૨૦.૧૩
વિનિપેગથી વિભીષણ
વિનિપેગ
વિનિપેગ : કૅનેડાના મેનિટોબા રાજ્યનું પાટનગર તથા કૅનેડાનું ચોથા ક્રમે આવતું મોટું શહેર. તે વિનિપેગ સરોવરથી દક્ષિણે રેડ રીવર પર આવેલું છે. ભૌગોલિક સ્થાન : 49° 53´ ઉ. અ. અને 97° 09´ પ. રે.. તે કૅનેડાયુ.એસ.ની સરહદથી ઉત્તર તરફ આશરે 97 કિમી. અંતરે આવેલું છે. વિનિપેગ શહેર કૅનેડાનું અનાજ માટેનું,…
વધુ વાંચો >વિનિમય-અંકુશ
વિનિમય–અંકુશ : પોતાની લેણદેણની તુલામાં અસમતુલા ભોગવતા દેશમાં પોતાની પાસેના વિદેશી હૂંડિયામણના જથ્થાનો ઇષ્ટ અને કરકસરયુક્ત ઉપયોગ થાય તે હેતુથી દાખલ કરવામાં આવતી અંકુશાત્મક નીતિ. તેનો મુખ્ય હેતુ પોતાના ચલણનો સ્થિર વિનિમય-દર જાળવી રાખવાનો તથા લેણદેણની તુલાને સમતોલ બનાવવાનો હોય છે. જોકે આધુનિક જમાનામાં રક્ષણાત્મક ઉદ્દેશથી પણ તેનો ઉપયોગ કરવામાં…
વધુ વાંચો >વિનિમયન (Crossing over)
વિનિમયન (Crossing over) : સજીવોમાં સમજાત રંગસૂત્રોની જોડમાં રહેલી પિતૃ અને માતૃ-રંગસૂત્રિકાને અનુરૂપ રંગસૂત્રખંડોના આંતરવિનિમય દ્વારા થતી સહલગ્ન જનીનોના પુન:સંયોજન-(recombination)ની પ્રક્રિયા. વિનિમયનના બે પ્રકારો છે : (1) જનન (germinal) વિનિમયન અથવા અર્ધસૂત્રી (meiotic) વિનિમયન : તે પ્રાણીઓમાં જન્યુજનન(gametogenesis)ની ક્રિયા દરમિયાન જનનપિંડના જનનઅધિચ્છદમાં અને વનસ્પતિમાં બીજાણુજનન (sporogenesis) દરમિયાન થાય છે. (2)…
વધુ વાંચો >વિનેસ ઇલ્સવર્થ
વિનેસ ઇલ્સવર્થ (જ. 28 સપ્ટેમ્બર 1911, લૉસ ઍન્જલસ, કૅલિફૉર્નિયા, યુ.એસ.) : અમેરિકાના 1930ના દાયકાના પ્રભાવક ટેનિસ ખેલાડી. તેઓ ટેનિસ-બૉલને અત્યંત જોશથી ફટકારવા માટે જાણીતા બન્યા. તેમની સર્વિસ તથા ફોરહૅન્ડ ખતરનાક હતાં. તેઓ કેવળ 19 વર્ષના હતા ત્યારે તેઓ 1931 યુ.એસ. સિંગલ્સમાં વિજેતા બન્યા. પછીના વર્ષે યુ.એસ. વિજયપદક જાળવી રાખવા ઉપરાંત…
વધુ વાંચો >વિનોગ્રાડસ્કી સેરગેઇ નિકૉલિવિચ
વિનોગ્રાડસ્કી સેરગેઇ નિકૉલિવિચ (જ. 1 સપ્ટેમ્બર 1856, કીવ; અ. 25 ફેબ્રુઆરી 1953, બ્રી–કોમ્ટે–રૉબર્ટ, ફ્રાન્સ) : જમીનના બૅક્ટિરિયા દ્વારા નત્રિલીકરણ અને નાઇટ્રોજન-ફિક્સિંગની દેહધાર્મિક પ્રક્રિયા અંગેનું સંશોધન કરી જીવવિજ્ઞાનમાં બૅક્ટિરિયૉલોજીનું મહત્વ બતાવનાર રશિયન વિજ્ઞાની. વિનોગ્રાડસ્કીએ 1881માં સેન્ટ પિટ્સબર્ગ યુનિવર્સિટીમાં પ્રાકૃતિક વિજ્ઞાનનો અભ્યાસ કરી, 1885માં સ્ટ્રાસબર્ગ – જર્મની ગયા. સલ્ફર બૅક્ટિરિયા હાઇડ્રોજન સલ્ફાઇડનું…
વધુ વાંચો >વિનોદ અને વિનોદવૃત્તિ (humour and sense of humour)
વિનોદ અને વિનોદવૃત્તિ (humour and sense of humour) : હસવું અને હસતા રહેવાની પ્રકૃતિ. હસવું-હાસ્ય એ કેવળ માનવી માટે જ શક્ય છે. સામાન્યત: માનવેતર પ્રાણીઓમાં હસવાની વૃત્તિ અને હાસ્ય-વિનોદ માણવાની શક્તિ હોતી નથી. હસવું – વિનોદ એ માણસજાત માટે કેટલી મોટી અને મૂલ્યવાન ભેટ છે. એ અનેક તત્વજ્ઞો, ચિંતકો, સાહિત્યકારોનાં…
વધુ વાંચો >વિનોદ રસમંજરી (ઓગણીસમી સદી)
વિનોદ રસમંજરી (ઓગણીસમી સદી) : વીરાસ્વામી રેડ્ડિયાર દ્વારા રચાયેલ ઓગણીસમી સદીની પ્રથમ તમિળ ગદ્ય-કૃતિ. આ કૃતિએ તમિળમાં નવલકથા-સાહિત્ય અને અન્ય લખાણોની શૈલી સ્થાપિત કરી અને તે અગ્રેસર બની. એક સદી પહેલાં ઇટાલિયન મિશનરી વીરામા મુનિવર દ્વારા ‘અવિવેક પરમાર્થ ગુરુ કતૈ’ નામક તમિળ ગદ્ય-કૃતિ રચવામાં આવી હતી. ત્યારબાદ વીરાસ્વામી રેડ્ડિયારના સમયમાં…
વધુ વાંચો >વિન્કલ્માન, જોઆકીમ
વિન્કલ્માન, જોઆકીમ (Wincklemann, Joachim) (જ. 9 ડિસેમ્બર, સ્ટેન્ડાલ, પ્રુશિયા; અ. 8 જૂન 1768, ત્રિયેસ્તે, ઇટાલી) : પ્રાચીન ગ્રીક કલાની હિમાયત કરનાર જર્મન પુરાતત્વવેત્તા અને કલા-ઇતિહાસકાર. તેમના પ્રભાવ હેઠળ યુરોપ અને અમેરિકામાં ચિત્ર, શિલ્પ, સ્થાપત્ય, સાહિત્ય અને ફિલસૂફીનાં ક્ષેત્રોમાં નવપ્રશિષ્ટવાદનો જન્મ થયો. તેમના પિતા મોચી હતા. અભ્યાસકાળ દરમિયાન હોમરના અનુવાદ વાંચ્યા…
વધુ વાંચો >વિન્ટરનિત્ઝ, એમ.
વિન્ટરનિત્ઝ, એમ. (જ. 1863, હૉર્ન, ઑસ્ટ્રિયા; અ. 1934) : ભારતીય સાહિત્ય તથા સંસ્કૃતિના ઑસ્ટ્રિયાના વિદ્વાન. વિયેના ખાતે પ્રશિષ્ટ ભાષાવિજ્ઞાન તથા તત્વવિજ્ઞાનનો અભ્યાસ કર્યો. તેમના પ્રાધ્યાપકોએ તેમને ભારતીય સાહિત્યનો પરિચય કરાવ્યો. ‘ઍન્શન્ટ ઇન્ડિયન મૅરિજ રિચ્યુઅલ એકૉર્ડિંગ ટૂ અપસ્તંભ, કમ્પેર્ડ વિથ ધ મૅરિજ કસ્ટમ્સ ઑવ્ ધી ઇન્ડો-યુરોપિયન પીપલ’ – એ તેમના પીએચ.ડી.ના…
વધુ વાંચો >વિન્ડરમિયર (સરોવર)
વિન્ડરમિયર (સરોવર) (Windermere) : ઇંગ્લૅન્ડમાં આવેલું મોટામાં મોટું સરોવર. ભૌગોલિક સ્થાન : 54° 22´ ઉ. અ. અને 2° 53´ પ. રે.. તે વાયવ્ય ઇંગ્લૅન્ડના કુમ્બ્રિયા પરગણામાં વિપુલ જળરાશિ ધરાવે છે. વિન્ડરમિયરનાં તેમજ તેની આજુબાજુનાં રમણીય કુદરતી દૃશ્યોએ વિલિયમ વર્ડ્ઝવર્થ રૉબટ સધે અને સૅમ્યુઅલ કૉલરિજ જેવા ખ્યાતનામ અંગ્રેજ કવિઓને લખવાની પ્રેરણા…
વધુ વાંચો >વિન્ડવર્ડ અને લીવર્ડ ટાપુઓ
વિન્ડવર્ડ અને લીવર્ડ ટાપુઓ : કૅરિબિયન સમુદ્રમાં આવેલા વેસ્ટ ઇન્ડિઝ ટાપુઓનાં બે જૂથો પૈકીનું પૂર્વ તરફનું ઉત્તર-દક્ષિણ દિશામાં ચાપ આકારે પથરાયેલું નાના ટાપુઓનું જૂથ. તે ‘લઘુ ઍન્ટિલ્સ’ (Lesser Antilles) તરીકે ઓળખાય છે. આ ચાપનો દક્ષિણ છેડો છેક વેનેઝુએલાના ઉત્તર કિનારા સુધી લંબાયેલો છે. ભૌગોલિક સ્થાન : આ ટાપુઓ આશરે 12°…
વધુ વાંચો >વિન્ડસર (Windsor)
વિન્ડસર (Windsor) : કૅનેડાના ઑન્ટેરિયો રાજ્યમાં છેક દક્ષિણ છેડે આવેલું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : 42° 18´ ઉ. અ. અને 83° 01´ પ. રે.. કૅનેડા અને યુ.એસ. સરહદ પર ડેટ્રૉઇટ અને વિન્ડસર એકબીજાની બરોબર સામસામે, ડેટ્રૉઇટથી અગ્નિકોણમાં આવેલું છે. સરહદ પર તે પ્રવેશદ્વાર તરીકે કામ આપે છે. આ શહેર એવા મોકાના…
વધુ વાંચો >વિન્ડાઉસ, એડૉલ્ફ ઑટો રાઇનહોલ્ડ
વિન્ડાઉસ, એડૉલ્ફ ઑટો રાઇનહોલ્ડ (જ. 25 ડિસેમ્બર 1876, બર્લિન, જર્મની; અ. 9 જૂન 1959, ગોટિંગન, જર્મની) : સ્ટેરૉઇડ રસાયણમાં આગળ પડતા સંશોધક અને 1928ના વર્ષના રસાયણશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પુરસ્કારના વિજેતા જર્મન કાર્બનિક રસાયણવિદ. શરૂઆતમાં તેમણે બર્લિનની ફ્રેન્ચ ગ્રામર સ્કૂલમાં સાહિત્યનો અભ્યાસ કર્યો. તે પછી તેમણે ફ્રાઇબર્ગ વિશ્વવિદ્યાલયમાં પ્રથમ ઔષધિ(medicine)નો અભ્યાસ…
વધુ વાંચો >વિન્દન્
વિન્દન્ (જ. 1916, મેલાચ્ચેટ્ટુપ્પાટ્ટુ, તામિલનાડુ; અ. 1975) : તમિળ નવલકથાકાર અને કટાક્ષલેખક. તેમનું સાચું નામ ‘કોવિન્દન્’ હતું. સામાન્ય કુટુંબમાં જન્મ થવાથી વિધિસર શિક્ષણથી વંચિત રહ્યા. બીબાં ગોઠવનાર તરીકે જીવનની શરૂઆત કરીને 1942માં તમિળ અઠવાડિક ‘કલ્કિ’માં પ્રૂફવાચક તરીકે જોડાયા. તેમનામાં રહેલી સર્જનાત્મક શક્તિને પારખીને સંપાદક જે લોકપ્રિય લેખક હતા તેમણે તેમને…
વધુ વાંચો >વિન્ધોક (Windhoek)
વિન્ધોક (Windhoek) : નૈર્ઋત્ય આફ્રિકામાં આવેલા નામિબિયા દેશનું પાટનગર. ભૌગોલિક સ્થાન : 22° 25´ દ. અ. અને 16° 55´ પૂ. રે.. તે મકરવૃત્ત નજીક આટલાન્ટિક મહાસાગર કિનારાથી 270 કિમી. અંતરે દેશના મધ્યભાગમાં આવેલા શુષ્ક માહોલવાળા ઉચ્ચપ્રદેશમાં આવેલું છે. નામિબિયાનું તે વહીવટી કેન્દ્ર છે. અહીં એક તક્નીકી કૉલેજ છે. 1880ના દાયકાનાં…
વધુ વાંચો >વિન્યાસ (configuration)
વિન્યાસ (configuration) : કોઈ પણ અણુમાં પરમાણુઓ કે સમૂહોની અવકાશીય (spatial) ગોઠવણી. ખાસ કરીને કાર્બનિક રસાયણમાં આ પદ અણુમાંના અસમમિત કાર્બન પરમાણુ આસપાસ પ્રતિસ્થાપક (substituent) પરમાણુઓ કે સમૂહોનું સ્થાન (location) અથવા સ્થિતિ (disposition) દર્શાવવા વધુ વપરાય છે. દા.ત., દ્વિતીયક બ્યુટાઇલ ક્લોરાઇડના બે પ્રકાશીય (optical) સમઘટકો (isomers) મળે છે. તેમના વિન્યાસ…
વધુ વાંચો >વિન્સૉર, જૅકી
વિન્સૉર, જૅકી (Winsor, Jackie) (જ. 1941, કૅનેડા) : આધુનિક અલ્પતમવાદી (minimalist) કૅનેડિયન મહિલા શિલ્પી. મહાન ગ્રીક ફિલસૂફ પ્લેટોએ જેની હિમાયત કરેલી તે ચોરસ, ઘન, વર્તુળ, દડો, ત્રિકોણ, પિરામિડ, નળાકાર જેવા ભૌમિતિક આકારોથી તેમની શિલ્પસૃદૃષ્ટિ રચાઈ છે. દૃશ્યમાન જગતની અનુકૃતિ કરવી તેમણે મુનાસિબ માની નથી. વળી શિલ્પમાં એકથી વધુ નહિ, પણ…
વધુ વાંચો >વિપથન (aberration)
વિપથન (aberration) : આદર્શ વર્તણૂકમાંથી પ્રકાશીય પ્રતિબિંબ-રચનાતંત્રનું ફંટાવું. આદર્શ રીતે જોવા જતાં પ્રતિબિંબ-રચનાતંત્ર પ્રત્યેક વસ્તુબિંદુને અનુરૂપ અજોડ પ્રતિબિંબ-બિંદુ રચે છે. ઉપરાંત વસ્તુ-અવકાશ(object space)માં દરેક સુરેખા તેને અનુરૂપ પ્રતિબિંબ-અવકાશ(image-space)માં અજોડ સુરેખા રચે છે. આ બે અવકાશમાં સમતલ વચ્ચે એકસરખી એક-એક સંગતતા (one one correspondence) અસ્તિત્વ ધરાવે છે. પ્રકાશવિજ્ઞાનમાં દૃગ્કાચમાં થઈને પસાર…
વધુ વાંચો >વિપથન અચલાંક (Constant of Aberration)
વિપથન અચલાંક (Constant of Aberration) : પ્રકાશની ગતિ અને પૃથ્વીની ગતિને કારણે તારાના સ્થાનમાં થતું દેખીતું પરિવર્તન અથવા વિપથન. આકૃતિમાં બતાવ્યા પ્રમાણે, જો પૃથ્વી સ્થિર હોય તો, દૂરબીન દ્વારા S તારાને જોતાં તેનું સ્થાન દૂરબીનની પ્રકાશકીય ધરી ઉપર J બિંદુ ઉપર દેખાવું જોઈએ. પરંતુ, આકૃતિમાં બતાવ્યા પ્રમાણે, પૃથ્વીની ગતિ તીરની…
વધુ વાંચો >વિપશ્યના
વિપશ્યના : ભારતની અત્યંત પુરાતન સાધનાવિધિ. લગભગ 2500 વર્ષ પૂર્વે ગૌતમ બુદ્ધે આ વિલુપ્ત થઈ ગયેલી સાધનાવિધિને ફરી શોધી અને જનકલ્યાણાર્થે સર્વસુલભ બનાવી. પ્રાચીન પાલિ ભાષામાં ‘વિપશ્યના’ શબ્દનો અર્થ ‘યથાર્થને જેવું છે તેવું જોવું’ એટલે કે અંતર્મુખ થઈને પોતાની જાતનું, તેના યથાર્થ સ્વરૂપનું સાક્ષી ભાવે નિરીક્ષણ કરવું. આમ, અંતરમનના છેક…
વધુ વાંચો >