શ્યામશિર ગંદમ

શ્યામશિર ગંદમ : ભારતમાં શિયાળે જોવા મળતું યાયાવર પંખી. ગંદમ(Bunting)ની ઘણી જાતો છે. તેમાં સૌથી વધુ જાણીતાં અને વ્યાપક કાળા માથાવાળાં ગંદમ (Black Headed Bunting) છે. તે Emberiza calandra વર્ગનું પંખી છે. તેની શ્રેણી Passeriformes અને તેનું કુળ Emberizidae છે. તેનું કદ સુઘરી અને ચકલી કરતાં જરા મોટું અને બુલબુલ…

વધુ વાંચો >

શ્યોક (Shyok)

શ્યોક (Shyok) : જમ્મુ-કાશ્મીરના લદ્દાખ જિલ્લામાં આવેલી નદી. સિયાચીન હિમનદીમાંથી નીકળતી નુબ્રા નદીના મેળાપ પછી તૈયાર થતી નદી. રીમો હિમનદીમાંથી તેમજ તેરિમ કાંગરી શિખર(ઊંચાઈ 7,500 મીટર)માંથી તેને જળપુરવઠો મળી રહે છે. તે કારાકોરમની દક્ષિણે ગિલગીટના ખીણ-વિસ્તારમાંથી શિગાર નદી સહિત પસાર થાય છે અને કાશ્મીરના વાયવ્ય ભાગમાં થઈને વહે છે. ટ્રાન્સ-હિમાલયન…

વધુ વાંચો >

શ્લાઇડેન, મૅથિયાસ જેકૉબ

શ્લાઇડેન, મૅથિયાસ જેકૉબ (જ. 5 એપ્રિલ 1804, હૅમબર્ગ; અ. 23 જૂન 1881, ફ્રૅન્ક્ફર્ટમ મેઇન) : વનસ્પતિવિજ્ઞાની. તેઓ ‘કોષવાદ’(cell theory)ના સહસ્થાપક (જર્મન દેહધર્મવિજ્ઞાની, થિયૉડૉર સ્વાન સાથે) હતા. તેમણે હિડલબર્ગમાં 1824-27 દરમિયાન શિક્ષણ લીધું અને હૅમબર્ગમાં કાયદાશાસ્ત્રી તરીકેના વ્યવસાયનો પ્રારંભ કર્યો. શરૂઆતમાં જ તેમને વનસ્પતિવિજ્ઞાનમાં અભિરુચિ ઉત્પન્ન થઈ અને પૂર્ણ સમય માટે તેની સાથે સંકળાયેલી પ્રવૃત્તિમાં જોડાયા. તેઓ સમકાલીન વનસ્પતિ-વિજ્ઞાનીઓના વર્ગીકરણ વિશેના વિચારો સાથે સંમત નહોતા.…

વધુ વાંચો >

શ્લુટર, એન્ડ્રિયાસ (Schluter, Andreas)

શ્લુટર, એન્ડ્રિયાસ (Schluter, Andreas) (જ. 1660થી 1664; હૅમ્બર્ગ, જર્મની; અ. 1714, સેંટ પીટર્સબર્ગ, રશિયા) : જર્મન બરોક શિલ્પી અને સ્થપતિ. જર્મનીમાં બરોક કલાના તેઓ સૌથી પ્રખર કલાકાર હતા. 1695માં ફ્રાન્સની અને 1696માં ઇટાલીની યાત્રાઓ કરીને શ્લુટરે બર્લિનના ઇલેક્ટર ફ્રેડરિક ત્રીજાના મુખ્ય શિલ્પીનું સ્થાન લીધું. 1703માં તેમણે ઇલેક્ટરનું પૂરાં કદથી મોટું…

વધુ વાંચો >

શ્લેમર, ઑસ્કાર (Schlemmer, Oskar)

શ્લેમર, ઑસ્કાર (Schlemmer, Oskar) (જ. 4 સપ્ટેમ્બર 1888; અ. 13 એપ્રિલ 1943) : આધુનિક જર્મન ચિત્રકાર. જર્મન ચિત્રકાર એડોલ્ફ હોલ્ઝેલ (Holzgl) હેઠળ તેઓ કલાની તાલીમ પામેલા. યુરોપની આધુનિક કલાશાળાના બાઉહાઉસ ખાતે શ્લેમરે 1920થી 1929 સુધી અધ્યાપનકાર્ય કર્યું હતું અને એ કલાશાળાના તેઓ એક મહત્વના શિક્ષક ગણાયા. તેમણે રંગમંચની પિછવાઈઓ (Back…

વધુ વાંચો >

શ્વિટર્સ, કર્ટ (Schwitters, Kurt)

શ્વિટર્સ, કર્ટ (Schwitters, Kurt) [જ. 20 જૂન 1887, હેનોવર, જર્મની; અ. 8 જાન્યુઆરી 1948, લિટલ લૅન્ગ્ડેલ (Langdale), વૅસ્મૉલૅન્ડ, બ્રિટન] : જર્મન દાદા ચિત્રકાર અને કવિ. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ પછી પરંપરાગત સૌંદર્યશાસ્ત્રનાં સિદ્ધાંતો અને મૂલ્યો પર આધારિત સમગ્ર પશ્ચિમની કલાનો નાશ કરવાની નેમ ધરાવતી નકારાત્મક ચળવળ દાદા પ્રત્યે શ્વિટર્સ આકર્ષાયા; પરંતુ દાદા…

વધુ વાંચો >

શ્વિન્ડ, મોરિટ્ઝ ફૉન (Schwind, Moritz Von)

શ્વિન્ડ, મોરિટ્ઝ ફૉન (Schwind, Moritz Von) (જ. 21 જાન્યુઆરી 1804, વિયેના, ઑસ્ટ્રિયા; અ. 8 ફેબ્રુઆરી 1871, મ્યૂનિક, જર્મની) : જર્મનીના ઉમરાવો, કિલ્લાઓ અને ગ્રામીણ પરિવેશની રંગદર્શી ચિત્રણા માટે જાણીતા જર્મન ચિત્રકાર. કિશોરાવસ્થાથી જ શ્વિન્ડ રખડેલ પ્રકૃતિનો ભટકતો જીવ હતા. છૂટક કામ મેળવી કમાઈ લઈ તત્કાલીન જરૂરિયાતોનો નિવેડો લાવવાની બોહેમિયન જીવનશૈલી…

વધુ વાંચો >

શ્વૉટર્ઝ, મેલ્વિન

શ્વૉટર્ઝ, મેલ્વિન (જ. 2 નવેમ્બર 1932, ન્યૂયૉર્ક, એનવાય, યુ.એસ.) : અમેરિકાના ભૌતિકવિજ્ઞાની અને ઉદ્યોગસાહસિક કે જેઓ લિયૉન એમ-લેડરમૅન અને જેક સ્ટેઇનબર્જર(Jack Steinberger)ના 1988ના ભૌતિકવિજ્ઞાનના નોબેલ પારિતોષિકના સહવિજેતા. તેમને ન્યૂટ્રીનોને લગતાં સંશોધન માટે નોબેલ પારિતોષિક એનાયત થયું હતું. ન્યૂટ્રીનો અવપરમાણુ કણો છે, જેમને વિદ્યુતભાર હોતો નથી તેમજ તેમને દ્રવ્યમાન નથી તેમ…

વધુ વાંચો >

શ્રદ્ધા

શ્રદ્ધા : ધર્મ માટે અગત્યનો ગુણ. શ્રદ્ધાને કામાયની અર્થાત્ કામની પુત્રી કહી છે. સૃદૃષ્ટિને ટકી રહેવામાં આધારભૂત તત્વ તે ऋत છે. તેના ઉપરના વિશ્વાસને ટકાવી રાખનાર પરિબળ શ્રદ્ધા છે. તેને કામ કે ઇચ્છા સાથે સંબંધ છે. ‘હું એક છું, અનેક થાઉં’ ‘एकोडहम् बहु स्याम्’ ઇચ્છામાંથી સંકલ્પ કે આકૂતિ જન્મ્યા. વિવાહમાં…

વધુ વાંચો >

શ્રદ્ધા કામાયની

શ્રદ્ધા કામાયની : વેદની જાણીતી નારી મંત્રદ્રષ્ટા. વેદમન્ત્રોનું જેમને દર્શન થયું છે તેવા મંત્રદ્રષ્ટા ઋષિઓની જેમ કેટલીક ઋષિકાઓ પણ છે, જેમણે મંત્રનું દર્શન કર્યું છે. વૈદિક ઋષિઓની જેમ જ કેટલીક ઋષિકાઓ પણ તપ:પૂત ને સમર્થ છે. તેમાંની કેટલીક ઋષિકાઓ તો સ્વતંત્રતયા મંત્રદર્શન કરનારી છે તો કેટલીક ઋષિકાઓને સહ-ઋષિત્વ કે વિકલ્પે…

વધુ વાંચો >

શ્રમજીવી સંઘ

Jan 24, 2006

શ્રમજીવી સંઘ : શ્રમના બદલામાં વેતન મેળવી તેના પર જીવનારાઓનું સંગઠન. શ્રમ મુખ્યત્વે બે પ્રકારના હોય છે : શારીરિક અને માનસિક. શારીરિક શ્રમજીવીઓનાં સંગઠન મહદ્અંશે મજૂર સંઘ તરીકે અને માનસિક શ્રમજીવીઓનાં સંગઠન કર્મચારીમંડળ તરીકે ઓળખાય છે. કાર્યસ્થળે બનાવવામાં આવતાં પાયાનાં સંગઠનો એકત્રિત થઈને અમુક વિસ્તાર, રાજ્ય, દેશ અને દુનિયાનાં મહામંડળો…

વધુ વાંચો >

શ્રમનું અર્થશાસ્ત્ર (Labour Economics)

Jan 24, 2006

શ્રમનું અર્થશાસ્ત્ર (Labour Economics) : ઉત્પાદન માટેના એક અત્યંત મહત્વના સાધન માનવશ્રમ માટેની માંગ અને તેના પુરવઠાનો અભ્યાસ કરતી અર્થશાસ્ત્રની એક શાખા. અર્થશાસ્ત્રીઓએ છેક ઍડમ સ્મિથના સમયથી એ મુદ્દો સ્વીકાર્યો છે કે અન્ય ચીજવસ્તુઓ અને સાધનો માટેનાં બજારોની તુલનામાં શ્રમ માટેનું બજાર કેટલીક મહત્વની બાબતોમાં જુદું પડે છે. શ્રમબજારની કામગીરીમાં…

વધુ વાંચો >

શ્રમબજાર

Jan 24, 2006

શ્રમબજાર : જુઓ કાર્ય અને રોજગારી.

વધુ વાંચો >

શ્રમવિભાજન

Jan 24, 2006

શ્રમવિભાજન : જુઓ કાર્ય અને રોજગારી.

વધુ વાંચો >

શ્રવણ

Jan 24, 2006

શ્રવણ : કર્ણ દ્વારા ધ્વનિના તરંગોને ગ્રહણ કરતાં થતો અનુભવ. (સંસ્કૃત : श्रु + अण = श्रवण ભાવવાચક નામ) કર્ણ માત્ર એવું સંવેદનાંગ છે, જેના દ્વારા મનુષ્ય અને અન્ય પ્રાણીઓમાં શ્રવણશક્તિનું આકલન થાય છે. એટલે કે અવાજનાં મોજાંને તેથી પારખી શકાય છે. અગાઉ મનુષ્ય દ્વારા સાંભળી શકાય  તેને જ ‘અવાજ’…

વધુ વાંચો >

શ્રવણ (hearing)

Jan 24, 2006

શ્રવણ (hearing) : સાંભળવાની ક્રિયા. બહારથી આવતા અવાજના તરંગો હવા તથા હાડકાં દ્વારા વહન પામીને કાનની સાંભળવાની સૂક્ષ્મ સંયોજના સુધી પહોંચે છે. આને અનુક્રમે વાયવીય વહન (air conduction) અને અસ્થીય વહન (bone conduction) કહે છે. વાયવી વહનમાં અવાજનાં મોજાં (તરંગો) બાહ્યકર્ણનળીમાંથી પસાર થાય છે. કર્ણઢોલ પર આવતા અવાજના તરંગો કર્ણઢોલને…

વધુ વાંચો >

શ્રવણકુમાર

Jan 24, 2006

શ્રવણકુમાર : પુરાણોમાં વર્ણિત અંચકમુનિના માતૃ-પિતૃ ભક્તિના આદર્શરૂપ વિખ્યાત પુત્ર. તેઓ પોતાનાં અંધ માતા-પિતાને કાવડમાં બેસાડીને તીર્થયાત્રા કરાવવા નીકળ્યા હતા. એક દિવસ તે વનમાં એક સરોવરમાંથી માતા-પિતા માટે જળ લેવા ગયા. વનમાં અયોધ્યાના રાજા દશરથ શિકાર અર્થે આવ્યા હતા. શ્રવણકુમારે જ્યારે ઘડો પાણીમાં ડુબાડ્યો ત્યારે એનાથી નીકળતો અવાજ મૃગના અવાજ…

વધુ વાંચો >

શ્રવણસહાયક (hearing aid)

Jan 24, 2006

શ્રવણસહાયક (hearing aid) : વાતચીત થઈ શકે તે માટે અવાજને મોટો કરતું બૅટરીથી ચાલતું વીજાણ્વીય (electronic) સાધન. તે સૂક્ષ્મધ્વનિગ્રાહક(microphone)ની મદદથી અવાજના તરંગો મેળવે છે અને ધ્વનિતરંગોને વીજસંકેતોમાં ફેરવે છે. તેમાંનું ધ્વનિવર્ધક (amplifier) વીજસંકેતોને મોટા કરે છે અને તે ફરીથી અવાજમાં ફેરવીને કાનની અંદર ગોઠવાયેલા ધ્વનિક્ષેપક (speaker) દ્વારા કર્ણઢોલ પર ધ્વનિસંકેતો…

વધુ વાંચો >

શ્રાદ્ધ

Jan 24, 2006

શ્રાદ્ધ : હિંદુ ધર્મમાં મૃતક પાછળ થતો વિધિ. श्रद्धया यद्दीयते तच्छाद्धम् । (શ્રદ્ધાથી જે અપાય તે શ્રાદ્ધ છે.) વિજ્ઞાનેશ્વર દાન અને શ્રાદ્ધનો ભેદ બતાવતાં કહે છે કે, ‘श्राद्धं नामादनीयस्य तत्स्थानीयस्य चा द्रव्यस्य प्रेतोद्देशेन श्रद्धया त्यागः ।’ – પિતૃઓ કે પ્રેતને ઉદ્દેશીને કરાતા દ્રવ્યત્યાગને શ્રાદ્ધ કહે છે. શ્રાદ્ધના એકોદ્દિષ્ટ અને પાર્વણ…

વધુ વાંચો >

શ્રામ, વિલ્બર લગ

Jan 24, 2006

શ્રામ, વિલ્બર લગ (જ. 5 ઑગસ્ટ 1907, મારિયેટા, ઓહાયો, અમેરિકા; અ. ?) : જૂથપ્રત્યાયન અને પ્રત્યાયનકળાના પિતા તેમજ ઊંચી પ્રતિભા ધરાવતા સંશોધક. તેમનાં માતાપિતા સંગીતક્ષેત્રે ઊંચી કારકિર્દી ધરાવતાં હતાં. સંગીતની આ પરંપરાને અનુલક્ષીને તેઓ જીવનનાં પાછલાં વર્ષોમાં વાંસળીવાદક બન્યા અને ‘બોસ્ટન સિવિલ સિમ્ફની’ના સભ્ય રહ્યા. 1907માં પ્રત્યાયનક્ષેત્રે અમેરિકા બાહ્યજગત સાથે…

વધુ વાંચો >