૫.૧૮
કૅમરલિંગ-ઑનસ, હાઇકથી કેરોસીન
કૅમરલિંગ-ઑનસ – હાઇક
કૅમરલિંગ-ઑનસ, હાઇક (જ. 21 સપ્ટેમ્બર 1853, ગ્રોનિંગન, નેધરલૅન્ડ; અ. 21 ફેબ્રુઆરી 1926, લેડન) : નિમ્ન તાપમાન અંગેના સંશોધનકાર્ય અને પ્રવાહી હીલિયમની બનાવટ માટે 1913માં ભૌતિકશાસ્ત્રના નોબેલ પુરસ્કારવિજેતા ડચ વૈજ્ઞાનિક. નિરપેક્ષ શૂન્ય (absolute zero) નજીકના તાપમાન સુધી ઠંડા કરેલા કેટલાક પદાર્થોમાં વિદ્યુતઅવરોધના લગભગ સંપૂર્ણ અભાવની એટલે કે અતિવાહકતા(superconductivity)ની તેમણે શોધ કરી.…
વધુ વાંચો >કેમર્જી
કેમર્જી : અખાદ્ય કૃષિનીપજોનો લાભપ્રદ ઉપયોગ કરવા માટે વિકસાવાયેલી પ્રયુક્ત વિજ્ઞાનની શાખા. chem = રસાયણવિજ્ઞાન, તથા urgy = કાર્ય, પરથી બનેલો આ શબ્દ 1930થી 1950 દરમિયાન વિશેષ પ્રચલિત થયો. કેમર્જી સંકલ્પના રસાયણશાસ્ત્ર, જીવરસાયણ, ભૌતિકશાસ્ત્ર, જીવાણુશાસ્ત્ર, વનસ્પતિશાસ્ત્ર, નૃવંશશાસ્ત્ર, ઇજનેરી વગેરે શાખાઓને આવરી લે છે. ખેતપેદાશોની વધારાની નીપજનો શો ઉપયોગ કરવો તે…
વધુ વાંચો >કૅમિલો જોઝે સેલા (Camilo Jose Cella)
કૅમિલો જોઝે સેલા (Camilo Jose Cella) (જ. 11 મે 1916, આઇરિઆ, ફ્લાવિઆ, સ્પેન અ. 17 જાન્યુઆરી 2002, મેડ્રિડ) : સ્પૅનિશ નવલકથાકાર, વાર્તાકાર, નિબંધકાર અને કવિ. તેમને સંયમિત સહાનુભૂતિ સાથે મનુષ્યની આંતરિક નબળાઈને પડકારતી દૃષ્ટિ પ્રદાન કરતા તેમના સમૃદ્ધ અને અર્થપૂર્ણ ગહન ગદ્ય માટે 1989નો સાહિત્ય માટેનો નોબલ પુરસ્કાર એનાયત કરવામાં…
વધુ વાંચો >કેમ્મુ – મોતીલાલ
કેમ્મુ, મોતીલાલ (જ. 24 જૂન 1933, શ્રીનગર, કાશ્મીર) : જાણીતા કાશ્મીરી નાટ્યલેખક. સ્નાતક (1953). જાણીતા નર્તક સુંદરલાલ ગાંગાણી પાસે કથક નૃત્યની તાલીમ; નાટ્યતાલીમ માટે રાષ્ટ્રીય શિષ્યવૃત્તિ (વડોદરાની મ. સ. યુનિવર્સિટી, 1961-1964). જમ્મુ-કાશ્મીરની ‘કલા-સંસ્કૃતિ અને ભાષા અકાદમી’માં વિશેષ અધિકારી (1964). એમનાં જાણીતાં કાશ્મીરી નાટકોમાં ‘છાયા’, ‘તોતા તા આયના’, ‘નાટક તૃચે’ વગેરે…
વધુ વાંચો >કૅમેરા
કૅમેરા : પ્રકાશગ્રાહી માધ્યમ પર વ્યક્તિ, પદાર્થ કે ર્દશ્યની છબી ઉપસાવવાનું સાધન. કૅમેરાનું મૂળ નામ ‘કૅમેરા ઑબ્સ્ક્યૉરા’ અથવા ‘અંધારાવાળું ખોખું’ (dark box) છે. માનવસંસ્કૃતિ વિકાસ પામી ત્યારથી માનવીને ખબર હતી કે નાના છિદ્રમાંથી પ્રકાશ પસાર થઈ અંધારા ઓરડામાં દાખલ થાય ત્યારે છિદ્રની બહારનું ચિત્ર ઊંધું પડે છે. પરંતુ કાચની અથવા…
વધુ વાંચો >કૅમેરૂન
કૅમેરૂન : પશ્ચિમ આફ્રિકા અને મધ્ય આફ્રિકાની વચમાં આવેલો દેશ. ભૌગોલિક સ્થાન : 6o 00 ઉ. અ. અને 12o 00 પૂ. રે.. તેનું સત્તાવાર નામ રિપબ્લિક ઑવ્ કૅમેરૂન છે. તેની વાયવ્યમાં નાઇજીરિયા, ઈશાનમાં ચાડ, પૂર્વમાં મધ્ય આફ્રિકાનું પ્રજાસત્તાક, દક્ષિણમાં કાગો, વિષુવવૃત્તીય ગીની અને ગેબન તથા નૈર્ઋત્યમાં આટલાન્ટિક મહાસાગર છે. આ…
વધુ વાંચો >કૅમેરૂન પર્વત
કૅમેરૂન પર્વત : પશ્ચિમ આફ્રિકાના કૅમેરૂન દેશમાં આવેલી જ્વાળામુખી ગિરિમાળાનો એક પર્વત. ભૌગોલિક સ્થાન : 4o 12′ ઉ. અ અને 9o 11′ પૂ. રે. તેની ઊંચાઈ 4095 મીટર છે અને તે ઉત્તર કૅમેરૂન અને નાઇજીરિયા વચ્ચે કુદરતી સરહદ બનાવે છે. પશ્ચિમ અને મધ્ય આફ્રિકામાં તે ઊંચામાં ઊંચો પર્વત છે. તેની…
વધુ વાંચો >કૅમોઇંશ – લૂઈ (વાઝ) દ
કૅમોઇંશ, લૂઈ (વાઝ) દ (જ. 1525, લિસ્બન; અ. 10 જૂન 1580, લિસ્બન) : પોર્ટુગલના મહાન રાષ્ટ્રીય કવિ અને ‘ધ લ્યુસિઆડ્ઝ’ (1572) નામના મહાકાવ્યના રચયિતા. નિર્ધન અવસ્થામાં મુકાઈ ગયેલા શ્રીમંત કુટુંબના તે નબીરા હતા. કુઇમ્બ્રા યુનિવર્સિટી ખાતે ચર્ચની કારકિર્દીને લગતું શિક્ષણ લીધું. લગભગ 1542માં લિસ્બન પાછા ફર્યા. અહીં ડોના કેટેરિના નામની…
વધુ વાંચો >કૅમોઈં – શાર્લી
કૅમોઈં, શાર્લી (Camoin, Charles) (જ. 1879, ફ્રાંસ; અ. 1965, સ્પેન) : ફ્રેંચ નવપ્રભાવવાદી (neo impressionist) ચિત્રકાર. નવપ્રભાવવાદી ચિત્રકાર જ્યૉર્જ સેઉરા (George Seurat) પાસે કૅમોઈંએ ચિત્રકલાની તાલીમ લીધેલી. સેંટ ટ્રોપેઝ ખાતે તેમણે આસપાસના નિસર્ગને આલેખતાં ઘણાં ચિત્રો ચીતર્યાં; પરંતુ પછીથી ઝીણાં ટપકાંથી ચિત્રો આલેખવાની સેઉરાની શૈલીનો ત્યાગ કરી તેમણે પીંછીના પહોળા…
વધુ વાંચો >કેમ્ઝ
કેમ્ઝ : હિમનદીના નિક્ષેપકાર્યથી રચાતો એક વિશિષ્ટ ભૂમિઆકાર. હિમનદીના જળપ્રવાહ સાથે રેતી, માટી જેવાં દ્રવ્યો માર્ગમાં ઊંચાનીચા ઢગરૂપે જમા થઈને બનતી રેતી અને માટીની ટેકરીને ‘કેમ’ કહે છે. આ પ્રકારની કેમ ટેકરીઓ એકબીજી સાથે જોડાતાં ટેકરીઓની જે લાંબી હાર બને છે તેને લાંબી કેમ-ટેકરીઓ અથવા હિમ અશ્માવલીની ટેકરીઓ (glacial moraines…
વધુ વાંચો >કૅરિન્ગ્ટન – લિયૉનૉરા
કૅરિન્ગ્ટન, લિયૉનૉરા (જ. 1917, ક્લૅટન ગ્રીન, લૅન્કેશાયર, બ્રિટન) : પરાવાસ્તવાદી શૈલીમાં સર્જન કરનાર આધુનિક બ્રિટિશ મહિલા-ચિત્રકાર. કલાક્ષેત્રે સ્વશિક્ષિત કૅરિન્ગ્ટનને રેનેસાંસ-ચિત્રકાર હિરોનિમસ બૉશ તથા યુરોપની મધ્યયુગીન સંસ્કૃતિની કીમિયાગીરી અને મેલી વિદ્યામાં ઊંડો રસ છે; જેનો પ્રભાવ રહસ્યમય અને બિહામણું વાતાવરણ ધરાવતાં તેમનાં મૌલિક ચિત્રોમાં દેખાઈ આવે છે. 1942 સુધી તેમણે લંડન-નિવાસ…
વધુ વાંચો >કૅરિબિયન કૉમ્યુનિટી અને કૉમન માર્કેટ
કૅરિબિયન કૉમ્યુનિટી અને કૉમન માર્કેટ (CARICOM) : કૅરિબિયન વિસ્તારના 14 સભ્ય દેશોએ રચેલું આર્થિક વિકાસ માટેનું સહિયારું બજાર. કૅરિબિયન રાષ્ટ્રાધ્યક્ષોની એપ્રિલ 1973માં જ્યૉર્જટાઉન (ગિયાના) ખાતે યોજેલી પરિષદમાં તેની સ્થાપના કરવાનો નિર્ણય લેવાયો હતો. કૅરિબિયન વિસ્તારના 14 સભ્ય દેશોના બનેલા આ સંગઠનનું મુખ્ય કાર્યાલય જ્યૉર્જટાઉન ગયાના ખાતે છે. મૂળ સભ્યો 12,…
વધુ વાંચો >કૅરિબિયન ડેવલપમેન્ટ બૅંક
કૅરિબિયન ડેવલપમેન્ટ બૅંક : કૅરિબિયન વિસ્તારના દેશોના ઝડપી આર્થિક વિકાસને પ્રોત્સાહન આપવા માટે સ્થાપવામાં આવેલી પ્રાદેશિક વિકાસ બૅંક (1970). કૅરિબિયન સહિયારા બજારની સ્થાપના(1973)ને પગલે પગલે આ બૅંકની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. મુખ્ય કાર્યાલય બાર્બાડોસ ખાતે વિદેશી મૂડીરોકાણ તથા વિદેશી વ્યાપારના ક્ષેત્રમાં આંતરપ્રાદેશિક સ્પર્ધાને સ્થાને પરસ્પર સહકાર અને નીતિવિષયક સંકલન દ્વારા…
વધુ વાંચો >કૅરિબિયન સમુદ્ર
કૅરિબિયન સમુદ્ર (Carribbean Sea) : ઉત્તર અમેરિકાના અગ્નિખૂણે અને દક્ષિણ અમેરિકાના ઉત્તર ભાગમાં આવેલો સમુદ્ર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 15o 00′ ઉ. અ. અને 73o 00′ પ. રે.ની આજુબાજુનો 19,42,500 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. આ સમુદ્ર ઉત્તર આટલાન્ટિક મહાસાગરના ભાગરૂપ છે અને અંશત: ભૂમિબદ્ધ છે. તેની ઉત્તરે અને…
વધુ વાંચો >કૅરિબિયન સાહિત્ય
કૅરિબિયન સાહિત્ય : કૅરિબિયન તરીકે ઓળખાતા પ્રદેશની સ્પૅનિશ, ફ્રેંચ કે અંગ્રેજી ભાષામાં લખાયેલી સાહિત્યિક કૃતિઓ. ‘કૅરિબ’ શબ્દ આટલાન્ટિક સમુદ્રમાં મધ્ય અમેરિકાના પૂર્વ અને દક્ષિણ અમેરિકાના દક્ષિણ કિનારાને સ્પર્શતા કૅરિબિયન સમુદ્રમાં આવેલા ટાપુઓ તેમજ દક્ષિણ અમેરિકાના કેટલાક કિનારાના પ્રદેશોમાં વસેલી અમેરિકન ઇન્ડિયન પ્રજા માટે વપરાય છે. સોળમી સદીમાં સ્પૅનિશ પ્રજાના આક્રમણ…
વધુ વાંચો >કૅરિયૅટિડ
કૅરિયૅટિડ (ઈ.પૂ. 421-405) : ગ્રીક સ્થાપત્યમાં સ્તંભ તરીકે વપરાતું વસ્ત્રાભૂષણવાળી સ્ત્રીનું પથ્થરનું પૂતળું. ગ્રીસમાં આવેલા એક્રૉપોલિસના ટેકરા પર પાર્થિનૉનથી ઉત્તરમાં બાંધેલા ઇરેક્થિયમના મંદિરની દક્ષિણ પરસાળમાં આવા સ્તંભની રચના કરાઈ છે. દક્ષિણ દિશા તરફ જોતાં ઊભેલાં છ કૅરિયૅટિડ શિલ્પો 203 મીટર ઊંચાં છે. આરસની દીવાલ ઉપર તે ઊભાં છે. આ દીવાલ…
વધુ વાંચો >કૅરિયોટાઇપ (રંગસૂત્રપ્રરૂપ – karyotype)
કૅરિયોટાઇપ (રંગસૂત્રપ્રરૂપ – karyotype) : અભિરંજિત ફોટોસૂક્ષ્માલેખીય (photomicrographic) રંગસૂત્રોનાં કદ અને રંગસૂત્રકેન્દ્ર(centromere)ના સ્થાનને અનુલક્ષીને કરવામાં આવતી અનુક્રમિક ગોઠવણીનો નકશો. મનુષ્યના કૅરિયોટાઇપનો અભ્યાસ તંતુકોરકો (fibroblasts), અસ્થિમજ્જા, ત્વચા અને પરિઘવર્તી રુધિરના પેશીસંવર્ધન દ્વારા કરવામાં આવે છે. કોલ્ચિસિન અને અલ્પસાંદ્ર (hypotonic) દ્રાવણોનો ઉપયોગ સમવિભાજનની ભાજનાવસ્થા જકડવા (કૉલ્ચિસિન દ્વિધ્રુવીય ત્રાક બનતી અટકાવે છે.) અને…
વધુ વાંચો >કેરી : જુઓ આંબો.
કેરી : જુઓ આંબો.
વધુ વાંચો >કૅરી – (આર્થર) જૉયસ
કૅરી, (આર્થર) જૉયસ (જ. 7 ડિસેમ્બર 1888, લંડનડેરી, ઉત્તર આયર્લૅન્ડ; અ. 29 માર્ચ 1957, ઑક્સફર્ડ, ઇંગ્લૅન્ડ) : વિશિષ્ટ વ્યક્તિત્વ ધરાવતા અંગ્રેજી નવલકથાકાર. જન્મ ઍંગ્લો-આઇરિશ કુટુંબમાં. આઠ વર્ષના હતા ત્યારે માતા મરણ પામી. શાળાનું શિક્ષણ ઇંગ્લૅન્ડમાં. સોળ વર્ષની વયે એડિનબરોમાં ચિત્રકળાનો અભ્યાસ કર્યો અને ત્યારબાદ પૅરિસમાં ક્લિફ્ટન કૉલેજ અને પછી 1909થી…
વધુ વાંચો >કૅરેક્સ પ્રજાતિ
કૅરેક્સ પ્રજાતિ (Genus Carex) : એકદલાની શ્રેણી ગ્લુમેસીના કુળ સાયપરેસીની પ્રજાતિ. તેની બે જાતો જેમાંની C. fedia Nees દક્ષિણ ગુજરાતમાંથી અને બીજી C. myosupus Nees તારંગા બાલારામ પટ્ટી ઉપર હોવાનું નોંધાયેલ છે. સાયપરેસી કુળની આ પ્રજાતિ બરછટ ઘાસ જેવી બહુવર્ષાયુ 1500 જાતિઓ ધરાવે છે, જે વિશ્વના તમામ સમશીતોષ્ણ પ્રદેશોમાં અને…
વધુ વાંચો >