૩.૧૮
એનાગેલિસથી ઍન્થની ક્વીન
ઍનૅગ્નૉરિસિસ
ઍનૅગ્નૉરિસિસ (recognition) : ગ્રીક કાવ્યશાસ્ત્રની સંજ્ઞા, જેનો અર્થ છે નિર્ભ્રાંત જ્ઞાન અથવા ઓળખ. સાહિત્યકૃતિમાં પાત્રને પોતાની સાચી ઓળખ થવાની પળ. એ એવી અનન્ય ઘડી છે, જ્યારે અજ્ઞાનનું અંધારું અર્દશ્ય થઈને જ્ઞાન અથવા સાચી ઓળખનો પ્રકાશ પ્રગટે છે. ‘પોએટિક્સ’ના ‘ટ્રૅજેડી’ ઉપરના છઠ્ઠા પ્રકરણમાં ઍરિસ્ટૉટલ ‘ઍનૅગ્નૉરિસિસ’ને નાટકના વસ્તુના અનિવાર્યપણે આવશ્યક એવા મહત્વના…
વધુ વાંચો >ઍનેરૉઇડ બૅરોમિટર
ઍનેરૉઇડ બૅરોમિટર (aneroid barometer) : હવાનું દબાણ માપવા માટેનું નિષ્પ્રવાહી વાયુભારમાપક. બૅરોમિટરના મુખ્ય પ્રકારોમાં ફૉર્ટિનનું પારાનું બૅરોમિટર અને નિષ્પ્રવાહી બૅરોમિટરનો સમાવેશ થાય છે. આ બૅરોમિટરમાં પારો કે બીજું કોઈ પ્રવાહી વપરાતું ન હોવાથી તે વજનમાં હલકું અને પ્રવાસમાં સાથે ફેરવવામાં સુગમ રહે છે. આ સાધનમાં ધાતુના પાતળા પતરાની બંધ નળાકાર…
વધુ વાંચો >ઍનેલાઇઝર
ઍનેલાઇઝર : ધ્રુવીભૂત પ્રકાશની મદદથી ખડક/ખનિજના છેદ(section)નું નિરીક્ષણ કરવામાં વપરાતા બે નિકોલ પ્રિઝમમાંનો એક. બીજો નિકોલ પોલરાઇઝર તરીકે ઓળખાય છે. ખડકો/ખનિજોના છેદનો ધ્રુવીભૂત પ્રકાશ વડે અભ્યાસ કરવા માટે વપરાતા સૂક્ષ્મદર્શકમાં બે નિકોલ પ્રિઝમ વપરાય છે. એક સૂક્ષ્મદર્શકના સ્ટેજની નીચે ગોઠવેલો હોય છે અને તે પોલરાઇઝર અથવા નિમ્ન નિકોલ તરીકે ઓળખાય…
વધુ વાંચો >એનેલ્સાઇટ
એનેલ્સાઇટ (એનેલ્સાઇમ) : ઝિયોલાઇટ વર્ગનું એક ખનિજ. રા. બં. – NaAlSi2O6H2O; સ્ફ. વ. – ક્યુબિક; સ્વ. – સુવિકસિત ટ્રેપેઝોહેડ્રોન સ્વરૂપ, જથ્થામય, પટ્ટાદાર યુગ્મતા; રં. – રંગવિહીન, સફેદ, ભૂખરો, પીળાશ પડતો, ગુલાબી કે લીલાશ પડતો; સં. – અલ્પવિકસિત; ચ. – કાચમય; ભં. સ. – વલયાકાર સમ, બરડ; ક. 5થી 5.5; વિ.…
વધુ વાંચો >એનેસ્કુ, જ્યૉર્જેઝ
એનેસ્કુ, જ્યૉર્જેઝ (જ. 19 ઑગસ્ટ 1881, લિવેની, રુમાનિયા; અ. 4 મે 1955, પૅરિસ, ફ્રાંસ) : બાખની કૃતિઓના સંચાલન માટે તથા રુમાનિયન શૈલીમાં સ્વસર્જિત કૃતિઓ માટે વિશ્વવિખ્યાત સંગીતકાર અને સ્વરનિયોજક. તેઓ ઉત્કૃષ્ટ વાયોલિનવાદક હતા. સાત વરસની ઉંમરે તેઓ વિયેના જઈ ત્યાં વિયેના કૉન્ઝર્વેટરીમાં વિદ્યાર્થી તરીકે દાખલ થયા અને વાયોલિનનો અભ્યાસ…
વધુ વાંચો >એનોગાઇસસ વૉલ ઍક્સ ગ્વીલેમ ઍન્ડ પેર
એનોગાઇસસ વૉલ ઍક્સ ગ્વીલેમ ઍન્ડ પેર (Anogeissus, Wall. ex Guillem and perr) : જુઓ ધવ (ધાવડો).
વધુ વાંચો >ઍનોડાઇઝિંગ
ઍનોડાઇઝિંગ : ધાતુની સપાટી ઉપર, ખાસ કરીને ઍલ્યુમિનિયમ ધાતુ ઉપર, વિદ્યુતની મદદથી ઍનોડિક ઉપચયન (oxidation) મારફત ઑક્સાઇડનું પડ ચડાવવાની ક્રિયા. ઍનોડાઇઝિંગ વિદ્યુતઢોળ (electroplating) ચડાવવાની ક્રિયાથી ઊલટી ક્રિયા છે. વિદ્યુતઢોળ ચડાવવામાં એક ધાતુની સપાટી ઉપર તે જ અથવા અન્ય ધાતુનું પડ ચડાવવામાં આવે છે, જ્યારે ઍનોડાઇઝિંગની ક્રિયામાં આ પડ ધાતુની અંદરથી…
વધુ વાંચો >એનોના, એલ.
એનોના, એલ. (Annona L.) : જુઓ સીતાફળ, રામફળ.
વધુ વાંચો >એનોનેસી
એનોનેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બૅન્થામ અને હૂકરની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિમાં તેનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી, ઉપવર્ગ – મુક્તદલા (Polypetalae), શ્રેણી – પુષ્પાસનપુષ્પી (Thalamiflorae), ગોત્ર – રાનેલિસ, કુળ – એનોનેસી. આ કુળમાં લગભગ 75 પ્રજાતિઓ અને 850 જેટલી જાતિઓનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. તેઓ મોટેભાગે…
વધુ વાંચો >એનોર્થાઇટ
એનોર્થાઇટ : પ્લેજિયોક્લેઝનું ખનિજ (પ્લેજિયોક્લેઝ સમરૂપ શ્રેણીનું ખનિજ). રા. બં. – mCaAl2Si2O8 સાથે nNaAlSi3O8, Ab10An90થી Ab0An100; સ્ફ. વ. – ટ્રાઇક્લિનિક; સ્વ. – ટૂંકા પ્રિઝમ સ્વરૂપ સ્ફટિક, પટ્ટીદાર સંરચનાયુક્ત દળદાર, યુગ્મતા સામાન્ય જેવી કે કાર્લ્સબાડ, બેવેનો, માનેબાક, આલ્બાઇટ અને પેરિક્લિન નિયમ મુજબ; રં. – રંગવિહીન, સફેદ, રાખોડી કે લાલાશ પડતો; સં.…
વધુ વાંચો >એનાગેલિસ
એનાગેલિસ : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા પ્રિમ્યુલેસી કુળની શાકીય પ્રજાતિ. તેનું વિતરણ પશ્ચિમ યુરોપ, આફ્રિકા, માડાગાસ્કર અને દક્ષિણ અમેરિકામાં થયેલું છે. ભારતમાં તેની ત્રણ જાતિઓ થાય છે. Anagalis arvensis Linn. (ગુ. ગોળ ફૂદી, કાળી ફૂદી; હિં. જંગમની, કૃષ્ણનીલ) એક નાની, બહુ શાખિત, 15 સેમી.થી 45 સેમી. ઊંચી એકવર્ષાયુ શાકીય જાતિ છે…
વધુ વાંચો >એનાટૅક્સિસ
એનાટૅક્સિસ (anataxis) : ઊંચા તાપમાને પૃથ્વીના પોપડામાં ઉદભવતી વિકૃતિ પ્રક્રિયા. આ પ્રક્રિયાને કારણે પૃથ્વીના પોપડાના ઊંડાણમાં અંત:કૃત ખડકો પીગળે છે અને મૅગ્મામાં પરિણમે છે. સિન્ટૅક્સિસ પણ આવા જ પ્રકારની પ્રક્રિયા છે. એમાં પૃથ્વીના પેટાળમાં ઊંડાણમાં રહેલા ખડકોની ગલનક્રિયા તેમજ અન્ય પદાર્થોની સ્વાંગીકરણક્રિયા (assimilation) બને છે. વ્રિજવિહારી દીનાનાથ દવે
વધુ વાંચો >એનાટેઝ
એનાટેઝ : ટાઇટેનિયમનું એક ખનિજ. રા. બં. – TiO2; સ્ફ. વ. – ટેટ્રાગોનલ; સ્વ. – પિરામિડ, મેજઆકાર કે પ્રિઝમ સ્વરૂપ; રં. – કથ્થઈથી ઘેરો વાદળી અથવા કાળો, લગભગ રંગવિહીન, ભૂખરો, લીલાશ પડતો, નીલો; સં. – બેઝલ પિનેકોઇડ, બ્રેકિડોમને સમાંતર; ચ. – હીરક; ભં. સ. – વલયાકારવત્, બરડ; ચૂ. – રંગવિહીન,…
વધુ વાંચો >ઍનિમલ (ફિલ્મ)
ઍનિમલ (ફિલ્મ) : ‘ઍનિમલ’ એ 2023ના ડિસેમ્બરમાં રજૂ થયેલી એક અત્યંત સફળ હિન્દી ફિલ્મ છે, જેનું દિગ્દર્શન સંદીપ રેડી વાંગાએ કર્યું છે. ફિલ્મની અદાકારી રણબીર કપૂર, અનિલ કપૂર, બોબી દેઓલ, રશ્મિકા મંદાના અને ત્રીપ્તી દીમરીએ કરી છે. ફિલ્મનાં ગીતો જુદા જુદા ગાયકોએ ગાયાં છે જેમાં એ. આર. રહેમાનનો પણ સમાવેશ…
વધુ વાંચો >ઍનિમલ ફાર્મ
ઍનિમલ ફાર્મ (1945) : અંગ્રેજ લેખક જ્યૉર્જ ઓરવેલ દ્વારા પ્રાણીઓ નિમિત્તે લખાયેલ કટાક્ષમય ર્દષ્ટાંતકથા. ચોપગાંની આ કથા બેપગાં મનુષ્યો માટે છે. તેમાં ક્રાંતિકારી અને ક્રાંતિ પછીના સ્ટાલિનના રશિયા ઉપર અને સામાન્ય રીતે બધી ક્રાંતિઓ ઉપર કટાક્ષ છે. શ્રીમાન જૉન્સની ખેતીવાડી પરનાં પ્રાણી-પશુઓ તેમના જોહુકમી માલિકો સામે બળવો કરે છે અને…
વધુ વાંચો >ઍનિમૉમિટર
ઍનિમૉમિટર (anemometer) : પવનની ઝડપ માપવા માટેનું સાધન. રૉબિન્સન અથવા વાડકા આકારના ઍનિમૉમિટર(Cup animometer)માં ચાર ગોળાર્ધ વાડકાઓને, તેમની અંતર્ગોળ સપાટીઓ પરિભ્રમણ(rotation)ની દિશામાં જ હોય તે રીતે, એકબીજાને લંબ આવેલી ચાર ભુજાઓ ઉપર જકડેલા હોય છે. આખું તંત્ર પવનની ઝડપને લગભગ અનુપાતિક (proportional) દરે પ્રચક્રણ (spin) કરતું હોય છે. અદ્યતન વાડકા…
વધુ વાંચો >ઍનિલીન
ઍનિલીન : પ્રાથમિક ઍરોમૅટિક એમાઇન. સૂત્ર C6H5NH2. બંધારણીય સૂત્ર : . 1826માં ઉન્વરડોર્બને ગળીના વિભંજક નિસ્યંદનથી સૌપ્રથમ મેળવ્યું. ગળીને Indigo fera anilમાંથી મેળવવામાં આવતી તેથી તેનું નામ ઍનિલીન પાડવામાં આવ્યું. તે નાઇટ્રોબેન્ઝીનનું કૉપર ઉદ્દીપકની હાજરીમાં હાઇડ્રોજન વડે અથવા લોખંડનો ભૂકો અને પાણી (થોડા હાઇડ્રોક્લોરિક ઍસિડ સહિત) વડે અપચયન કરીને મેળવવામાં…
વધુ વાંચો >એનીથમ
એનીથમ (Anethum) : જુઓ સવા (સુવા).
વધુ વાંચો >ઍનેકોંડા
ઍનેકોંડા: યુ.એસ.ના મૉન્ટાના રાજ્યના નૈર્ઋત્ય ભાગમાં આવેલું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : 46o 07′ ઉ. અ. અને 112o 56′ પ. રે.. તે બુટેથી વાયવ્યમાં આશરે 40 કિમી.ને અંતરે વૉર્મ સ્પ્રિન્ગ્ઝ ખાડી પર આવેલું છે. અગાઉના વખતમાં ડિયર લૉજ કાઉન્ટીનું મુખ્ય મથક હતું. 1977માં તેને આ કાઉન્ટી જોડે ભેળવી દઈને તેનો એક…
વધુ વાંચો >એનેક્સાગોરાસ
એનેક્સાગોરાસ (ઈ. પૂ. પાંચમી સદી) : ગ્રીસનો મહાન તત્ત્વજ્ઞ, ચિંતક, ખગોળશાસ્ત્રી અને ઍથેન્સના પેરિક્લીઝનો સૉફિસ્ટ શિક્ષાગુરુ. તેણે ખગોળશાસ્ત્ર પર, ‘ઑન નેચર’ નામે ગ્રંથ લખીને ‘હવામાનશાસ્ત્ર’નો પાયો નાખ્યો. તેના જીવનનું ધ્યેય સૂર્ય, ચંદ્ર અને સ્વર્ગની માહિતીની શોધ હતું. તે કહેતો કે, ‘પૃથ્વીની નજીક આવેલા, પરપ્રકાશિત ચંદ્ર પર પર્વતો, ખીણો અને મેદાનો…
વધુ વાંચો >