૧૯.૧૬
વરાળ (steam)થી વર્ણલેખન (chromatography)
વર્ગ (સમાજશાસ્ત્ર)
વર્ગ (સમાજશાસ્ત્ર) : સામાજિક વિજ્ઞાનોમાં ‘વર્ગ’નો ખ્યાલ સંશોધનોમાં અને વિશ્ર્લેષણમાં વિવિધ રીતે પ્રયોજાય છે અને ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છે. સમાજશાસ્ત્રીઓ સામાજિક સ્તરરચનાના એક સ્વરૂપ તરીકે વર્ગને સમજાવે છે. વર્ગ ઉપરાંત ભારતીય સમાજમાં જ્ઞાતિ અને મધ્યકાલીન યુરોપમાં એસ્ટેટ (જાગીર વ્યવસ્થા) સામાજિક સ્તરરચનાનાં અન્ય સ્વરૂપો છે. વર્ગ સહિતનાં આ તમામ સ્વરૂપો સામાજિક-આર્થિક…
વધુ વાંચો >વર્ગીકરણ (જીવવિજ્ઞાન)
વર્ગીકરણ (જીવવિજ્ઞાન) : સમાન લાક્ષણિકતાઓના આધારે સજીવોનું વિવિધ સમૂહોમાં કરવામાં આવતું વિભાગીકરણ. સજીવોના વર્ગીકરણના સૌથી મોટા એકમોને જીવસૃદૃષ્ટિ (kingdom) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, જ્યારે જીવસૃદૃષ્ટિનું વિભાજન સમુદાયો (phylum) / વિભાગો(division)માં કરવામાં આવે છે. સમુદાયો/વિભાગોનું વર્ગ(class)માં, વર્ગનું શ્રેણી(order)માં, શ્રેણીનું કુળ(family)માં, કુળનું પ્રજાતિ(genus)માં અને પ્રજાતિનું જાતિ(species)માં કરવામાં આવે છે. અગાઉ સજીવોનું વિભાજન…
વધુ વાંચો >વર્ગીસ, બી. જી.
વર્ગીસ, બી. જી. (જ. 21 જૂન 1927, મ્યાનમાર) : પત્રકાર. આખું નામ બુબલી જ્યૉર્જ વર્ગીસ. મૂળ વતન કેરળનું તિરુવલ્લા ગામ. લગભગ 50ના દાયકાથી પત્રકારત્વની ઝળહળતી કારકિર્દીનો પ્રારંભ કરનાર વર્ગીસ 1948થી 1966 સુધી ‘ટાઇમ્સ ઑવ્ ઇન્ડિયા’ સાથે જોડાયેલા હતા. અહીં તેમણે સહાયક સંપાદક તેમજ મુંબઈ અને દિલ્હીમાં બ્યૂરો ચીફ તરીકે કામગીરી…
વધુ વાંચો >વર્ઘિસ, કાંજિરાતુંકલ
વર્ઘિસ, કાંજિરાતુંકલ (જ. 15 જૂન 1922, કડુતુરુતી, જિ. કોટ્ટયમ્, કેરળ) : મલયાળમ લેખક. પ્રાથમિક શાળાના શિક્ષક તરીકે સેવાનિવૃત્ત થયા. પછી લેખનકાર્ય આરંભ્યું. તેમણે અત્યાર સુધીમાં મલયાળમમાં 60 ગ્રંથો આપ્યા છે. તેમાં ‘એલ્લમ નિનાકુવેન્ડી’ (1988); ‘નાતિન્પુરતિન્લે મકાલ’ (1989) તેમની જાણીતી નવલકથાઓ છે. ‘સ્પર્શમાપિની’ (1989); ‘પૉન્નિલવુ પારકુન્નુ’ તેમના લોકપ્રિય વાર્તાસંગ્રહો છે. તેમણે…
વધુ વાંચો >વર્જિત રેખાઓ (forbidden lines)
વર્જિત રેખાઓ (forbidden lines) : બે સ્તરો વચ્ચેના પરમાણુના આવાગમન(transition)ને અનુરૂપ તરંગલંબાઈની ન મળતી રેખાઓ. ઉત્તેજિત પરમાણુઓ દ્વારા થતા વિદ્યુતચુંબકીય વિકિરણો(જેવા કે પ્રકાશ)નું ઉત્સર્જન પરમાણુના પ્રકાર પર આધાર રાખતી કેટલીક નિશ્ચિત તરંગલંબાઈઓ પર જ થાય છે, અને આ કારણે ઉત્તેજિત કરાયેલ વાયુના ઉત્સર્જનમાં નિશ્ચિત તરંગલંબાઈઓ પર તેજસ્વી રેખાઓ જણાય છે.…
વધુ વાંચો >વર્જિન ટાપુઓ
વર્જિન ટાપુઓ : કૅરિબિયન સમુદ્રમાં પથરાયેલાં વેસ્ટ ઇન્ડિઝ ટાપુઓનાં બે જૂથ – બૃહદ્ ઍન્ટિલ્સ અને લઘુ ઍન્ટિલ્સ – વચ્ચે આશરે 18° 30´ ઉ. અ. અને 65° 00´ પ. રે.ની આજુબાજુ વિસ્તરેલું લગભગ 100 જેટલા નાના નાના ટાપુઓનું જૂથ. આ જૂથ ‘વર્જિન ટાપુઓ’ તરીકે ઓળખાય છે. આ ટાપુઓ પ્યુર્ટોરિકોથી પૂર્વ દિશામાં…
વધુ વાંચો >વર્જિનિયા
વર્જિનિયા : પૂર્વ યુ.એસ.માં આવેલું રાજ્ય. ઉપનામ : ઓલ્ડ ડોમિનિયન. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 36° 30´થી 39° 15´ ઉ. અ. અને 75° 30´થી 83° 00´ પ. રે. વચ્ચેનો 1,05,586 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે પેન્સિલ્વેનિયા, ઈશાનમાં મૅરીલેન્ડ, પૂર્વમાં ઍટલૅંટિક મહાસાગર, દક્ષિણે ઉત્તર કૅરોલિના અને ટેનેસી તથા પશ્ચિમે…
વધુ વાંચો >વર્જિલ
વર્જિલ (જ. 15 ઑક્ટોબર ઈ. પૂ. 70, માન્ટુઆ પાસે ઍન્ડિસ; અ. 22 સપ્ટેમ્બર ઈ. પૂ. 19, બ્રુન્ડિસિયમ) : રોમન મહાકવિ. એમનું પૂરું નામ પબ્લિયસ વર્જિલિયસ મેશે. એમનાં માતા-પિતા વિશે સંપૂર્ણ ચોક્કસ માહિતી મળતી નથી; પરંતુ એક મત પ્રમાણે એમનાં પિતા સંપન્ન ખેડૂત હતા, તો વળી અન્ય એક મત પ્રમાણે તેઓ…
વધુ વાંચો >વર્ડ્ઝવર્થ, વિલિયમ
વર્ડ્ઝવર્થ, વિલિયમ (જ. 7 એપ્રિલ 1770, કોકરમાઉથ, કમ્બરલૅન્ડ, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 23 એપ્રિલ 1850, ગ્રાસમિયર, વેસ્ટમોરલૅન્ડ) : અંગ્રેજ રોમૅન્ટિક કવિ; ઇંગ્લૅન્ડના રાજકવિ (1843-50). તેમનાં ‘લિરિકલ બૅલડ્ઝ’ (1798) દ્વારા ઇંગ્લૅન્ડમાં કવિતામાં રોમૅન્ટિક આંદોલનની શરૂઆત થઈ. પિતા જૉન વર્ડ્ઝવર્થ વેપાર-ધંધામાં એજન્ટ હતા, પાછળથી અર્લ ઑવ્ લૉન્સડૅલના મંત્રી તરીકે સેવા આપેલી. કાપડના વેપારીની પુત્રી…
વધુ વાંચો >વર્ણક-સમુચ્ચય
વર્ણક-સમુચ્ચય : સાંસ્કૃતિક અને સાહિત્યિક ઇતિહાસ માટે મહત્વનાં પદ્યાનુકારી ગદ્ય-વર્ણકોનો સંગ્રહ. રચના 15માથી 18મા શતકમાં. હસ્તપ્રતો અમદાવાદ-વડોદરાના વિવિધ સંગ્રહોમાં છે. ડૉ. ભોગીલાલ જ. સાંડેસરા સંપાદિત મ. સ. વિશ્વવિદ્યાલય, વડોદરા દ્વારા પ્રાચીન ગુર્જર ગ્રન્થમાલાના ગ્રન્થ 4 રૂપે પ્રકાશિત, 1956. ડૉ. સાંડેસરા તથા ડૉ. રમણલાલ ના. મહેતાએ કરેલ સાંસ્કૃતિક અધ્યયન ભાગ 2…
વધુ વાંચો >વરાળ (steam)
વરાળ (steam) : પાણીનું વાયુસ્વરૂપ. આ વરાળ, અન્ય વાયુની સરખામણીએ ભેજયુક્ત હોય છે. આ કારણથી તેનો દેખાવ સફેદ લાગે છે. પાણીને ગરમ કરી વરાળ ઉત્પન્ન કરાય છે. બૉઇલરની અંદર, ઈંધણની મદદથી પાણીને તેના ઉત્કલનબિંદુ સુધી ગરમ કરી વરાળ બનાવાય છે. આ માટે બૉઇલરમાં જુદા જુદા પ્રકારનાં ઈંધણો વપરાય છે. આધુનિક…
વધુ વાંચો >વરાળ-નિસ્યંદન
વરાળ-નિસ્યંદન : પાણીમાં અમિશ્ર્ય (immiscible) હોય તેવા પ્રવાહીઓમાં પાણીની વરાળ પરપોટા રૂપે પસાર કરી પ્રવાહીઓનું નિસ્યંદન કરવાની રીત. પાણીની વરાળને બદલે અન્ય વાયુઓ કે બાષ્પનો ઉપયોગ થઈ શકે, પરંતુ કિંમતની દૃષ્ટિએ તેમજ બાષ્પશીલ દ્રવ્યને મેળવવામાં રહેલી સરળતાને લીધે મહદ્ અંશે પાણીની વરાળનો ઉપયોગ થાય છે. જે કાર્બનિક સંયોજનો પાણીમાં અદ્રાવ્ય…
વધુ વાંચો >વરાળશક્તિ (steam power)
વરાળશક્તિ (steam power) : પ્રમાણભૂત વાતાવરણના દબાણે, 100° સે. અથવા તેથી વધુ તાપમાન ધરાવતા પાણીની વાયુસ્વરૂપ સ્થિતિમાં રહેલી શક્તિ. ઔદ્યોગિક વિકાસની પ્રગતિમાં વરાળ એ મૂળભૂત શક્તિનો સ્રોત છે. વરાળશક્તિ સ્ટીલના ઉત્પાદનમાં, તેલની રિફાઇનરીમાં, રાસાયણિક ઉદ્યોગોમાં અને અન્ય અનેક ઉત્પાદનોમાં અવિભાજ્ય અંગરૂપ છે. વરાળશક્તિ ટર્બો-જનરેટર ચલાવવા માટે વપરાય છે. આ ટર્બો-જનરેટર…
વધુ વાંચો >વરિયાળી
વરિયાળી દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા એપિયેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Foericulum vulgare mill. syn. F. capillaceum gilib, F. officinale All. (સં. મિશ્રેયા, મ. બડી શેપ, હિં. બડી શોપ – સોંફ, બં. મૌરી, ગુ. વરિયાળી, ક. દોડુસબ્બસિગે, તે. પેદજીલકુરર, ત. સોહીકીરે, ફા. બાદિયાન, અં. ઇંડિયન સ્વીટ ફેનલ) છે. તે મજબૂત,…
વધુ વાંચો >વરી
વરી : એકદળી વર્ગમાં આવેલા પોએસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Panicum miliaceum Blanco (હિં. ચેના, બારી; બં. ચીણા; મ. ગુ. વરી; ત. પાનીવારાગુ; તે. વારીગા; ક. બારાગુ; પં. ઓરિયા, ચીના, બચારી બાગમુ; અં. કૉમન મીલેટ, પ્રોસોમીલેટ, હૉગ મીલેટ) છે. તેનું મૂળ વતન પૂર્વ કે મધ્ય એશિયા માનવામાં આવે…
વધુ વાંચો >વરુ (wolf)
વરુ (wolf) : માંસાહારી (carnivora) શ્રેણીના કૅનિડે કુળનું માંસાહારી સસ્તન પ્રાણી. વૈજ્ઞાનિક નામ canis lupus pallipses છે. સ્થાનિક નામ નાર, ભાગડ, લાગડ છે. આ એક વન્ય પ્રાણી છે. તેની લંબાઈ 100 સેમી.થી 140 સેમી.ની હોય છે. જ્યારે ઊંચાઈ 65 સેમી. અને વજન 18 કિગ્રા.થી 27 કિગ્રા. જેટલું હોય છે. આયુષ્ય…
વધુ વાંચો >વરુણ
વરુણ : એક વૈદિક દેવતા. સંસ્કૃત કોશકારો ‘વરુણ’થી ચાર વ્યક્તિઓને ઓળખે છે : (1) વરુણ સર્વશ્રેષ્ઠ વૈદિક દેવતા છે. તેમનાં બે સ્વરૂપો છે : બંધક વરુણ – સમગ્ર સૃદૃષ્ટિને તેની નૈસર્ગિક શક્તિઓને આયોજનપૂર્વક નિયમોથી બાંધી રાખે છે. શાસક વરુણ સમગ્ર સૃદૃષ્ટિ પર શાસન કરે છે. તેઓ રાજા છે, સમ્રાટ છે.…
વધુ વાંચો >વરુણાદિ ક્વાથ
વરુણાદિ ક્વાથ : આયુર્વેદની મેદ, કફ રોગ અને ગાંઠની અકસીર ઔષધિ. ઘટકદ્રવ્યો : વાયવરણો, અગથિયો, બીલી (છાલ); અઘેડો, ચિત્રો, મોટી અરણી, નાની અરણી, મીઠો સરગવો (છાલ), કરડો સરગવો (છાલ), ઊભી ભોરિંગણી, બેઠી ભોરિંગણી, ધોળો કાંટા અશેળિયો, પીળો કાંટા અશેળિયો, કાળો કાંટા અશેળિયો, મોરવેલ, કરિયાતું, મરડાશીંગી, કાકડાશીંગી, કડવી ઘિલોડીનાં મૂળ, કરંજ…
વધુ વાંચો >વરેરકર, મામા
વરેરકર, મામા (જ. 27 એપ્રિલ 1883, ચિપળૂણ, મહારાષ્ટ્ર; અ. 23 સપ્ટેમ્બર 1964, નવી દિલ્હી) : મરાઠીના અગ્રણી સાહિત્યકાર અને પ્રયોગશીલ નાટ્યલેખક. સાહિત્યવર્તુળમાં મામા વરેરકર તરીકે જાણીતા બનેલા આ સાહિત્યસર્જકનું આખું નામ ભાર્ગવરામ વિઠ્ઠલ વરેરકર હતું. તેમણે તેમની આશરે સાઠ વર્ષની પ્રદીર્ઘ સાહિત્યસેવા દરમિયાન 37 જેટલાં નાટકો, 6 લઘુનાટકો, 14 એકાંકીઓ,…
વધુ વાંચો >વર્કી, ટી. વી.
વર્કી, ટી. વી. (જ. 2 એપ્રિલ 1938, મેવેલ્લૂર, જિ. કોટ્ટયમ, કેરળ) : મલયાળમ લેખક. તેમણે મલયાળમમાં એમ.એ.ની પદવી મેળવી. અધ્યાપનકાર્ય બાદ કોટ્ટયમ ખાતે કે. ઈ. કૉલેજના મલયાળમ વિભાગના પ્રાધ્યાપક તરીકે સેવાનિવૃત્ત થયા. વર્લ્ડ મલયાળમ કૉન્ફરન્સના પ્રતિનિધિ તરીકે તેમણે ઇંગ્લૅન્ડ, ઇટાલી, નેધરલૅન્ડ્ઝ, યુ.એસ. અને કૅનેડાનો પ્રવાસ ખેડ્યો. તેમણે 15 ગ્રંથો આપ્યા…
વધુ વાંચો >