૨૩.૧૯
સીમા-સરહદ (Boundary Frontier)થી સુકતાન (rickets)
સીમા-સરહદ (Boundary Frontier)
સીમા-સરહદ (Boundary Frontier) : પાસપાસે આવેલા કોઈ પણ બે પડોશી દેશો કે રાષ્ટ્રીય સાર્વભૌમત્વ હેઠળના વિસ્તારો વચ્ચે નિયત કરેલી રેખા. સીમા એ રીતે રેખીય લક્ષણ બને છે. સીમાને સ્પર્શીને આવેલા જે તે દેશનો આંતરિક વિસ્તાર તે દેશની લશ્કરી દેખરેખ હેઠળ જળવાતો હોય છે, જેને સરહદ કહેવાય છે. આ જ રીતે…
વધુ વાંચો >સીમા સુરક્ષા દળ
સીમા સુરક્ષા દળ (Border Security Force) : સીમા સુરક્ષા દળ (BSF) નામ અનુસાર ભારતીય સીમાઓનું રક્ષણ કરે છે. આ દળની સ્થાપના 1 ડિસેમ્બર, 1965ના રોજ થઈ હતી. તેનું સૂત્ર છે –‘जीवन पर्यन्त कर्तव्य.’તેના પ્રથમ ડિરેક્ટર જનરલ (DG)કે એફ રુસ્મતજી હતાં અને હાલ ડિરેક્ટર જનરલ સુજૉય લાલ થાઓસેન છે. ડીજી તરીકે…
વધુ વાંચો >સીમાસ્તર (boundary layer)
સીમાસ્તર (boundary layer) : ઘન સીમાઓ નજીક શ્યાનતા(સ્નિગ્ધતા – viscosity)નું મહત્વ ધરાવતા તરલનું પાતળું સ્તર. ઘન સીમાના સંદર્ભમાં જો ઓછી શ્યાનતાવાળું તરલ (જેવું કે હવા, પાણી) સાપેક્ષ ગતિ ધરાવે તો સીમાઓથી ઘણે દૂર ઘર્ષણ-અવયવ (friction factor) જડત્વીય અવયવ(inertial factor)ની સરખામણીમાં નગણ્ય હોય છે, જ્યારે સીમાની નજીક ઘર્ષણ-અવયવ નોંધપાત્ર હોય છે.…
વધુ વાંચો >સીમા-સ્તરભંગ (boundary fault)
સીમા–સ્તરભંગ (boundary fault) : ભૂસંચલનજન્ય ગેડપર્વતમાળાઓમાં રચનાત્મક સીમાઓ દર્શાવતો સ્તરભંગ. આ પ્રકારના સ્તરભંગો ઘણા કિલોમિટરની લંબાઈમાં વિસ્તરેલા હોય છે. અરવલ્લી, હિમાલય અને આલ્પ્સ જેવાં પર્વતસંકુલોમાં તે જોવા મળે છે અને ભૂસંચલનજન્ય ધસારા (thrust) સપાટી સહિત રચનાત્મક પ્રકારની સીમાઓ રચે છે. સિંધુથી બ્રહ્મપુત્ર સુધીની હિમાલયની સળંગ લંબાઈમાં દક્ષિણ તરફ તદ્દન બહાર…
વધુ વાંચો >સીમાંત ઉત્પાદકતાનો સિદ્ધાંત
સીમાંત ઉત્પાદકતાનો સિદ્ધાંત : જમીન, શ્રમ, મૂડી અને નિયોજકને તેમના દરેકના ઉત્પાદનકાર્ય બદલ કેટલું વળતર મળી શકે છે, એટલે કે તેમની કિંમતો કેવી રીતે નિર્ધારિત થાય છે તે સમજાવતો સિદ્ધાંત. તે વહેંચણીના સિદ્ધાંત તરીકે પણ ઓળખાય છે. બેનહાનના શબ્દો ટાંકીએ તો પૂર્ણ સ્પર્ધા અને પૂર્ણ રોજગારીની સ્થિતિમાં ઉત્પાદનનાં વિવિધ સાધનોની…
વધુ વાંચો >સીમિત વિવેકબુદ્ધિવાદ (Bounded Rationality)
સીમિત વિવેકબુદ્ધિવાદ (Bounded Rationality) : સંપૂર્ણ તાર્કિક વર્તન કરવા અંગેની પ્રત્યેક વ્યક્તિની બોધાત્મક મર્યાદિત ક્ષમતા. વિવેકબુદ્ધિવાદનું મૂળ તત્વ બુદ્ધિ છે, તેથી હકીકતો(facts)ને તે બધી બાજુથી તપાસવાનું વલણ ધરાવે છે. એ હકીકતો વચ્ચેના સંબંધોને શોધે છે અને જો કોઈ હકીકતો વચ્ચે કાર્યકારણના સંબંધો માલૂમ પડે તો તેવા સંબંધોની એકાધિક કસોટીઓ કરી…
વધુ વાંચો >સીમોન
સીમોન (જ. ઈ. પૂ. 510; અ. ઈ. પૂ. 449, સિટિયમ, સાયપ્રસ) : ઍથેન્સનો રાજપુરુષ અને સેનાપતિ. મિલ્ટિયાડિસનો પુત્ર સીમોન ઈ. પૂ. 480માં થયેલ સાલેમિસની લડાઈમાં જાણીતો થયો હતો. તે પછી ઍથેન્સમાં તે રૂઢિચુસ્ત પક્ષનો નેતા બન્યો અને ઈ. પૂ. 476થી 462 દરમિયાન તે ઍથેન્સનાં સૈન્યોનો સરસેનાપતિ હતો. ઈ. પૂ.ની 5મી…
વધુ વાંચો >સીમોં ક્લૉદ (યુજિન હેન્રી)
સીમોં, ક્લૉદ (યુજિન હેન્રી) (જ. 10 ઑક્ટોબર 1913, ટૅનૅનૅરિવ, માડાગાસ્કર) : ફ્રાન્સના નામી નવલકથાકાર. તેમણે તેમનું શિક્ષણ પૅરિસ ખાતે તેમજ ઑક્સફર્ડ તથા કૅમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાં લીધું હતું. તેમણે ચિત્રકાર તરીકેની તાલીમ પણ લીધેલી. તેમની નવીન કોટિની નવલકથાઓ માટે 1985ના વર્ષનો સાહિત્ય માટેનો નોબેલ પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો હતો. બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં તેમણે પ્રથમ…
વધુ વાંચો >સીયક-2
સીયક-2 : મોડાસા પ્રદેશ પર સત્તા ધરાવતો માળવાના પરમાર કુળનો રાજા. એનું રાજકુલ રાષ્ટ્રકૂટ કુળમાંથી ઉદભવ્યું હોય એવી રજૂઆત એનાં દાનશાસનોમાં કરવામાં આવી છે. પરમારોનો મૂળ પુરુષ અર્બુદાચલ પર વસિષ્ઠ ઋષિના યજ્ઞકુંડના અગ્નિમાંથી ઉત્પન્ન થયો હોવાની પૌરાણિક માન્યતા પ્રચલિત થઈ છે. એમાં વિશ્વામિત્ર પાસેથી વસિષ્ઠની કામધેનુ પાછી મેળવી આપનાર એ…
વધુ વાંચો >સીયા કુએઈ (Hsia Kuei)
સીયા, કુએઈ (Hsia, Kuei) (જ. આશરે 1195, હેન્ગ્ચો, ચેકિયાંગ, ચીન; અ. આશરે 1224, ચીન) : યુગપ્રવર્તક ચીની નિસર્ગ-ચિત્રકાર, ‘મા-સીયા’ નિસર્ગચિત્ર શૈલીના બે સ્થાપકોમાંના એક. (બીજા તે મા યુઆન). લાંબા વીંટા (scrolls) પર બહુધા એકરંગી (monochromatic) નિસર્ગચિત્રોને સળંગ અવકાશી દૃષ્ટિકોણ(panoramic view)થી આલેખવા માટે તેઓ જાણીતા છે. તેઓ ઝડપથી પીંછી ચલાવી જોશભેર…
વધુ વાંચો >સીલ
સીલ : શીત મહાસાગરોમાં મોટી સંખ્યામાં મળી આવતું ઉષ્ણલોહીવાળું સસ્તન માંસાહારી જળચર પ્રાણી. સીલ અને વૉલરસ (Walrus) સસ્તન વર્ગની પિનિપેડિયા શ્રેણીનાં પ્રાણીઓ છે. તેમના પગના પંજા હલેસાં જેવા મીનપક્ષો ધરાવતા હોવાથી તેમને પિનિપેડિયા શ્રેણીમાં મૂકવામાં આવે છે. મોટાભાગની સીલ ફોસિડી (phocidae) કુળની છે. સીલ એ માછલી નથી; પરંતુ બચ્ચાંને જન્મ…
વધુ વાંચો >સીલા (Scilla L.)
સીલા (Scilla L.) : વનસ્પતિઓના એકદળી વર્ગમાં આવતા લિલિયેસી કુળની એક મોટી કંદિલ (bulbous) શાકીય પ્રજાતિ. તેનું એશિયા, યુરોપ અને આફ્રિકામાં બહોળા પ્રમાણમાં વિતરણ થયેલું છે. તે આશરે 80 જેટલી જાતિઓ ધરાવે છે. ભારતમાં તેની ત્રણ જાતિઓ થાય છે. Scilla hyacinthiana (Roth) Macb. syn. S. indica Baker, Ledebouria hyacinthiana Roth.…
વધુ વાંચો >સીલોવએસમાલા (સં. શીલોપદેશમાલા)
સીલોવએસમાલા (સં. શીલોપદેશમાલા) : જૈન કથાસાહિત્યની એક રચના. જૈન ધર્મના ઉપદેશોનો પ્રચાર કરવા માટે જ જૈન આચાર્યોએ ઔપદેશિક કથાસાહિત્યની રચના કરી છે. આથી તેમાં કથાનો અંશ પ્રાય: ગૌણ હોય છે. આમ ‘ઉપદેશમાલા’ નામના ઘણા ગ્રંથો રચાયા છે. ‘સીલોવએસમાલા’ અર્થાત્ ‘શીલોપદેશમાલા’માં શીલ અર્થાત્ બ્રહ્મચર્યપાલનનો ઉપદેશ આપેલો છે. 116 ગાથાઓના આ ગ્રંથના…
વધુ વાંચો >સીલોશિયા
સીલોશિયા : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલ એમરેન્થેસી કુળની સર્વાનુવર્તી (pantropical) પ્રજાતિ. તેની 60 જેટલી જાતિઓ થાય છે. તેઓ મુખ્યત્વે એશિયા, આફ્રિકા અને અમેરિકાના ઉષ્ણકટિબંધીય અને સમશીતોષ્ણ પ્રદેશોમાં વિતરણ પામેલી છે. ભારતમાં તેની પાંચ જાતિઓ થાય છે. Celosia cristata Linn. syn. C. argentea var. cristata (Linn.) Kuntze. (બં., હિં. લાલ મુર્ગા; ગુ.…
વધુ વાંચો >સીસ-ટ્રાન્સ કસોટી
સીસ–ટ્રાન્સ કસોટી : એક જ લક્ષણને અસર કરનારી બે સ્વતંત્ર રીતે ઉદભવેલી વિકૃતિઓ (mutations), એક જ કે અલગ DNAના ભાગ (સિસ્ટ્રોન) ઉપર પેદા થઈ છે કે નહિ, તે નક્કી કરી આપતી કસોટી. તેને સીસ-ટ્રાન્સ પૂરક કસોટી પણ કહે છે. કોઈ પણ સજીવનાં લક્ષણોનું નિયમન, તેના દૈહિક બંધારણના ઘટક કોષોમાંના કોષકેન્દ્ર…
વધુ વાંચો >સીસમ (સીસુ)
સીસમ (સીસુ) : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ફેબેસી કુળના ઉપકુળ પેપિલિયોનૉઇડીની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Dalbergia sissoo Roxb. (સં. શિંશપા, કૃષ્ણસારા; મ., હિ. સીસમ, સીસુ; બં. શિસુ; ક. કરીયઇબ્બડી, બીટીમારા; તા. સીસુ, ઈટ્ટી; મલા. વિટ્ટી; તે. જીટ્ટેગુચેદ્રુ; અં. સીસુ) છે. તે પર્ણપાતી (deciduous) વૃક્ષ છે અને ઘણી વાર વાંકું પ્રકાંડ…
વધુ વાંચો >સીસાનાં ખનિજો
સીસાનાં ખનિજો : સીસાનું તત્વ ધરાવતાં કુદરતમાં મળતાં ખનિજો. સીસાની ધાતુ તેની પ્રાકૃત સ્થિતિમાં ભાગ્યે જ મળે છે. તે અન્ય તત્ત્વોના સહયોગમાં જ મળે છે, મોટેભાગે તો તે જસતનાં ધાતુખનિજો સાથે મળતાં હોય છે. ખનિજ રાસા. બંધારણ તત્વની ટકાવારી ગૅલેના PbS Pb 86.6 સેરુસાઇટ PbCO3 Pb 77.5 અગ્લેસાઇટ PbSO4 Pb…
વધુ વાંચો >સીસાની વિષાક્તતા
સીસાની વિષાક્તતા : સીસાની ધાતુ કે તેના રસાયણોના સંસર્ગથી થતી ઝેરી અસર. સીસું એક પ્રકારની ભારે ધાતુ છે. તેને ખાણમાંથી પ્રાપ્ત કરવામાં આવે છે. સીસું સૈકાઓથી ઉદ્યોગો અને ઘરેલુ ચીજવસ્તુઓમાં વપરાય છે. સીસાની આરોગ્ય પર થતી જોખમી અસરોને સીસાની વિષાક્તતા (lead poisoning, pulmbism) કહેવાય છે. સીસાની વિષાક્તતા પ્રાચીન સમયથી જાણીતી…
વધુ વાંચો >સીસું
સીસું : જુઓ લેડ.
વધુ વાંચો >સી-સૅટ (sea sat)
સી–સૅટ (sea sat) : સમુદ્રના સર્વેક્ષણ માટે 27 જૂન 1978ના રોજ પ્રક્ષેપિત કરવામાં આવેલો અમેરિકાનો માનવરહિત ઉપગ્રહ. સી-સૅટ ઉપગ્રહનું કાર્ય 99 દિવસો સુધી ચાલ્યું હતું. એ સમય દરમિયાન પૃથ્વી ફરતાં તેનાં દરરોજનાં 14 પરિભ્રમણ પ્રમાણે, દર 36 કલાકે પૃથ્વી પરના સમુદ્રની સપાટીના લગભગ 96 % ભાગનું સર્વેક્ષણ કરવામાં આવ્યું હતું.…
વધુ વાંચો >