શૈદા, મુહમ્મદ આરિફ (મુલ્લા)
શૈદા, મુહમ્મદ આરિફ (મુલ્લા) (જ. ? ફતેહપુર સિક્રી, અ. 1669) : મુઘલ શહેનશાહ જહાંગીરના સમયના કવિ. મુલ્લા મુહમ્મદ આરિફ શૈદાના પિતા ઈરાનના મશહદ નગરથી હિંદ આવીને વસ્યા હતા. તેમનો સંબંધ પ્રખ્યાત તકલૂ કબીલા સાથે હતો. તેઓ શરૂઆતમાં ફતેહપુરમાં એક અમીરની સેવામાં રહ્યા હતા. તેમનું નિવાસસ્થાન કવિઓનું મિલનસ્થાન હતું. જોકે શરૂઆતમાં…
વધુ વાંચો >શૈલાશ્રય ચિત્રો
શૈલાશ્રય ચિત્રો : આદિમ માનવ દ્વારા પાષાણકાલ દરમિયાન પર્વત(શૈલ)ની કુદરતી ગુફાઓની ભીંત પર દોરાયેલાં ચિત્ર. જગતમાં ચિત્રકલાના સૌથી પુરાણા નમૂના પાષાણકાલનાં છે. આદિમ માનવી જે ગુહાશ્રયો(rock-shelters)માં રહેતો તેમની ભીંતો પર તેણે ચિત્રો આલેખ્યાં હતાં. તેની કલાપ્રવૃત્તિ પાષાણનાં ઓજારોના નિર્માણ પૂરતી સીમિત ન રહેતાં ચિત્રોના સર્જન સુધી વિસ્તરી હતી. સૌપ્રથમ ઈ.…
વધુ વાંચો >શૈલી
શૈલી : સાહિત્યની લેખનરીતિના સંદર્ભમાં વપરાતો શબ્દ. અંગ્રેજી ભાષામાંના ‘style’ના પર્યાય રૂપે ગુજરાતમાં યોજાયેલી સંજ્ઞા. અંગ્રેજી ‘style’ શબ્દ મૂળ લૅટિન ભાષામાંથી ઊતરી આવ્યો છે, ત્યાં તે વિભિન્ન અર્થમાં યોજાતો જોવા મળ્યો છે. ‘પાષાણ, અસ્થિ કે ધાતુ વગેરેમાંથી બનાવેલી કલમ’ એ અર્થમાં લૅટિન ભાષામાં આ સંજ્ઞાનો ઉપયોગ થયો છે. પછી ‘લખવાની…
વધુ વાંચો >શૈલેન્દ્ર
શૈલેન્દ્ર (જ. 30 ઑગસ્ટ 1923, રાવલપિંડી, હાલ પાકિસ્તાન; અ. 14 ડિસેમ્બર 1966, મુંબઈ) : ગીતકાર તથા ચલચિત્રનિર્માતા. મૂળ નામ શંકરસિંહ. પિતા કેશરીલાલ સિંહ બ્રિટિશ સેનામાં કૅન્ટીન-મૅનેજર હતા. તેઓ મૂળ બિહારના ભોજપુર જિલ્લાના વતની હતા. દલિત હોવાને કારણે સ્થાનિક જમીનદારોના ત્રાસથી વાજ આવીને કેશરીસિંહે રાવલપિંડીમાં જ રહેવાનું પસંદ કર્યું હતું અને…
વધુ વાંચો >શૈલોદ્ભવ વંશ
શૈલોદ્ભવ વંશ : દક્ષિણ ઓરિસા અથવા કોંગોડા પર રાજ્ય કરતો વંશ. ઈ. સ. 619 સુધી આ વંશના રાજાઓએ શશાંકનું આધિપત્ય સ્વીકાર્યું હતું. ત્યારબાદ તેમનું સ્વતંત્ર રાજ્ય સ્થપાયું હતું. ઈસુની છઠ્ઠી સદીની છેલ્લી પચીસીમાં ઓરિસાના દક્ષિણ ભાગમાં શૈલોદ્ભવકુળ રાજ્ય કરતું હતું. તેમનું રાજ્ય કોંગોડા ઉત્તરમાં ચિલકા સરોવરથી ગંજમ જિલ્લામાં મહેન્દ્રગિરિ પર્વત…
વધુ વાંચો >શૈલોદ્યાન (rockery)
શૈલોદ્યાન (rockery) : નાના-મોટા પથ્થરોની વચ્ચે શોભન-વનસ્પતિઓ રોપી તૈયાર કરવામાં આવતો ઉદ્યાન. બાગબગીચાઓમાં શૈલોદ્યાનની રચનામાં અનેક વિવિધતાઓ જોવા મળે છે. નાના, ગોળ અને લીસા પથ્થરોને નાના પહાડની જેમ ગોઠવી વચ્ચે વચ્ચે એકાદ-બે છોડ રોપવામાં આવે છે. આવી રચના મકાનના પ્રવેશદ્વારની પાસે સુંદર લાગે છે. આ રચનામાં પહાડ થોડા મોટા હોય…
વધુ વાંચો >શૈવદર્શન
શૈવદર્શન : પ્રાચીન ભારતનું શિવને પ્રમુખ માનતું દર્શન. વેદમાં એક તબક્કે અગ્નિ એ જ રુદ્ર છે એમ કહ્યું છે અને પછી ક્રમશ: રુદ્રનું શિવમાં રૂપાંતર થયું. અહીં રુદ્ર એક દેવ છે. તેમની આકૃતિનું પણ વર્ણન છે. તેઓ એકીસાથે દુષ્ટ તત્વના સંહારક અને સત્-તત્વના રક્ષક તથા કલ્યાણદાતા એવા દેવ છે. અહીં…
વધુ વાંચો >શૈવ સંપ્રદાય
શૈવ સંપ્રદાય : પ્રાચીન ભારતીય સંપ્રદાય. શૈવધર્મે વૈદિક સમયમાં જ એક વિશિષ્ટ ધર્મ તરીકે સ્થાપિત થવાનો આરંભ કરી દીધો હતો અને પછી તેનો વ્યાપ વધતો જ રહ્યો. દક્ષિણમાં શિવોપાસના અતિપ્રચલિત બની. પરિણામે રુચિ, ભાવના અને રૂઢિ વગેરેના કારણે શિવપૂજા કે ઉપાસના પણ વિવિધ પ્રકારે થવા લાગી. તેમાં તંત્રોએ પણ જબરો…
વધુ વાંચો >શૈવાગમ
શૈવાગમ : શૈવમત-પ્રતિપાદક શાસ્ત્રો. ઉપ-આગમો સહિતનાં આગમોની સંખ્યા 200 કરતાં પણ વધુ છે. તેમની રચના ઈ. સ.ની સાતમી સદીથી આરંભાઈ અને સમય જતાં એમાંથી તમિળ શૈવ, વીર શૈવ અને કાશ્મીરી શૈવ મતોનો વિકાસ થયો. આગમો અનુસાર એમની રચના સ્વયં શિવે અને દુર્વાસા ઋષિએ કરી હતી. જોકે શિવની ઉપાસના તો આગમો…
વધુ વાંચો >શૈવાલિની
શૈવાલિની : બટુભાઈ ઉમરવાડિયા (13-7-1899 – 19-1-1950) લિખિત ચાર પ્રવેશોમાં વિભાજિત એકાંકી (1927). શરૂઆતનાં દૃશ્યોમાં શૈવાલિનીનું પાત્ર ઉપસાવવા માટે અને એની લગ્નબાહ્ય સંબંધોની કુટિલતા અને અધ:પતન વિશે પતિ શ્રીમુખના મિત્ર સુબોધ દ્વારા ચર્ચા અને ચિંતા વ્યક્ત કરી તીવ્ર રહસ્ય ઘૂંટવામાં આવ્યું છે. પતિ શ્રીમુખ શૈવાલિનીને કેમ માફ કરે છે અને…
વધુ વાંચો >શૅરમૂડી (પરિમાણાત્મક)
શૅરમૂડી (પરિમાણાત્મક) : લિમિટેડ કંપનીની શૅરમૂડી તેના ધંધા માટે ઇચ્છનીય મૂડી કરતાં વધારે, પર્યાપ્ત (sufficient) અથવા ઓછી છે કે કેમ તે પ્રકારનું વિશ્લેષણ કરીને કંપનીની શૅરમૂડીનું કરવામાં આવતું મૂલ્યાંકન. પ્રત્યેક કંપનીની શૅરમૂડીની જરૂરિયાત (ક) તેના કર્મચારીઓની કાર્યકુશળતા, (ખ) માલનું ઉત્પાદન કરવામાં લાગતો સમય અને (ગ) વેચેલા માલનાં નાણાં મેળવવામાં લાગતો…
વધુ વાંચો >શેરશાહ
શેરશાહ (જ. 1486; અ. 22 મે 1545, કાલિંજર) : સહિષ્ણુ, નિષ્પક્ષ, લોકહિતેચ્છુ અફઘાન શાસક. ડૉ. આર. સી. મજુમદાર અને ડૉ. પી. શરણના મતાનુસાર તેનો જન્મ ઈ. સ. 1472માં થયો હતો. શેરશાહનું મૂળ નામ ફરીદખાન હતું. તેના પિતા હસનખાન સસારામ, હાજીપુર અને ટંડાના જાગીરદાર હતા. અપરમાતાને લીધે પિતા સાથે સંઘર્ષ થતો…
વધુ વાંચો >શેરશાહનો મકબરો, સાસારામ
શેરશાહનો મકબરો, સાસારામ : મધ્યકાલીન ભારતના સુર વંશ(1540-1555)ની ભવ્ય ઇમારત. બિહારના સાસારામમાં શેરશાહનો મકબરો કૃત્રિમ જળાશયની વચ્ચે આવેલો છે. રચના અને સજાવટની દૃષ્ટિએ તે ઉત્તર ભારતની નમૂનેદાર ઇમારત ગણાય છે. એનું બાહ્ય સ્વરૂપ મુસ્લિમ છે, જ્યારે આંતરિક રચનામાં સ્તંભો વગેરેની સજાવટમાં તે હિંદુ સ્વરૂપ ધરાવે છે. તેની કુલ ઊંચાઈ 45.7…
વધુ વાંચો >શૅર-સર્ટિફિકેટ અને શૅર-વૉરંટ
શૅર–સર્ટિફિકેટ અને શૅર–વૉરંટ : (1) શૅર-સર્ટિફિકેટ : સભ્યની શૅરમાલિકી સૂચવતો કંપનીની સામાન્ય મહોરવાળો અધિકૃત દસ્તાવેજ. શૅર-સર્ટિફિકેટ/શૅર-પ્રમાણપત્ર સભ્યની શૅરમાલિકી દર્શાવતો પ્રથમદર્શનીય પુરાવો છે. શૅર-પ્રમાણપત્ર દ્વારા કંપની જાહેર જનતા સમક્ષ સભ્યની શૅરમાલિકીનો સ્વીકાર કરે છે. સભ્ય તરફથી દરેક શૅરદીઠ વસૂલ આવેલી રકમ, શૅરનો પ્રકાર, અનુક્રમનંબર, શૅરસંખ્યા તેમજ કંપનીનું અને શૅરધારણ કરનારનું નામ…
વધુ વાંચો >શેરિડન, ટૉમસ
શેરિડન, ટૉમસ (જ. 1719, ડબ્લિન; અ. 14 ઑગસ્ટ 1788, માર્ગેટ, કૅન્ટ, ઇંગ્લૅન્ડ) : આઇરિશ નટ અને રંગભૂમિ-વ્યવસ્થાપક. સુપ્રસિદ્ધ નાટ્યકાર રિચર્ડ બ્રિન્સ્લી શેરિડનના પિતા. ટ્રિનિટી કૉલેજમાં અભ્યાસ કરતા હતા ત્યારે તેમણે એક ફારસ ‘ધ બ્રેવ આઇરિશ મૅન ઑર કૅપ્ટન ઓ’બ્લન્ડર’’ લખ્યું હતું. તેમણે રિચર્ડ ત્રીજાનું પાત્ર ડબ્લિનની સ્મોક એલી થિયેટરમાં 1743માં…
વધુ વાંચો >શેરિડન, રિચર્ડ બ્રિન્સલી (બટલર)
શેરિડન, રિચર્ડ બ્રિન્સલી (બટલર) (જ. 1 નવેમ્બર 1751, ડબ્લિન; અ. 7 જુલાઈ 1816, લંડન) : આઇરિશ નાટ્યકાર, વક્તા અને વ્હિગ પક્ષના રાજકીય પુરુષ. ‘કૉમેડી ઑવ્ મૅનર્સ’ સ્વરૂપના નાટકના એક સ્તંભરૂપ સર્જક. ટૉમસ અને ફ્રાન્સિસ શેરિડનના ત્રીજા ક્રમના સંતાન. તેમના દાદા જોનાથન સ્વિફ્ટના નિકટના મિત્ર હતા. શેરિડનના પિતાએ અંગ્રેજી શબ્દોના ઉચ્ચાર…
વધુ વાંચો >શૅરિંગ્ટન, ચાર્લ્સ સ્કૉટ (સર)
શૅરિંગ્ટન, ચાર્લ્સ સ્કૉટ (સર) (જ. 27 નવેમ્બર 1857, આઇલિંગ્ટન, લંડન; અ. 4 માર્ચ 1952) : ચેતાકોષ(neurons)ના કાર્ય અંગે શોધાન્વેષણ (discovery) કરીને એડ્ગર ડગ્લાસ ઍડ્રિયન સાથેના સરખા ભાગના નોબેલ પારિતોષિકના વિજેતા. તેમને આ સન્માન સન 1932માં પ્રાપ્ત થયું હતું. તેઓ બ્રિટનની ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટી સાથે સંકળાયેલા હતા, જ્યારે તેમના સહવિજેતા ત્યાંની કૅમ્બ્રિજ…
વધુ વાંચો >શૅરીફ, ઑમર
શૅરીફ, ઑમર (જ. 1932, ઍલેક્ઝાન્ડ્રિયા, ઇજિપ્ત) : ઇજિપ્તના રંગભૂમિના અને ફિલ્મોના અભિનેતા. મૂળ નામ માઇકેલ શલહૂબ. 1953માં તેમણે ઇજિપ્તના ફિલ્મજગતમાં અભિનયનો પ્રારંભ કર્યો અને એ દેશના ટોચના ફિલ્મ-અભિનેતા બની રહ્યા. 1962માં ‘લૉરેન્સ ઑવ્ અરેબિયા’ ચિત્રમાંના તેમના અભિનયથી તેમને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ખ્યાતિ મળી. તેમનાં ઉત્તરાર્ધનાં ચિત્રોમાં ‘ડૉક્ટર ઝિવાગો’ (1965), ‘ફની ગર્લ’…
વધુ વાંચો >શેરુબિની, (મારિયા) લુઈગી (કાર્લો ઝેનોબિયો સાલ્વાતોરે)
શેરુબિની, (મારિયા) લુઈગી (કાર્લો ઝેનોબિયો સાલ્વાતોરે) (જ. 14 સપ્ટેમ્બર 1760, ફ્લોરેન્સ, ઇટાલી; અ. 15 માર્ચ 1842, પૅરિસ, ફ્રાંસ) : રંગદર્શી ફ્રેંચ સંગીતકાર અને સ્વરનિયોજક. ફ્રેંચ ઑપેરા અને ફ્રેંચ ખ્રિસ્તી ધાર્મિક સંગીતના સર્જક તરીકે તેની ખ્યાતિ છે. સંગીતકાર કુટુંબમાં જન્મેલા શેરુબિનીએ ઑપેરા-કંપોઝર (સ્વરનિયોજક) ગ્વીસેપિ સાર્તી હેઠળ સંગીતની તાલીમ લીધી. એની પ્રારંભિક…
વધુ વાંચો >શેલ (shale)
શેલ (shale) : કણજન્ય જળકૃત ખડકોનો એક પ્રકાર. કાંપકાદવ (silt) અને મૃદ-કણોથી બનેલો સૂક્ષ્મદાણાદાર, પડવાળો અથવા વિભાજકતા ધરાવતો જળકૃત ખડક. સરેરાશ શેલ ખડક તેને કહી શકાય, જે 1/3 ક્વાર્ટ્ઝ, 1/3 મૃદખનિજો અને 1/3 કાર્બોનેટ, લોહઑક્સાઇડ, ફેલ્સ્પાર્સ તેમજ સેન્દ્રિય દ્રવ્ય જેવાં અન્ય ખનિજોથી બનેલો હોય. આ ખડકો સૂક્ષ્મદાણાદાર દ્રવ્યથી બનેલા હોવાને…
વધુ વાંચો >