે એમ કહેવાયું કે એમણે લોકોને વાંચતાં શીખવ્યું. પિતા ફ્રેન્ચ, માતા ફ્લૅમિશ. માતાના અવસાન (1820) બાદ, પિતા સાથે નગરના કોટવિસ્તારની બહાર રહેવા ગયા ત્યારે પ્રકૃતિના સાન્નિધ્યની મજા…
વધુ વાંચો >કૉન્સ્યુલર ઇન્વૉઇસ
કૉન્સ્યુલર ઇન્વૉઇસ : માલની આયાતનિકાસ અંગે એલચી કચેરી તરફથી અપાતું પ્રમાણપત્ર. માલની નિકાસવિધિ દરમિયાન નિકાસકાર કેટલાક દસ્તાવેજો મેળવવાની જે વિધિ કરે છે તેના દસ્તાવેજોમાં કૉન્સ્યુલર ઇન્વૉઇસ અને ઉત્પત્તિસ્થાન સંબંધી પ્રમાણપત્ર (certificate of origin) મહત્વનાં છે; જે જકાતવિધિ સરળ અને ઝડપી બનાવે છે. આંતરરાષ્ટ્રીય વેપાર-સંબંધો સ્થાપિત થયેલા હોય તે દેશવિદેશમાં પોતાનાં…
વધુ વાંચો >કોપન
કોપન (Copan) : માયા સંસ્કૃતિનું હોન્ડુરસના અખાતમાં આવેલું બીજા નંબરનું મોટું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : 14o 50′ ઉ. અ. અને 89o 09′ પ.રે. તે 3203 ચોકિમી. વિસ્તારમાં કોપન નદીના કાંઠે પથરાયેલું છે. પાંચ મુખ્ય ચોગાન અને સોળ ગૌણ ચોકઠામાં વિભાજિત આ શહેર મંદિરોનું અજાયબ સંકુલ છે. 460માં બંધાયેલા કોપનમાં માયા…
વધુ વાંચો >કોપનહેગન
કોપનહેગન (Copenhagen) : ડેનમાર્કનું સૌથી મોટું નગર. ભૌગોલિક સ્થાન : 55o 40′ ઉ.અ. અને 72o 35′ પૂ.રે. (સ્થાપના 1167). 1445થી દેશનું પાટનગર તથા તેનું રાજકીય, વહીવટી, વ્યાપારી અને સાંસ્કૃતિક કેન્દ્ર. તે ઝીલૅન્ડ અને અમાગરના બે દ્વીપો પર, ડેનમાર્કને સ્વીડનથી જુદા પાડતા તથા બાલ્ટિક સમુદ્રને ઉત્તર સમુદ્ર સાથે જોડતા જળમાર્ગના દક્ષિણ…
વધુ વાંચો >કૉપર
કૉપર (Cu) : આવર્તક કોષ્ટકના 11મા (અગાઉના IB) સમૂહનું, ગુજરાતીમાં તાંબું અને સંસ્કૃતમાં તામ્ર તરીકે ઓળખાતું રાસાયણિક ધાતુતત્વ. સંજ્ઞા, Cu. કૉપરનાં ઢાળેલાં વાસણો ઈ. પૂ. 4000માં ઇજિપ્ત તથા બૅબિલોનિયામાં વપરાતાં જણાયાં છે. ત્યારબાદ તે કાંસા (તાંબું + કલાઈ) તરીકે ઈ. પૂ. 3000માં સુમેરિયનો તથા ઈ. પૂ. 2500માં ઇજિપ્તવાસીઓ દ્વારા વપરાતું.…
વધુ વાંચો >