૩.૨૫
ઍસિડ-બેઝ ઉદ્દીપનથી એસ્ફોડિલસ
ઍસિડ-બેઝ ઉદ્દીપન
ઍસિડ-બેઝ ઉદ્દીપન : ઍસિડ કે બેઝ ઉમેરાતાં રાસાયણિક પ્રક્રિયાના વેગમાં થતો વધારો. આ પ્રકારની પ્રક્રિયામાં ઍસિડ-બેઝ વપરાઈ જતાં નથી. સમાંગ ઉદ્દીપનનો આ એક અગત્યનો વર્ગ ગણાય છે. 1812માં કિરશોફે મંદ ઍસિડની મદદથી સ્ટાર્ચનું ગ્લુકોઝમાં રૂપાંતરણ કર્યું હતું. 1818માં થેનાર્ડે આલ્કલીની હાજરીમાં હાઇડ્રોજન પેરૉક્સાઇડના વિઘટનનો અભ્યાસ કર્યો હતો. 1850માં વિલ્હેલ્મીએ ઍસિડની…
વધુ વાંચો >ઍસિડ-બેઝ સંતુલન
ઍસિડ-બેઝ સંતુલન (acid-base balance) : ધમનીમાંના લોહીનું અમ્લતાપ્રમાણ (pH) 7.38થી 7.42 વચ્ચે રાખવાની વ્યવસ્થા. શરીરમાં ચયાપચયી ક્રિયાઓથી, ખોરાકમાંના પદાર્થોના શોષણથી તથા રોગો કે વિકારોને લીધે ઍસિડ અને/અથવા આલ્કલીના ઉત્પાદન, ઉત્સર્ગ (excretion) કે ચયાપચયી ઉપયોગમાં ફેરફારો થાય તો તેમના પ્રમાણમાં વધઘટ થાય છે અને લોહીનું અમ્લતાપ્રમાણ બદલાય છે તથા ક્યારેક તે…
વધુ વાંચો >ઍસિડ-બેઝ સૂચકો
ઍસિડ-બેઝ સૂચકો (indicators) : નિર્બળ ઍસિડ કે નિર્બળ બેઝની પ્રકૃતિવાળો અને ઍસિડ અથવા બેઝના દ્રાવણમાં જુદા રંગો આપતો પદાર્થ. આ પદાર્થ સૂચક તરીકે ઉપયોગી નીવડવા માટે ઍસિડ કે બેઝમાંથી એકનો રંગ આપતો હોવો જોઈએ. વળી આ રંગ બને તેટલો ઘેરો હોય તે જરૂરી છે, જેથી દ્રાવણના pHને અસર ન કરે…
વધુ વાંચો >ઍસિડ-વર્ષા
ઍસિડ-વર્ષા (acid rain) : ઍસિડનો વરસાદ. આ વરસાદના પાણીનો pH 5.6 કરતાં ઓછો હોય છે. સલ્ફ્યુરિક ઍસિડ અને નાઇટ્રિક ઍસિડ ઍસિડ-વર્ષાના મુખ્ય બે ઘટકો છે. આ બંને ઍસિડોનો ગુણોત્તર સલ્ફર અને નાઇટ્રોજનના ઑક્સાઇડોના ઉત્સર્જનના પ્રમાણ પર આધાર રાખી બદલાતો રહે છે. આ ઑક્સાઇડો મુખ્યત્વે અશ્મી-બળતણ, ધાતુ ગાળવાનાં કારખાનાંઓ, વિદ્યુત-ઊર્જામથકો, રસ્તા…
વધુ વાંચો >ઍસિડ હેલાઇડ
ઍસિડ હેલાઇડ (acid halide) : હેલોકાર્બોનિલ સમૂહ ધરાવતાં સૂત્રવાળાં કાર્બનિક તટસ્થ સંયોજનો. (R = એલિફૅટિક/એરોમૅટિક ભાગ, X = Cl, Br, I, F). કાબૉર્ક્સિલિક ઍસિડની ફૉસ્ફરસ હેલાઇડ (PCl3, PCl5) કે થાયૉનિલ ક્લોરાઇડ (SOCl2) સાથેની પ્રક્રિયાથી -OH સમૂહનું ક્લોરાઇડ વડે પ્રતિ-સ્થાપન થતાં આ સંયોજનો મળે છે; દા.ત., ઍસિડ હેલાઇડ રંગવિહીન, તીવ્ર વાસવાળા,…
વધુ વાંચો >ઍસિડિક અગ્નિકૃત ખડકો
ઍસિડિક અગ્નિકૃત ખડકો : અગ્નિકૃત ખડકોનો 66 ટકાથી વધુ સિલિકા ધરાવતો પ્રકાર. સિલિકાના પ્રમાણ અનુસાર અગ્નિકૃત ખડકોના ઍસિડિક, સબ-ઍસિડિક, બેઝિક અને અલ્ટ્રાબેઝિક એમ વર્ગો પાડવામાં આવ્યા છે. હેચ નામના ખડકવિદ દ્વારા સિલિકાના પ્રમાણ પર આધારિત આ વર્ગીકરણ યોજવામાં આવ્યું છે. અંત:કૃત ખડકો પૈકી ગ્રૅનાઇટ અને જ્વાળામુખી ખડકો પૈકી રહાયોલાઇટ ઍસિડિક…
વધુ વાંચો >ઍસિડિક લાવા
ઍસિડિક લાવા : વધુ સિલિકાદ્રવ્ય ધરાવતો લાવા. પૃથ્વીના પોપડાના પડમાં ક્યારેક થતી રહેતી વિક્ષેપજન્ય અસરોને કારણે ત્યાં રહેલા જે તે ખડકો પીગળી જઈ તૈયાર થતો ભૂરસ મૅગ્મા તરીકે અને તે જ્યારે ભૂપૃષ્ઠ પર નીકળી આવે ત્યારે લાવા તરીકે ઓળખાય છે. લાવા(કે મૅગ્મા)ના ઍસિડિક કે બેઝિક હોવાનો આધાર તે જેમાંથી ઉદભવે…
વધુ વાંચો >એસિરિયન સંસ્કૃતિ
એસિરિયન સંસ્કૃતિ : મેસોપોટેમિયાનો એક ભૌગોલિક પ્રદેશ. તે બૅબિલૉનથી આશરે 980 કિમી. ઉત્તરે આવેલો છે. પ્રાચીન કાળમાં યુફ્રેટીસ અને ટાઇગ્રિસ નદીઓના તટપ્રદેશ પર જે સંસ્કૃતિનો વિકાસ થયો તે મેસોપોટેમિયા(બે નદીઓ વચ્ચેનો પ્રદેશ)ની સંસ્કૃતિ તરીકે ઓળખાય છે. અહીં વસતી પ્રજાનો મુખ્ય દેવ ‘અસુર’ હતો. તેના નામ ઉપરથી આ લોકો એસિરિયન કહેવાતા.…
વધુ વાંચો >ઍસિસ્ટેસિયા
ઍસિસ્ટેસિયા : વનસ્પતિઓના ઍકેન્થેસી કુળમાં આવેલી એક શોભન પ્રજાતિ. તે શાકીય કે ઉપક્ષુપ (undershrub) જાતિઓ ધરાવે છે અને તેનું વિતરણ ઉષ્ણકટિબંધીય એશિયા અને આફ્રિકામાં થયેલું છે. ભારતમાં તેની લગભગ આઠ જેટલી જાતિઓ થાય છે અને તેમાં Asystasia bella Benth. & Hook. f. નામની એક દક્ષિણ આફ્રિકાની જાતિનો પ્રવેશ કરાવવામાં આવ્યો…
વધુ વાંચો >એ.સી.ટી.એચ.
એ.સી.ટી.એચ. : અગ્ર પીયૂષિકા (pituitary) ગ્રંથિનો અધિવૃક્કબાહ્યક(adrenal cortex) માટેનો ઉત્તેજક અંત:સ્રાવ (adreno-corticotrophichormone, ACTH). 39 ઍમિનો ઍસિડપેપ્ટાઇડવાળો અને 45,000 અણુભારવાળો તેનો અણુ પ્રોએપિયોમિલેનોકોર્ટિન નામના એક મોટા અણુમાંથી બને છે. તેના ઍમિનો-ટર્મિનલ દ્વારા તે અધિવૃક્ક-બાહ્યકમાંથી ગ્લુકોકોર્ટિકોઇડ, મિનરલોકોર્ટિકોઇડ અને એન્ડ્રોજેનિક સ્ટીરૉઇડ જૂથના અંત:સ્રાવોનો લોહીમાં પ્રવેશ વધારે છે. તે નિશ્ચિત સ્વીકારો (receptors) સાથે જોડાઈને…
વધુ વાંચો >એસોસિયેશન (વનસ્પતિ)
એસોસિયેશન (વનસ્પતિ) : વનસ્પતિ-પરિસ્થિતિવિજ્ઞાનના અભ્યાસમાં વનસ્પતિસમાજોના વર્ગીકરણ માટે ઉપયોગમાં લેવાતી એક પદ્ધતિ. અમેરિકન પ્રણાલિકા પ્રમાણે ઉદભવ પામેલી ક્લીમેંટ્સની પદ્ધતિ હાલમાં બહોળો ફેલાવો ધરાવે છે. ક્લીમેંટ્સ(1916)ના મત મુજબ વનસ્પતિસામાજિક (phytosociological) ષ્ટિએ વનસ્પતિસમાજમાં મુખ્યત્વે નીચે પ્રમાણેના ચાર એકમો જોવા મળે છે : (1) વનસ્પતિનિર્માણ (plant formation), (2) સંગઠન (association), (3) સહવાસ (consociation),…
વધુ વાંચો >ઍસોસિયેશન ઑવ્ સાઉથ ઈસ્ટ એશિયન નૅશન્સ (ASEAN)
ઍસોસિયેશન ઑવ્ સાઉથ ઈસ્ટ એશિયન નૅશન્સ (ASEAN) : દક્ષિણ પૂર્વ એશિયાના પાંચ દેશોએ પરસ્પર સહકાર દ્વારા આર્થિક, સામાજિક તથા સાંસ્કૃતિક વિકાસ સાધવા 1967માં ઊભું કરેલું આંતરરાષ્ટ્રીય સંગઠન. તે પૂર્વે 1961માં ત્રણ દેશો – મલેશિયા, ફિલિપાઇન્સ અને થાઇલૅન્ડ દ્વારા ઍસોસિયેશન ઑવ્ સાઉથ ઈસ્ટ એશિયા (ASA) નામનું જે સંગઠન ઊભું કર્યું હતું…
વધુ વાંચો >એસ્કર
એસ્કર : હિમશિલાના અંત:પ્રવાહ સાથે ઘસડાઈ આવેલ જાડી રેતી, કંકર વગેરેના નિક્ષેપથી બનેલા ખડકોવાળી, સાંકડી, વાંકીચૂકી ટેકરી. તે 3 કે 5 મીટરથી માંડીને 10 કે 12 મીટરથી ઊંચી હોય છે. આ શબ્દ આયરિશ ભાષાનો છે અને આયર્લૅન્ડમાં આવેલી આ પ્રકારની ટેકરીઓ ઉપરથી અન્ય આવી ટેકરીઓ એસ્કર તરીકે ઓળખાય છે. આવી…
વધુ વાંચો >એસ્કિમો
એસ્કિમો : ટુન્ડ્ર પ્રદેશના વતની. ‘ટુન્ડ્ર’નો અર્થ ‘બરફનું રણ’ થાય છે. આ પ્રદેશ 700થી 800 અક્ષાંશવૃત્તો વચ્ચે શીત કટિબંધમાં આવેલો છે. ઉત્તર કૅનેડા અને ગ્રીનલૅન્ડમાં વસતા લોકો એસ્કિમો તરીકે ઓળખાય છે; જ્યારે યુરોપમાં લેપ અને ફિન તથા સાઇબીરિયામાં સેમોયેડ અને યાકુત તરીકે ઓળખાય છે. ટુન્ડ્ર હિમાચ્છાદિત પ્રદેશ છે. અહીં ખેતી…
વધુ વાંચો >ઍસ્કોમાયસિટ્સ
ઍસ્કોમાયસિટ્સ (Ascomycetes) : માનવ સહિત જુદાં જુદાં પ્રાણી તેમજ વનસ્પતિઓમાં મૃતોપજીવી (saprophytic) અથવા પરોપજીવી (parasitic) જીવન પસાર કરનાર, માયકોટા વિભાગના એક વર્ગની ફૂગ. એકકોષીય અથવા તંતુમય દેહરચના. તંતુઓ વિકસિત, શાખીય અને ખંડીય. કોષદીવાલ કાઇટિનયુક્ત. જાતીય પ્રજનનમાં ધાની (ascus), 4થી 1,024 જેટલાં ધાની બીજાણુઓ(ascopores)નું નિર્માણ, દ્વિભાજ (fission), કલિકા (budding), વિખંડન (fragmentation)…
વધુ વાંચો >ઍસ્કોર્બિક ઍસિડ
ઍસ્કોર્બિક ઍસિડ : વિટામિન ‘સી’ તરીકે ઓળખાતું અગત્યનું કાર્બનિક સંયોજન. અણુસૂત્ર C6H8O6. ખલાસીઓને લાંબી સફર દરમિયાન લીલાં શાકભાજી કે ફળો નહિ મળવાને કારણે સ્કર્વી નામનો રોગ થતો. આના ઉપચાર તરીકે નારંગી અને લીંબુ અસરકારક છે તેમ 1953માં હોકિન્સે શોધી કાઢ્યું. 1911માં ફુંકે સ્કર્વી અટકાવનાર તરીકે ખોરાકના એક ઘટકની કલ્પના કરી.…
વધુ વાંચો >ઍસ્ક્યુલસ
ઍસ્ક્યુલસ : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા હિપ્પોકેસ્ટેનેસી (સેપિન્ડેસી) કુળની એક પ્રજાતિ. તેની એક જાતિ Aesculu indica Hook. (હિં. બનખોર, કંદાર, પનગર, કાનોર; અં. ઇંડિયન હોર્સ, ચેસ્ટનટ) ભારતમાં વિપુલ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. તેનાં વૃક્ષો લગભગ 30 મી. ઊંચાં અને પર્ણપાતી (deciduous) હોય છે. તેનું મુખ્ય પ્રકાંડ સીધું, નળાકાર અને ટૂંકું…
વધુ વાંચો >ઍસ્ક્લેપિયેડેસી
ઍસ્ક્લેપિયેડેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બૅન્થામ અને હૂકરની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિમાં તેનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી, ઉપવર્ગ – યુક્તદલા (gamopetalae), શ્રેણી – દ્વિસ્ત્રીકેસરી (bicarpellatae), ગોત્ર – જેન્શિયાનેલ્સ, કુળ – ઍસ્ક્લેપિયેડેસી. આ કુળમાં લગભગ 280 પ્રજાતિઓ અને 2,000 જેટલી જાતિઓનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. મૂળભૂત રીતે…
વધુ વાંચો >ઍસ્કસ્કોલ્ઝિયા
ઍસ્કસ્કોલ્ઝિયા : દ્વિદળી વર્ગના પેપાવરેસી કુળની એકવર્ષાયુ કે બહુવર્ષાયુ શાકીય નાનકડી પ્રજાતિ. તે ઉત્તર અમેરિકાની મૂલનિવાસી છે અને ઉદ્યાનોમાં તેનાં સુંદર પુષ્પો માટે ઉગાડાય છે. દારૂડી અને અફીણ તેની સહસભ્ય વનસ્પતિઓ છે. કૅલિફૉર્નિયન પૉપી (Eschscholzia californica cham.) ભારતીય ઉદ્યાનોમાં ઉગાડાતી ટટ્ટાર કે ભૂપ્રસારી બહુવર્ષાયુ 30 સેમી.થી 45 સેમી. ઊંચી વનસ્પતિ…
વધુ વાંચો >એસ્ચ્યુઅરી (estuary)
એસ્ચ્યુઅરી (estuary) : સમુદ્રને મળતી નદીના મુખનો પ્રદેશ. તેને ‘નદીનાળ’નો પ્રદેશ પણ કહે છે. નદીનાં પાણી અને સમુદ્રમાં ભરતી આવતાં પાણી નદીમાં જ્યાં સુધી મિશ્ર થતાં રહે ત્યાં સુધીનો પ્રદેશ નદીનાળ કહેવાય છે. સમુદ્રજળની સપાટી વધતાં અથવા ભૂમિભાગ નીચે બેસી જવાથી આ પ્રદેશની રચના થાય છે. ઍટલાંટિકની પશ્ચિમે યુ.એસ.માં આવેલો…
વધુ વાંચો >