શાક્ત સંપ્રદાય
શાક્ત સંપ્રદાય : શક્તિની ઉપાસનાનો પ્રાચીન ભારતીય સંપ્રદાય. વિશ્વના સર્વ દેશોમાં એક કે બીજી રીતે શક્તિની ઉપાસના આદિકાળથી થતી આવી છે. ભારતમાં પણ પ્રાચીન સમયથી આજ સુધી પરમ તત્વની શક્તિ રૂપે આરાધના સતત ચાલ્યા કરે છે. તેનો આરંભ ક્યારે થયો તે કહેવું કઠિન છે; પરંતુ કેનોપનિષદમાં ઉમા હૈમવતીની આખ્યાયિકામાં અને…
વધુ વાંચો >શાક્ય
શાક્ય : કપિલવસ્તુનું એક કુળ કે કબીલો (clan). ગૌતમ બુદ્ધ શાક્ય કુળના હતા. શાક્યો રાજકીય દૃષ્ટિએ બહુ શક્તિશાળી ન હતા. ઈ. પૂ.ની છઠ્ઠી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં શાક્યોએ કોશલની સર્વોપરિતા સ્વીકારી હતી. શાક્યો સૂર્યવંશી તથા ઇક્ષ્વાકુ કુળના હોવાનો દાવો કરતા હતા અને પોતાને કોશલના લોકો માનતા હતા. તેથી રાજા પ્રસેનજિત પોતાને ગૌતમ…
વધુ વાંચો >શાખ (credit)
શાખ (credit) : ધંધાદારી ભાષામાં શાખ એટલે સુપ્રતિષ્ઠા, આંટ, આબરૂ અથવા પત. વિવિધ પ્રકારના વ્યાપાર-ધંધામાં એવી સ્વૈચ્છિક ગોઠવણ ઉત્પન્ન થઈ હોય છે કે જેને પરિણામે એક વેપારી બીજાને એની શાખ પર માલ આપે. શાખ પર માલ પૂરો પાડી શકાય અથવા સેવા પણ પૂરી પાડી શકાય. સ્ટ્રાઉડ્સની જ્યુડિસિયલ ડિક્ષનરી પ્રમાણે રોકડાં…
વધુ વાંચો >શાખધિરાણ સહકારી મંડળી
શાખધિરાણ સહકારી મંડળી : પરસ્પર સહકાર દ્વારા આર્થિક હિત સાધવાના હેતુથી સ્થપાયેલી મંડળી. શાખધિરાણ સહકારી મંડળી એક સ્વૈચ્છિક સંગઠન છે, જેમાં સભ્યોનું આર્થિક હિત કેન્દ્રસ્થાને હોય છે. મંડળીના સભ્યો સામાન્ય રીતે એકબીજાથી પરિચિત હોય છે, એકબીજાની જરૂરિયાતો માટે સભાન હોય છે અને એકમેકની પ્રગતિમાં રસ ધરાવતા હોય છે. મંડળીના સભ્યોમાં…
વધુ વાંચો >શાખ-નિયમન
શાખ–નિયમન : દેશની વ્યાપારી બૅંકો દ્વારા રોકાણકારોને અપાતી શાખનું વિસ્તરણ અને સંકોચન કરવા સારુ મધ્યસ્થ બૅંક દ્વારા વખતોવખત નિર્ધારિત કરવામાં આવતા નિયમો. સાદી ભાષામાં કહીએ તો મધ્યસ્થ બૅંક દ્વારા શાખની વૃદ્ધિ અથવા સંકોચ કરવા માટે લાદવામાં આવતાં નિયમનો. જ્યારે કોઈ પણ દેશની સરકાર પોતાના મૂડીખર્ચ અથવા મહેસૂલી ખર્ચ માટે ખાધપૂરક…
વધુ વાંચો >શાખપત્ર (વાણિજ્યિક)
શાખપત્ર (વાણિજ્યિક) : નિકાસકારે નિકાસ કરેલા માલ સામે લખેલી હૂંડી સ્વીકારવાની તેને ખાતરી આપતો અને તેની તરફેણમાં વિદેશી આયાતકારના બૅંકરે લખી આપેલો પત્ર. આયાતકારની સૂચનાને આધારે તેના બૅંકર નિકાસકારને એવી લેખિત જાણ કરે છે કે આયાતકારે ઠરાવેલી શરતો અને મર્યાદા અનુસાર નિશ્ચિત સમયમર્યાદામાં નિકાસ કરવામાં આવનારા માલની નિર્ધારિત રકમની ચુકવણી…
વધુ વાંચો >શાખાકારી જળપરિવાહ
શાખાકારી જળપરિવાહ : જુઓ નદી.
વધુ વાંચો >શાગાલ, માર્ક (Chagall Marc)
શાગાલ, માર્ક (Chagall Marc) (જ. 7 જુલાઈ 1887, વિટૅબ્સ્ક, રશિયા; અ. ?) : મધુર સ્વપ્નિલ ચિત્રો ચીતરવા માટે જાણીતા આધુનિક ચિત્રકાર; પરાવાસ્તવવાદી (surrealistic) ચિત્રકલાના અગ્રયાયી. પોલૅન્ડની સરહદ નજીક આવેલા નાનકડા રશિયન ગામડા વિટૅબ્સ્કમાં એક યહૂદી કુટુંબમાં તેમનો જન્મ થયેલો. એમને આઠ ભાઈ-બહેન હતાં. કુંટુંબ ગરીબ કહી શકાય તેવું નહિ, પણ…
વધુ વાંચો >શાજાપુર
શાજાપુર : મધ્યપ્રદેશના વાયવ્ય ભાગમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે આશરે 2૩° 00´થી 24° 15´ ઉ. અ. અને 75° 45´થી 77° 00´ પૂ. રે. વચ્ચેનો 6,196 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે રાજસ્થાનનો ઝાલાવાડ જિલ્લો, ઈશાન અને પૂર્વમાં રાજગઢ જિલ્લો, અગ્નિકોણમાં…
વધુ વાંચો >શાતકર્ણિ 1લો
શાતકર્ણિ 1લો (ઈ. સ. પ્રથમ સદી) : શાતવાહન વંશનો રાજા અને કૃષ્ણનો પુત્ર. સાતવાહનોની ઓળખ વિશે ઇતિહાસકારોમાં જુદા જુદા મત પ્રચલિત છે. પુરાણોમાં સાતવાહનોનો ઉલ્લેખ આંધ્રભૃત્ય કે આંધ્ર તરીકે કરવામાં આવ્યો છે. પ્રાચીન સાહિત્યમાં તે શાલિવાહનના નામે જાણીતા છે. સાતવાહનો કૃષ્ણા અને ગોદાવરી નદીઓના તળેટીના પ્રદેશમાં વસતા હતા. પુરાણોમાં આ…
વધુ વાંચો >શાન્સી (Shanxi, Shansi)
શાન્સી (Shanxi, Shansi) : ચીનના ઉત્તર ભાગમાં આવેલો પ્રાંત. ભૌગોલિક સ્થાન : તે ૩7° ઉ. અ. અને 112° પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 1,57,200 ચોકિમી.નો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે ઇનર મૉંગોલિયાની સીમા, પૂર્વે હેબેઈ, દક્ષિણે હેનાન તથા પશ્ચિમે શેન્સી પ્રાંતો આવેલા છે. ચીનની દીવાલનો કેટલોક ભાગ અહીં જોવા મળે છે.…
વધુ વાંચો >શાપિરો, જોયલ
શાપિરો, જોયલ (જ. 1941, અમેરિકા) : અલ્પતમવાદી (minimalist) આધુનિક અમેરિકન શિલ્પી. લાકડા, ધાતુ અને કાચના નળાકાર સળિયા, લંબઘન, ઘન અને પિરામિડો જેવા શુદ્ધ ભૌમિતિક આકારોનો સંયોગ કરી તેઓ અમૂર્ત શિલ્પો સર્જે છે. આ રીતે જાહેર સ્થળે મૂકવા માટેનાં વિરાટ (monumental) શિલ્પો બનાવવા માટે તેઓ જાણીતા છે. અમિતાભ મડિયા
વધુ વાંચો >શાપિરો, મિરિયમ
શાપિરો, મિરિયમ (જ. 192૩, અમેરિકા) : અમૂર્ત ચિત્રણા માટે જાણીતાં અમેરિકન મહિલા ચિત્રકાર. તરુણાવસ્થાથી તેમણે અમૂર્ત અભિવ્યક્તિવાદી ઢબે ચિત્રણા શરૂ કરી. 1960માં તેઓ નારીવાદી (feminist) આંદોલનમાં જોડાયાં. એક અન્ય અમેરિકન મહિલા ચિત્રકાર જુડી શિકાગો સાથે તે ‘ફિમિનિસ્ટ આર્ટ પ્રોગ્રામ’નાં સહદિગ્દર્શક બન્યાં. આ સંસ્થાએ લૉસ એન્જલસ ખાતેની કૅલિફૉર્નિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ધી…
વધુ વાંચો >શાપૉરિન, યુરી
શાપૉરિન, યુરી (જ. 1887, રશિયા; અ. 1966, રશિયા) : મહત્વના રશિયન સંગીતકાર અને સ્વરનિયોજક. મૉસ્કો યુનિવર્સિટી ખાતેથી કાયદામાં સ્નાતક થયા બાદ મૉસ્કો કૉન્ઝર્વેટરીમાં સંગીતના વિદ્યાર્થી તરીકે તેઓ જોડાયા. ત્યાં ઍલેક્ઝાન્ડર ગ્લાઝુનૉવ અને ચેરેપ્નિન (Tcherepnin) તેમના ગુરુઓ હતા. શાપૉરિનની જાણીતી કૃતિઓ આ મુજબ છે : 1. કૅન્ટાટા : ‘ઑન ધ ફિલ્ડ…
વધુ વાંચો >શાફર, ક્લોદ ફ્રેડેરિક આર્માન્દ
શાફર, ક્લોદ ફ્રેડેરિક આર્માન્દ (જ. 6 માર્ચ 1898, સ્ટ્રાસ્બર્ગ, જર્મની; અ. 5 ઑક્ટોબર 1982) : સીરિયામાં રાસ શામારા ખાતે પ્રાચીન નગર ઉગારિટનું ઉત્ખનન કરનાર ફ્રેન્ચ પુરાતત્વવેત્તા. આ ઉત્ખનનને પરિણામે ઈ. પૂ. સાતમી સહસ્રાબ્દીથી માંડીને ઈ. પૂ. બીજી સહસ્રાબ્દી સુધીની મધ્યપૂર્વ(Middle-East)ની સંસ્કૃતિઓની જાણકારી પ્રાપ્ત થઈ શકી. આ જાણકારી ઓલ્ડ ટેસ્ટામેન્ટમાં ઉલ્લેખ…
વધુ વાંચો >શાફર, પિયેરે
શાફર, પિયેરે (જ 14 ઑગસ્ટ 1910, નેન્સી, ફ્રાંસ) : 1948માં ‘મ્યૂઝિક કૉન્ક્રીટ’ના ખ્યાલને જન્મ આપનાર તથા સર્વપ્રથમ મ્યૂઝિક કૉન્ક્રીટ રચનાર ફ્રેંચ સંગીતનિયોજક, ધ્વનિશાસ્ત્રવિદ (acoustician) અને ઇલેક્ટ્રૉનિક એન્જિનિયર. ખાસ બનાવેલાં વાજિંત્રો વડે અવાજો ઉત્પન્ન કરવાના પ્રણાલીગત સાંગીતિક સિદ્ધાંતનું મ્યૂઝિક કૉન્ક્રીટમાં ઉલ્લંઘન કરવામાં આવે છે અને વાસ્તવિક જગતમાં સાંભળવા મળતા અવાજોને રેકર્ડ…
વધુ વાંચો >શાફ્ટ સીલ
શાફ્ટ સીલ : યંત્રોના હાઉસિંગમાંથી બહાર નીકળતા અને ગતિ કરતા શાફ્ટની આજુબાજુએથી ઊંજણતેલ (lubricating oil) અથવા ગૅસને બહાર નીકળતા રોકવા માટેનો યાંત્રિક ભાગ. આને ઑઇલસીલ પણ કહેવાય છે. આ ઑઇલસીલ, એન્જિનના ફ્રક કેસમાં રહેલા ઊંજણતેલને બહાર આવતું રોકવાનું કાર્ય કરે છે. સામાન્ય પ્રકારના સીલમાં ‘ઈલાસ્ટોમર’ રિંગ મૂકેલી હોય છે. ઈલાસ્ટોમર…
વધુ વાંચો >શામ, કૃષ્ણદાસ
શામ, કૃષ્ણદાસ (સોળમી સદી) : કોંકણી અને મરાઠી કવિ. તેઓ સેક્સ્ટી (Saxty) (ગોવા)માં કેલોસીના વતની હતા, કેલોસી ગોવામાં સારસ્વત બ્રાહ્મણોનું કેન્દ્ર હતું. ચાતુર્માસ દરમિયાન ભક્તોને રામાયણ, મહાભારત, શ્રીમદભાગવતની કથા મંદિરોમાં સંભળાવવાનો રિવાજ હતો. આ રિવાજને કારણે મહાકાવ્યો અને પુરાણોનાં કોંકણી ભાષામાં ઘણાં ભાષાંતરોને ઉત્તેજન મળ્યું. શામ કૃષ્ણદાસે પુરાણોની કથા વાંચવા-સમજાવવાની…
વધુ વાંચો >શામ રાવ, ટી. એસ.
શામ રાવ, ટી. એસ. (જ. 1906; અ. ?) : કન્નડ પંડિત અને ગદ્યલેખક. તેમણે બી.એ. (ઑનર્સ) કર્યા પછી મૈસૂર યુનિવર્સિટીમાંથી એમ.એ.ની પદવી મેળવી અને ત્યાંના કન્નડ વિભાગમાં જોડાયા. થોડો વખત ગ્રંથપાલ તરીકે કામગીરી કર્યા બાદ પ્રસંગ(પ્રકાશન વિભાગ)ના મદદનીશ નિયામક બન્યા અને 1961માં સેવાનિવૃત્ત થયા. તેઓ જૂની અને મધ્ય કન્નડના પ્રખર…
વધુ વાંચો >શામળ
શામળ (ઈ. 18મી સદી) : મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યના જાણીતા પદ્યવાર્તાકાર. અમદાવાદના વેગનપુર(હાલનું ગોમતીપુર)માં વસેલા માળવા બાજુના શ્રીગોડ બ્રાહ્મણ. પિતા વીરેશ્વર. માતા આણંદબાઈ. કવિ પોતાને ‘શામળ ભટ્ટ’ તરીકે ઓળખાવે છે, પરંતુ તેમાં ‘ભટ્ટ’ શબ્દ કથાકાર બ્રાહ્મણના અર્થમાં પ્રયોજાયો છે. ખરેખર તો કવિની અટક ‘ત્રવાડી’ હતી. તેઓ પોતાને ઘણી વાર ‘સામકી’ (=…
વધુ વાંચો >