૪.૦૬
કણથી કતારગામ
કણશ: વિસ્થાપન
કણશ: વિસ્થાપન (metasomatism) : એક ઘટક બીજા ઘટક દ્વારા વિસ્થાપિત થતો હોય તેવી ભૂસ્તરીય પ્રક્રિયા. ભૂસ્તરશાસ્ત્રીય પરિભાષામાં વિસ્થાપન એ બહોળા અર્થ-વિસ્તારવાળો શબ્દ છે. નીચેની પ્રક્રિયાઓ વિસ્થાપનપ્રક્રિયાની સ્પષ્ટતા કરે છે : (1) એક આયન દ્વારા અન્ય આયનનું થતું વિસ્થાપન આણ્વિક રચનાને યથાવત્ રાખીને થાય; જેમ કે સિલિકેટ ખનિજોમાંનું Si||||, A1||| દ્વારા…
વધુ વાંચો >કણસહજાત ખનિજો
કણસહજાત ખનિજો (authigenic minerals) : જળકૃત ખડકોની રચના દરમિયાન ઘનિષ્ઠ થતા જતા ઘટક કણોની પારસ્પરિક પ્રક્રિયા દ્વારા બનતા નવા ખનિજો. જળકૃત ખડકોના અભ્યાસમાં તેમના બંધારણમાં રહેલાં ખનિજોની ઉત્પત્તિ અને તેનાં લક્ષણો આર્થિક, સ્તરવિદ્યાત્મક તેમજ પ્રાચીન ભૌગોલિક પર્યાવરણના સંદર્ભમાં મહત્વનાં બની રહે છે. જળકૃત ખડકોના બંધારણમાં રહેલા ખનિજોને બે વર્ગોમાં વિભાજિત…
વધુ વાંચો >કણાદ
કણાદ (ઈ. પૂ. આ. છઠ્ઠી સદી) : વૈશેષિક દર્શનની વિચારધારાને સૌપ્રથમ સૂત્રબદ્ધ કરનાર મહર્ષિ. તેમને કણભુક કે કણભક્ષ પણ કહેવામાં આવ્યા છે. ખેતરમાં લણ્યા પછી પડી રહેલા અનાજના કણનું જ તે ભોજન કરતા હતા તેથી અથવા પરમાણુ(કણ)નું અદન (એટલે કે નિરૂપણ) કરતા હતા તેથી તેમને કણાદ કહેવામાં આવ્યા હશે. શિવે…
વધુ વાંચો >કણાભસૂત્રો
કણાભસૂત્રો : ચયાપચય ક્રિયાઓમાં અતિ મહત્વનો ભાગ ભજવતી બેવડા સ્તરવાળી કોષની અંગિકા. કણાભસૂત્રો સૌપ્રથમ સાદા સૂક્ષ્મદર્શક યંત્રમાં તાંતણા જેવા ગોળ કે લંબગોળ ઘટક રૂપે કોષરસમાં જોવા મળ્યા. સ્રાવી કોષો કે ગ્રંથિ કોષો કે જેમાં ચયાપચય ક્રિયા ખૂબ સતેજ હોય છે ત્યાં તે મોટી સંખ્યામાં દેખાય છે. ફેઝ કૉન્ટ્રાસ્ટ કે ઇન્ટરફેરન્સ…
વધુ વાંચો >કણિકાકોષ-અલ્પતા
કણિકાકોષ-અલ્પતા (granulocytopenia) : કણિકાકોષ (granulocytes) નામના લોહીમાંના શ્વેતકોષોની સંખ્યામાં ઘટાડો થવો તે. લોહીના શ્વેતકોષોનાં ત્રણ જૂથ છે : લસિકાકોષો (lymphocytes), એકકોષો (monocytes) અને કણિકાકોષો. કણિકાકોષોના પણ ત્રણ પ્રકાર છે : તટસ્થ શ્વેતકોષો અથવા સમરાગીકોષો (neutrophils), ઇયોસિનરાગીકોષો (eosinophils) અને બેઝોરાગીકોષો (basophils). સામાન્ય રીતે પુખ્ત વયની વ્યક્તિના 1 લિટર લોહીમાં શ્વેતકોષોની સંખ્યા…
વધુ વાંચો >કણિકાયન
કણિકાયન (granulation) : સૂર્યની સપાટી (photosphere) પર આવેલી અને એકસરખી પ્રકાશિત નહિ તેવી સફેદ કણિકાઓનો સમૂહ. સોલર દૂરબીન વડે, યોગ્ય ન્યૂટ્રલ ડેન્સિટી ફિલ્ટર વાપરી, પ્રકાશની તીવ્રતા અનેકગણી ઘટાડીને અવલોકન કરતાં અથવા આવા દૂરબીન વડે ઉચ્ચ ક્ષમતા ધરાવતા ફોટોગ્રાફ લેતાં કણિકાઓના આ સમૂહને જોઈ શકાય છે. આવી કણિકાઓના સર્જન પાછળનું રહસ્ય,…
વધુ વાંચો >કણિયા મધુકર હીરાલાલ
કણિયા, મધુકર હીરાલાલ (જ. 18 નવેમ્બર 1927, મુંબઈ) : ભારતના અગ્રગણ્ય ધારાશાસ્ત્રી તથા સર્વોચ્ચ અદાલતના પૂર્વ મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિ (1991). મુંબઈની સેન્ટ ઝેવિયર્સ કૉલેજ તથા એલ્ફિન્સ્ટન કૉલેજમાં સ્નાતક-કક્ષા સુધીનું શિક્ષણ લીધા પછી સરકારી લૉ કૉલેજમાંથી કાયદાની સ્નાતક કક્ષાની પદવી પ્રાપ્ત કરી (1949) અને તરત જ મુંબઈની વડી અદાલતમાં વકીલાત શરૂ કરી.…
વધુ વાંચો >કણિયા હરિલાલ જેકિસનદાસ
કણિયા, હરિલાલ જેકિસનદાસ (જ. 1890; અ. 1951) : વિખ્યાત ભારતીય ન્યાયવિદ તથા સ્વતંત્ર ભારતના સર્વોચ્ચ ન્યાયાલયના પ્રથમ મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિ. ભાવનગરના જૂના દેશી રાજ્યના વતની. શામળદાસ કૉલેજ, ભાવનગરમાંથી બી.એ. તથા ગવર્નમેન્ટ લૉ કૉલેજ, મુંબઈમાંથી એલએલ.બી.ની પરીક્ષાઓ પસાર કરી. 1915માં વડી અદાલતની ઍડવોકેટ(O.S.)ની પરીક્ષા પાસ કર્યા પછી મુંબઈમાં વકીલાત કરી (1915-33). જાતમહેનત…
વધુ વાંચો >કણી અથવા કપાસી
કણી અથવા કપાસી (corn, clavus) : સતત દબાણ કે ઘર્ષણને કારણે ચામડીનું ઉપલું પડ જાડું થઈને નીચેના પડમાં ખૂંપતાં ઉદભવતો વિકાર. શરીર પર કોઈ એક જગ્યાએ સતત ઘસારા કે દબાણને કારણે ચામડીનું શૃંગીસ્તર અતિવિકસન પામીને જાડું થઈ જાય છે. તેને અતિશૃંગીસ્તરિતા (hyperkeratosis) તેને આંટણ (callosity) કહે છે. દા.ત., માળીના હાથમાં,…
વધુ વાંચો >કણેર (કરેણ)
કણેર (કરેણ) : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા એપોસાયનેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Nerium indicum Mill. syn. N. odoroum Soland. (સં. કરવીર મ. કણ્હેર; હિં. કનેર; બં. કરવી; ક. કણિગિલ, કણાગિલે; તે. કાનેરચેટ્ટુ, ગન્નરુ; તા. અલારિ, કરવીર; મલ. ક્વાવિરં; અં. ઇંડિયન ઓલીએન્ડર, સ્વીટ સેંટેડ ઓલીએન્ડર) છે. તે એક સદાહરિત ક્ષીરરસ…
વધુ વાંચો >કણ
કણ (particle) : કોઈ દ્રવ્યનો અવગણી શકાય તેવા પરિમાણવાળો સૂક્ષ્મ ભાગ અથવા નિશ્ચિત દ્રવ્યમાન, પરંતુ નહિવત્ વિસ્તૃત પિંડ કણને દ્રવ્યમાન હોય છે પણ કદ હોતું નથી, તેથી તે જગા રોકતો નથી. કણનું સ્થાન, બિંદુ વડે દર્શાવી શકાય છે. જો પિંડ કેન્દ્ર કે ધરીની આસપાસ ચાકગતિ (rotational motion) કરતો ન હોય…
વધુ વાંચો >કણજન્ય ખનિજનિક્ષેપો
કણજન્ય ખનિજનિક્ષેપો (detrital mineral deposits) : ખવાણ અને/અથવા ઘસારાની ક્રિયાઓ દ્વારા વિભંજન-વિઘટન પામીને ખડકોમાંથી છૂટા પડી તૈયાર થયેલા ખનિજકણોમાંથી બનતા નિક્ષેપો. જે ખનિજકણો વધુ ઘનતાવાળા હોય, સ્થાયી હોય અને ભૌતિક સન્નિઘર્ષણનો પ્રતિકાર કરી શકે એવા હોય તેમજ સંભેદવિહીન હોય તે પ્રમાણમાં ઓછી વહનક્રિયા પામી પાછળ રહી જાય છે અને અનુકૂળ…
વધુ વાંચો >કણજમાવટ
કણજમાવટ (sedimentation) : કણો દ્વારા થતી નિક્ષેપક્રિયા. ભૂપૃષ્ઠ પરના ખડક-ખનિજ જથ્થા પર સતત કાર્યરત રહેતાં ભૌતિક, રાસાયણિક, જીવરાસાયણિક ખવાણ, ઘસારો અને ધોવાણનાં પરિબળો દ્વારા તેમાંથી છૂટા પડતા નાનામોટા કદ અને આકારના ટુકડા તેમજ કણોની ગુરુત્વાકર્ષણ, પવન કે પાણી મારફતે વહનક્રિયા થઈને પાણીમાં કે ભૂમિ પરનાં અનુકૂળ સ્થાનોમાં એકત્રીકરણથી જમાવટ થાય…
વધુ વાંચો >કણજ્ઞાપકો
કણજ્ઞાપકો (particle detectors) : ઇલેક્ટ્રૉન, પૉઝિટ્રૉન, પ્રોટૉન, α-કણ, આયનો જેવા વિદ્યુતભાર ધરાવતા કણો, વિદ્યુતભારરહિત ન્યૂટ્રૉન, ફોટૉન (x-કિરણો, γ-કિરણો) તથા મેસૉનના અર્દશ્ય કણને પ્રત્યક્ષ કરતાં તેમજ તેમનું મૂલ્યાંકન કરતાં ઉપકરણો. કણના અસ્તિત્વના જ્ઞાપન (detection) માટે કણ તથા જ્ઞાપકનો દ્રવ્ય વચ્ચે કોઈ પ્રકારની આંતરક્રિયા થવી જરૂરી છે. સામાન્ય રીતે આ આંતરક્રિયા (i)…
વધુ વાંચો >કણપ્રવેગકો
કણપ્રવેગકો (particle accelerators) : પરમાણુ-બંધારણના અભ્યાસ માટે જરૂરી, પ્રચંડ ઊર્જા ધરાવતા કણો ઉત્પન્ન કરવા માટેનાં ઉપકરણો. તેમની મદદથી વિદ્યુતભારિત કણોને પ્રવેગિત કરી તેમની ગતિજ ઊર્જામાં બહુ મોટા પ્રમાણમાં વધારો કરી શકાય છે. સામાન્ય રીતે ઉપયોગમાં લેવાતા આવા કણોમાં ઇલેક્ટ્રૉન પ્રોટૉન, ડ્યૂટરોન અને આલ્ફા કણોનો સમાવેશ થાય છે. કાર્બન, બેરિલિયમ, ઑક્સિજન…
વધુ વાંચો >કણબંધન
કણબંધન (nucleation) : ન્યૂક્લિયસના સર્જનની પ્રક્રિયા. પદાર્થની બાષ્પ, પ્રવાહી, ગલન કે ઘન અવસ્થામાંથી સ્ફટિક મેળવી શકાય. સ્ફટિક બનાવવા (crystal growth) માટેનું પ્રથમ પગલું ‘ન્યૂક્લિયસ’નું સર્જન છે. અણુ કે પરમાણુનો નાનામાં નાનો સમૂહ કે જેમાં અણુ/પરમાણુની ગોઠવણી સ્ફટિકના ‘સ્પેસલેટિસ’ મુજબ હોય તથા જે સ્ફટિકવિકાસના આરંભબિંદુ (embryo) તરીકે વર્તે તેને ન્યૂક્લિયસ કહે…
વધુ વાંચો >કણભક્ષણ
કણભક્ષણ (phagocytosis) : કોષની બાહ્ય સપાટી દ્વારા પોષક કે હાનિકારક પદાર્થોનું થતું ભક્ષણ. આ પ્રક્રિયામાં કોષરસનું બાહ્ય પડ અંતર્વલન દ્વારા આવા પદાર્થોને ઘેરીને રસધાની (vacuole) બનાવે છે. આ પ્રમાણે સ્વીકારેલા પદાર્થોનું પાચન કોષમાં આવેલા લયનકાયો(lysosomes)ના પાચક રસો કરે છે. આ પ્રમાણે કણભક્ષણ કરી કોષો પોષકતત્વો મેળવવા ઉપરાંત શરીરમાં પ્રવેશેલા વાઇરસ,…
વધુ વાંચો >કણ-ભૌતિકી
કણ-ભૌતિકી (particle physics) : દ્રવ્યના સૂક્ષ્મતમ ઘટક કણો, તેમના ગુણધર્મો તથા તેમની વચ્ચે પ્રવર્તતાં બળોનો અભ્યાસ. તેને કણ-ભૌતિકશાસ્ત્ર પણ કહે છે. વિજ્ઞાનના પ્રારંભથી જ માનવીને પદાર્થના મૂળભૂત ઘટકો વિશે જાણવાની ઉત્કંઠા રહી છે. આ જિજ્ઞાસાએ પદાર્થના બંધારણ તથા તેના ઘટકસ્વરૂપનો અભ્યાસ તેમજ સંશોધન કરવા માટે સતત પ્રેરણા આપી છે, જેના…
વધુ વાંચો >કણરચના
કણરચના (textures) : વિવિધ પ્રકારના ખડકોમાં જોવા મળતી ઘટકોની પરસ્પર ગોઠવણી અથવા ખનિજસ્ફટિકો અને સૂક્ષ્મ દાણાદાર ખનિજદ્રવ્ય કે કાચદ્રવ્યની ગોઠવણી. પૃથ્વીના બંધારણમાં રહેલા ખડકોમાં ખનિજો કે ખડક-ટુકડા જેવા ઘટકોની પરસ્પર ભૌમિતિક ગોઠવણી અથવા ખનિજકણો વચ્ચે ગોઠવણીનો આંતરસંબંધ જોવા મળે છે. જુદા જુદા ખડકોમાં જુદી જુદી કણરચના હોઈ શકે છે, જેના…
વધુ વાંચો >કણવિભંજનક્રિયા
કણવિભંજનક્રિયા : ખડકોના અપક્ષયની પ્રક્રિયા. ખડકોની સપાટીના ધોવાણ પૂર્વે વિયોજન તથા વિઘટનની પ્રક્રિયાઓ સંકળાયેલી હોય છે. આ બંને પ્રક્રિયાઓ સમન્વિત (integrated) સ્વરૂપની હોય છે. વિયોજન એ ખડકોના નૈસર્ગિક વિભંજનની પ્રક્રિયા છે જ્યારે વિઘટન તેનાં ખનિજોના રાસાયણિક ફેરફાર સાથે સંકળાયેલી પ્રક્રિયા છે. આ બંને પ્રક્રિયાઓ એકસાથે થતી હોય છે તથા તે…
વધુ વાંચો >