૨૨.૧૦

સમુદ્રગુપ્તથી સમુદ્રદૃષ્ટિ

સમુદ્રગુપ્ત

સમુદ્રગુપ્ત (શાસનકાળ ઈ. સ. 335-375) : પ્રતાપી ગુપ્ત સમ્રાટ, મહાન વિજેતા અને કુશળ સેનાપતિ. ચન્દ્રગુપ્ત પહેલો (319-335) તથા તેની રાણી નેપાળના શક્તિશાળી લિચ્છવી કુટુંબની કન્યા કુમારદેવીનો પુત્ર હતો. તેના પિતાએ ભર્યા દરબારમાં તેને વારસ તરીકે પસંદ કર્યો અને પોતે પુત્રની તરફેણમાં ગાદીત્યાગ કર્યો. કેટલાક વિદ્વાનોના મતાનુસાર શાસનના શરૂઆતના દિવસોમાં તેને…

વધુ વાંચો >

સમુદ્રજળ

સમુદ્રજળ : સમુદ્ર-મહાસાગર-થાળામાં રહેલો જળરાશિ. પૃથ્વીની સપાટી પર આવેલા સમુદ્રો-મહાસાગરોની ભૌગોલિક સ્થિતિ જોતાં તેમની વિશાળતાનો ખ્યાલ આવે છે. ઉત્તર ગોળાર્ધમાં 45°થી 70° અક્ષાંશો વચ્ચે ખંડોનો ભૂમિભાગ પથરાયેલો છે, જ્યારે દક્ષિણ ગોળાર્ધમાં 35°થી 65° અક્ષાંશો વચ્ચે 98 % જેટલો જળરાશિ પથરાયેલો છે. આ વિતરણ પરથી કહી શકાય કે ઉત્તર ગોળાર્ધ એ…

વધુ વાંચો >

સમુદ્રતરંગ-ઊર્જા

સમુદ્રતરંગ–ઊર્જા : બિનપરંપરાગત ઊર્જા. આ એવી ઊર્જા છે, જેમાં પૃથ્વીનાં મર્યાદિત ખનિજ જેવાં સંસાધનોનો ઉપયોગ થતો નથી. આથી જીવાવશેષ (fossil) અને ન્યૂક્લિયર વિખંડનશીલ ઈંધણનો બિનપરંપરાગત ઊર્જાના સ્રોતમાં સમાવેશ થતો નથી. આ પ્રકારની ઊર્જા માટે ભરતી-ઓટનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. બંધની પાછળ પાણી એકત્રિત કરવામાં આવે છે, જેને પાછળથી છોડીને ટર્બોજનરેટર…

વધુ વાંચો >

સમુદ્રતલીય પર્વત

સમુદ્રતલીય પર્વત :જુઓ મધ્યમહાસાગરીય ડુંગરધારો.

વધુ વાંચો >

સમુદ્રતળ-આલેખ (Hypsographic Curve)

સમુદ્રતળ–આલેખ (Hypsographic Curve) : ઊંચામાં ઊંચી ભૂમિસપાટીથી મહાસાગરની મહત્તમ ઊંડાઈ સુધીના ભૂપૃષ્ઠ તેમજ સમુદ્રતળની આકારિકીનું પાર્શ્ર્વદૃશ્ય (profile) દર્શાવતો આલેખ. પૃથ્વી પર ખંડો અને મહાસાગરોનું વિતરણ તદ્દન અનિયમિત છે. મહાસાગરો પૃથ્વીની સપાટીનો 71 % જેટલો ભાગ અને ખંડો 29 % જેટલો ભાગ રોકે છે. સમુદ્રતળની આકારિકીની લાક્ષણિકતા જાણવા માટે કોઈ ચોકસાઈભરી…

વધુ વાંચો >

સમુદ્રતળ-વિસ્તરણ (Sea Floor Spreading)

સમુદ્રતળ–વિસ્તરણ (Sea Floor Spreading) : સમુદ્રતળનું વિસ્તરણ થવાની ઘટના. મધ્ય મહાસાગરીય ડુંગરધારોની મધ્ય અક્ષની રેખીય ફાટમાંથી વખતોવખત નીકળતા રહેતા દ્રવની પથરાતા જવાની તેમજ એકબીજાથી દૂર વિસ્તરતા જવાની ક્રિયા. સમુદ્રતળ-વિસ્તરણનો આ પ્રકારનો અધિતર્ક પ્રિન્સ્ટન યુનિવર્સિટીના પ્રાધ્યાપક હૅરી હેસે 1960માં સર્વપ્રથમ વાર રજૂ કર્યો. તેણે એવું પ્રતિપાદિત કર્યું કે ભૂમધ્યાવરણમાંથી ઉદ્ભવતા સંવહન-પ્રવાહો…

વધુ વાંચો >

સમુદ્રતાપીય ઊર્જા-પરિવર્તન (Ocean Thermal Energy Conversion – OTEC)

સમુદ્રતાપીય ઊર્જા–પરિવર્તન (Ocean Thermal Energy Conversion – OTEC) : સમુદ્રના પાણીના તાપમાનમાં ફેરફારને લીધે ઊર્જા ઉત્પન્ન કરવાની રીત. સમુદ્રની સપાટી પરના પાણીનું તાપમાન સૂર્યકિરણોની ગરમીને લીધે ઊંડાણમાં આવેલ પાણીની સરખામણીમાં વધુ હોય છે. આ ફેરફાર 50° સે. જેટલો હોય છે. અમુક જગ્યાએ તો આટલો તફાવત માત્ર 90 મીટરની ઊંડાઈમાં જ…

વધુ વાંચો >

સમુદ્રતારા (star fish) (તારકમત્સ્ય)

સમુદ્રતારા (star fish) (તારકમત્સ્ય) : દરિયાકિનારે મળી આવતું અને ધીમે ધીમે સરકી ગતિ કરતું તારા જેવા આકારનું શૂળત્વચી (echinodermata) સમુદાયના તારકિત-કાય (asteroidea) વર્ગનું દેહકોષ્ઠી (coelomate) પ્રાણી. તે એકાકી અથવા સમૂહમાં રહે છે. તેના શરીરની મધ્યમાં એક મધ્યસ્થ તકતી આવેલી હોય છે અને તેના પરથી પાંચ અથવા પાંચના ગુણાંકની સંખ્યામાં હાથ…

વધુ વાંચો >

સમુદ્રધેનુ અથવા સાગરસુંદરી (sirenia)

સમુદ્રધેનુ અથવા સાગરસુંદરી (sirenia) : ગ્રીક ભાષામાં sirenનો અર્થ sea nymph એટલે કે સમુદ્રપરી થાય છે. આ પ્રાણી નદી તથા સમુદ્રના કિનારાના પાણીમાં જોવા મળે છે. ઍટલૅન્ટિક મહાસાગરમાંથી મેનેટી (manatee) અને પ્રશાંત તથા હિંદી મહાસાગરમાંથી ડુગોંગ (dugong) નામની સમુદ્રધેનુઓ મળી આવે છે. વાસ્તવમાં આ બંને અલગ શાખાઓનાં પ્રાણીઓ છે અને…

વધુ વાંચો >

સમુદ્રપ્રવાહો (Ocean Currents)

સમુદ્રપ્રવાહો (Ocean Currents) : સમુદ્રજળનું સમક્ષૈતિજ અને લંબ રૂપે પરિભ્રમણ. ભૂપૃષ્ઠ પર વહેતા નદીપ્રવાહની જેમ મહાસાગરોમાં પણ વિશાળ જળજથ્થા હજારો વર્ષથી નિયત દિશામાં વહે છે, તેને સમુદ્રપ્રવાહ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ પૈકી કેટલાક પ્રવાહો ખૂબ જ ઝડપી છે, જ્યારે કેટલાક ભાગ્યે જ વહેતા જણાય છે. સમુદ્રપ્રવાહ તરીકે વહેતાં જળ…

વધુ વાંચો >

સમુદ્રફળ

Jan 10, 2007

સમુદ્રફળ : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા બેરિંગ્ટોનિયેસી (મિરટેસી) કુળની વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Barringtonia racemosa (Linn.) Spreng. (બં. સમુદ્રફલ; હિં. ઇજ્જુલ; મલ. કટામ્પુ, સમુદ્રાપ્પુ; મ. નિવર; સં. સમુદ્રફલ; ત. સમુથ્રમ; તે. સમુદ્રપોન્નાચેટ્ટુ; અં. ઇંડિયન ઓક) છે. તે એક મધ્યમ કદનું અથવા નાનું વૃક્ષ છે અને બદામી રેસામય છાલ ધરાવે છે. તે…

વધુ વાંચો >

સમુદ્રબંધ

Jan 10, 2007

સમુદ્રબંધ : આલંકારિક લેખક. આચાર્ય રુય્યકના ‘અલંકારસર્વસ્વ’ પર તેમણે સંસ્કૃતમાં ટીકા એટલે સમજૂતી લખી છે. પોતાની ટીકામાં પોતાના આશ્રયદાતા રાજા રવિવર્મન્ ઉર્ફે સંગ્રામધીર નામના રાજાની પ્રશંસા કરતાં ઉદાહરણો સમુદ્રબંધે આપ્યાં છે. તેથી તે રાજાના સમયમાં તેઓ થઈ ગયા મનાય છે. આ રાજાનો સમય 13મી સદીના અંત અને 14મી સદીના આરંભમાં…

વધુ વાંચો >

સમુદ્રમંથન

Jan 10, 2007

સમુદ્રમંથન : પૌરાણિક સંદર્ભ અનુસાર દેવો અને અસુરોએ કરેલું ક્ષીરસાગરનું મંથન. મંદરાચલ નામે પ્રસિદ્ધ પર્વત પોતાનાં સુવર્ણમય શિખરો વડે સૂર્યદેવતાથી પણ અધિક તેજસ્વી હતો. તેના પર દેવો અને ગાંધર્વો રહેતા હતા. તે અનેક રત્નો અને દિવ્ય ઔષધિઓથી આચ્છાદિત હતો. તેની ઊંચાઈ સ્વર્ગથી પણ અધિક હતી. એક વખત દેવો તેનાં તેજસ્વી…

વધુ વાંચો >

સમુદ્ર-રસાયણો

Jan 10, 2007

સમુદ્ર–રસાયણો સમુદ્ર અને તેમાંની જૈવસૃદૃષ્ટિમાંથી મેળવાતાં રસાયણો. સમુદ્ર કરોડો જાતિઓ(species)નું ઉદ્ગમસ્થાન છે. આજ સુધી આમાંની બહુ જ થોડી જાતિઓનાં નિષ્કર્ષણ મેળવી તેઓની જૈવિક ક્રિયાશીલતા(biological activities)નો અભ્યાસ થયો છે. આમાંથી મળેલાં ઘણાં રસાયણોનું ઔષધ તરીકે વ્યાપારીકરણ પણ થયું છે અને ઘણાં ચિકિત્સા-અભ્યાસ (clinical studies) હેઠળ છે. સમુદ્રી જીવોમાંથી મળેલાં જૈવક્રિયાશીલ (bio-active)…

વધુ વાંચો >

સમુદ્ર-વાતાવરણ આંતરસપાટી (sea-air interface)

Jan 10, 2007

સમુદ્ર–વાતાવરણ આંતરસપાટી (sea-air interface) : સમુદ્ર-મહાસાગર જળરાશિ અને વાતાવરણ વચ્ચેની સંપર્કસપાટી. આ બંને માધ્યમો વચ્ચે કેટલીક પ્રક્રિયાઓ થતી રહે છે, એ રીતે આ સપાટી પર્યાવરણ માટે ભૌતિક અને રાસાયણિક પરિબળો મારફતે ક્રિયાશીલ રહે છે, જેને પરિણામે જળરાશિની નજીકની જીવસૃદૃષ્ટિને જરૂરી પોષણ મળી રહે છે. અયનવૃત્તીય અક્ષાંશોના વિસ્તારમાં સૂર્યાઘાતથી જળસપાટી ગરમ…

વધુ વાંચો >

સમુદ્રવેલ (મરજાદવેલ)

Jan 10, 2007

સમુદ્રવેલ (મરજાદવેલ) : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા કોન્વોલ્વ્યુલેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Ipomoea pes-carpae (Linn.) Sweet syn. I. biloba Forsk.; I. maritima R. Br. (હિં. દોપાતી લતા, બં. છાગાકુરી, મ. મર્યાદવેલ, સમુદ્રફેન) છે. તે એક મોટી આરોહી કે તલસર્પી (trailing), બહુવર્ષાયુ શાકીય વનસ્પતિ છે અને જાડાં લાંબાં મૂળ ધરાવે…

વધુ વાંચો >

સમુદ્રશાસ્ત્ર (Oceanography)

Jan 10, 2007

સમુદ્રશાસ્ત્ર (Oceanography) : સમુદ્રો અને મહાસાગરો સાથે સંકળાયેલાં તમામ પાસાંઓને આવરી લેતાં લક્ષણોનો અભ્યાસ કરતું વિજ્ઞાન. સમુદ્રશાસ્ત્ર એ આધુનિક વિજ્ઞાન છે, જે જલાવરણની ભૌતિક, રાસાયણિક, ભૂસ્તરીય, જૈવિક, ગતિવિષયક તથા ભૌગોલિક બાબતોની માહિતી પૂરી પાડે છે. વિજ્ઞાનની વિવિધ શાખાઓ સાથે તે સંકળાયેલું હોવાથી તેમજ તેમની આંતરસંબંધિત પ્રક્રિયાઓ સાથે નિકટનો સંબંધ ધરાવતું…

વધુ વાંચો >

સમુદ્રશોષ (વરધારો)

Jan 10, 2007

સમુદ્રશોષ (વરધારો) : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા કૉન્વોલ્વ્યુલેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Argyreia nervosa (Barm. f.) Bojer syn. A. speciosa Sweet (સં. સમુદ્રશોષ, મ. સમુદ્રશોક, બં. બિરતારક, હિં. સમંદર-કાપાત, ક. અને તે. ચંદ્રપાડા, ત. સમુદ્રીરાપાકૃચાઈ, અં. એલિફંટ ક્રીપર, વૂલી મોર્નિંગ-ગ્લોરી) છે. તે એક કાષ્ઠમય આરોહી વનસ્પતિ છે અને સમગ્ર…

વધુ વાંચો >

સમુદ્રસપાટી (sea level)

Jan 10, 2007

સમુદ્રસપાટી (sea level) : સમુદ્ર(મહાસાગર)ની જલસપાટી અથવા જલાવરણની બાહ્ય સપાટી. સમુદ્રસપાટી એ પૃથ્વી પરના જલાવરણ-માપન માટેની જળરચનાત્મક પરિમિતિ છે. પૃથ્વી પર અનેક બાબતો માટે કરવામાં આવતી અનેક મુશ્કેલ માપણીઓ પૈકીનું આ પણ એક માપન ગણાય છે, કારણ કે જળસપાટી સાથે સંબંધ ધરાવતી બીજી ઘણી બધી આંતરપ્રક્રિયાઓ સાથે તે સંકળાયેલું રહે…

વધુ વાંચો >

સમુદ્ર-સંગ્રહાલય (oceanarium)

Jan 10, 2007

સમુદ્ર–સંગ્રહાલય (oceanarium) : સમુદ્રી જીવોનું સંગ્રહસ્થાન. સમુદ્ર-સંગ્રહાલયની વિવિધતા અને વિપુલતા તેના જીવ-પરિમંડલ (biosphere) પર આધારિત છે. સામુદ્રિક પર્યાવરણ તેના જીવ-પરિમંડલની રચનામાં મહત્વનો ભાગ ભજવે છે. પાણીની ઊંડાઈને અનુલક્ષીને પ્રાણીઓ પોતાના સ્તરો રચે છે. આ સ્તરોનાં પર્યાવરણીય લક્ષણો એકબીજાંથી તદ્દન ભિન્ન હોય છે. આ સ્તરો મુજબ ચાર પ્રકારના આવાસો (habitat) રચે…

વધુ વાંચો >