૧૮.૦૫
રૂપમતી રાણીથી રેઝા, આકા-એ-અબ્બાસી
રૂપમતી રાણી
રૂપમતી રાણી (ઈ. સ. સોળમી સદી) : માળવાના છેલ્લા સ્વતંત્ર અફઘાન સુલતાન બાજબહાદુરની પ્રેમિકા. આ ઇતિહાસપ્રસિદ્ધ પ્રેમિકાના જીવન વિશે આધારભૂત માહિતી મળતી નથી. ઇતિહાસના ગ્રંથોમાં તેના ઉલ્લેખો થયા છે; તે અલગ અલગ અને અસ્પષ્ટ છે. રૂપમતી સારંગપુરની બ્રાહ્મણ કન્યા અથવા નર્તકી હતી; પરંતુ નર્મદા ઘાટીમાં પ્રચલિત આખ્યાનો મુજબ રૂપમતી ધરમપુરી…
વધુ વાંચો >રૂપર્ટ, પ્રિન્સ
રૂપર્ટ, પ્રિન્સ (જ. ડિસેમ્બર 1619, પ્રાગ; અ. 29 નવેમ્બર 1682, સ્પ્રિંગ ગાર્ડન્સ, વેસ્ટમિન્સ્ટર) : કમ્બરલૅન્ડનો ડ્યૂક, હૉલ્ડરનેસનો ઉમરાવ. તે રૂપર્ટ ઑવ્ રહાઇન તરીકે ઓળખાતો હતો. તે બોહેમિયાના ફ્રેડરિક પાંચમા અને ઇંગ્લૅન્ડના જેમ્સ પહેલાની પુત્રી એલિઝાબેથનો ત્રીજો પુત્ર. વ્હાઇટ માઉન્ટનના યુદ્ધમાં તેના પિતાની હાર પછી તે તેના કુટુંબ સાથે બોહેમિયા છોડી…
વધુ વાંચો >રૂપલાં
રૂપલાં : ભારતીય કપાસની એક ગૌણ જીવાત. તેની પાંખો સફેદ રૂપા જેવા ચળકતા રંગની હોવાથી તેને ‘રૂપલાં’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. મુખ્યત્વે કપાસમાં નુકસાન કરતી આ જીવાત ભીંડા, અંબાડી અને હૉલિહૉક પર પણ નભે છે. તે ઑક્ઝિકારેનસ લેટસના વૈજ્ઞાનિક નામે ઓળખાય છે. તેનો સમાવેશ અર્ધપક્ષ(hemiptera) શ્રેણીના લાયજિડી કુળમાં કરવામાં આવેલ…
વધુ વાંચો >રૂપસંહિતા
રૂપસંહિતા : એક આવકાર્ય અને સંગ્રહણીય રૂપકલા-કોશ. અખિલ ભારતીય ખ્યાતિ ધરાવતા કલાકાર વાસુદેવ સ્માર્ત દ્વારા સંપાદિત ભારતીય કલા-પરંપરામાં આલંકારિક આકૃતિઓનો ઘણો મોટો સંગ્રહ ધરાવતું પ્રકાશન. આ સંગ્રહનું પ્રથમ પ્રકાશન 1971ના અરસામાં થયેલું. તે આવૃત્તિ વેચાઈ ગયા બાદ નવાં ઉમેરણો સાથે બીજી આવૃત્તિ 1983માં પ્રગટ કરવામાં આવી; અને ત્રીજી સંવર્ધિત આવૃત્તિ…
વધુ વાંચો >રૂપસિંઘ
રૂપસિંઘ (જ. 8 સપ્ટેમ્બર 1910; અ. 16 ડિસેમ્બર 1977) : ભારતીય હૉકીના મહાન ખેલાડી તથા ‘હૉકીના જાદુગર’, ધ્યાનચંદના નાના ભાઈ. રૂપસિંઘને આજે પણ વિશ્વના શ્રેષ્ઠ ‘ઇનસાઇડ-લેફ્ટ-ફૉરવર્ડ’ ખેલાડી ગણવામાં આવે છે. બંને ભાઈઓ વચ્ચે ખૂબ જ તાલમેળ હોવાથી આજે પણ હૉકીમાં ધ્યાનચંદ અને રૂપસિંઘની જોડીને અમર ગણવામાં આવે છે. 1932માં લૉસ…
વધુ વાંચો >રૂપા કચરા
રૂપા કચરા : જામનગરના સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના પ્રથમ હરોળના ચિતારા. જામનગરના રાજવી જામ વિભાજીના સમય (1852-1895) દરમિયાન તેઓ થઈ ગયા. જાતિએ તેઓ કડિયા જ્ઞાતિના હતા. એમની અનેક ચિત્રકૃતિઓ પ્રાપ્ત થાય છે. તેમાં અમદાવાદના સ્વામિનારાયણ મંદિર(કાલુપુર)ના રંગમહેલમાં પ્રદર્શિત કરેલી શ્રી ઘનશ્યામ મહારાજની દોલોત્સવની તથા બાળ ઘનશ્યામ અને ધર્મભક્તિની ચિત્રકૃતિઓ જૂનામાં જૂની છે.…
વધુ વાંચો >રૂપાટ ટાપુ (Rupat Island)
રૂપાટ ટાપુ (Rupat Island) : ઇન્ડોનેશિયાની મલાક્કાની સામુદ્રધુનીમાં આવેલો ટાપુ. ભૌગોલિક સ્થાન : 2° 00´ ઉ. અ. અને 102° 00´ પૂ. રે. ઇન્ડોનેશિયાના રિયાઉ પ્રાંતના વહીવટ હેઠળનો ટાપુ. તે સુમાત્રાના પૂર્વ કિનારાથી થોડેક દૂર આવેલો છે. બંને વચ્ચે 5 કિમી.ની પહોળી ખાડી છે. આ ટાપુ સમુદ્રસપાટીથી ઓછી ઊંચાઈ ધરાવે છે,…
વધુ વાંચો >રૂપાણી વિજય
રૂપાણી, વિજય (જ. 2 ઑગસ્ટ 1956, રંગૂન, બર્મા) : ગુજરાતના 16મા મુખ્યમંત્રી. રાજકોટ(પશ્ચિમ)ની બેઠક પરથી ધારાસભ્ય. વિજય રૂપાણીનો જન્મ ગુજરાતી પરિવારમાં મ્યાનમારના રંગૂનમાં થયો હતો. મ્યાનમારમાં રાજકીય અસ્થિરતા સર્જાતાં તેમના પિતા 1960ના દશકામાં રાજકોટ આવી ગયા હતા. વિજય રૂપાણીએ સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટીમાંથી એલએલ.બી.નો અભ્યાસ કર્યો હતો. અભ્યાસ દરમિયાન રાષ્ટ્રીય સ્વંયસેવક સંઘની…
વધુ વાંચો >રૂપાંતરણ (transformation) (સૂક્ષ્મવિજ્ઞાન)
રૂપાંતરણ (transformation) (સૂક્ષ્મવિજ્ઞાન) : સંશ્લેષણ (conjugation), પારક્રમણ (transduction) જેવી પ્રક્રિયા દરમિયાન યજમાન સૂક્ષ્મજીવના સંજનીન(genome)માં થતું સંભાવ્ય પરિવર્તન. આ પ્રક્રિયામાં પર્યાવરણિક માધ્યમમાં રંગસૂત્ર કે જનીનના ભાગ રૂપે આવેલ DNAની સાંકળ યજમાન સૂક્ષ્મજીવમાં પ્રવેશીને તેમાં ભળી જાય છે. જોકે યજમાનના શરીરની બાહ્ય સપાટી તરફ DNAની સાંકળને સ્વીકારે તેવા સ્વીકારકો (receptors) હોય તો…
વધુ વાંચો >રેખીય રચના (lineation)
રેખીય રચના (lineation) : ખડકની સપાટી પર કે ખડકદળની અંદર ખનિજ-ગોઠવણીથી અથવા સંરચનાથી ઉદભવતું દિશાકીય-રેખીય લક્ષણ. અગ્નિકૃત ખડકોમાં ઉદભવતી પ્રાથમિક પ્રવાહરચનાને કારણે અથવા જળકૃત ખડકોમાં જોવા મળતી સ્તરરચનાને કારણે અથવા વિકૃત ખડકોમાં પરિણામી ખનિજોથી ગોઠવાતા એક-દિશાકીય આકારથી, જુદી જુદી પ્રસ્તર-તલસપાટીઓ અને સંભેદના આડછેદથી, સ્ફટિકોના વિશિષ્ટ વિકાસથી રેખીય સ્થિતિ ઉદભવે છે.…
વધુ વાંચો >રેગર
રેગર : જુઓ જમીન.
વધુ વાંચો >રેગોલિથ (Regolith)
રેગોલિથ (Regolith) : ખડકદ્રવ્ય(શિલાચૂર્ણ)નું આવરણ. આચ્છાદિત ખડકદ્રવ્ય. કાંપ, કાદવ, માટી, શિલાચૂર્ણનું બનેલું અવશિષ્ટ આચ્છાદન. કોઈ પણ પ્રકારની ઉત્પત્તિવાળું, છૂટું, નરમ ચૂર્ણનું પડ, જે ભૂમિસપાટી પર લગભગ બધે જ જોવા મળે છે. તેની જાડાઈ પ્રદેશભેદે જુદી જુદી હોઈ શકે. બધે જ તે નીચેના તળખડકની ઉપર રહેલું હોય છે. તેમાં જમીન અને…
વધુ વાંચો >રેગ્યુલેટિંગ ઍક્ટ, 1773
રેગ્યુલેટિંગ ઍક્ટ, 1773 : ઈસ્ટ ઇંડિયા કંપનીના ભારતમાંના વહીવટ ઉપર બ્રિટિશ તાજનો અંકુશ સ્થાપતો પ્રથમ કાયદો. ભારતના બંધારણીય વિકાસમાં રેગ્યુલેટિંગ ઍક્ટ પ્રથમ મહાન સીમાચિહન સમાન હતો. એપ્રિલ 1772માં ઇંગ્લૅન્ડની પાર્લમેન્ટે ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીની વિવિધ કાર્યવાહીની તપાસ કરવા વાસ્તે એક સમિતિ નીમી. કંપની દ્વારા કરવામાં આવતું પુષ્કળ ખર્ચ, વહીવટી અરાજકતા, કંપનીના…
વધુ વાંચો >રેચકો
રેચકો : મળત્યાગમાં સહાયક ઔષધો. તેઓ જઠર-આંતરડાંના બનેલા માર્ગમાં આહારની ગતિ વધારે છે. તેઓ મુખ્યત્વે 3 પ્રકારનાં હોય છે – ઉત્ક્ષોભકો (irritants) અથવા ઉત્તેજકો (stimulants), દળવર્ધકો (bulk forming) અને મૃદુમળકારકો (stool softeners). (અ) ઉત્ક્ષોભકો અથવા ઉત્તેજકો : તેઓ આંતરડાંનું ઉત્તેજન કરીને તેની ગતિ વધારે છે. દિવેલ અથવા એરંડિયા(castor oil)નું નાના…
વધુ વાંચો >રૅચેટ (ratchet)
રૅચેટ (ratchet) : સવિરામ (intermittent) પરિભ્રામી (rotary) ગતિ અથવા શાફ્ટની એક જ દિશામાં (પણ વિરુદ્ધ દિશામાં નિષેધ) ગતિનું સંચારણ કરતું યાંત્રિક સાધન. સાદા રૅચેટની યાંત્રિક રચના (mechanism) આકૃતિમાં દર્શાવવામાં આવી છે. આકૃતિમાં દર્શાવ્યા મુજબ A રૅચેટચક્ર છે, B ઝૂલતું (oscillating) લીવર છે. આ લીવર ઉપર ચાલક પૉલ (pawl) C બેસાડેલું…
વધુ વાંચો >રે, જૉન
રે, જૉન (જ. 29 નવેમ્બર 1627, બ્લૅક નોટલે, ઇસેક્સ, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 17 જાન્યુઆરી 1705, બ્લૅક નોટલે) : સત્તરમી સદીના એક અંગ્રેજ તત્વજ્ઞાની, ધર્મશાસ્ત્રી અને અગ્રણી પ્રકૃતિવાદી. તે બાહ્યાકારવિદ્યા (morphology) પર આધારિત વનસ્પતિઓની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિ આપનારા પ્રથમ તબક્કાના પ્રકૃતિવાદી હતા અને કેરોલસ લિનિયસ કરતાં ઘણા સમય પહેલાં તેમણે વર્ગીકરણ-પદ્ધતિ સૂચવી હતી. તેમના…
વધુ વાંચો >રેઝા, આકા-એ-અબ્બાસી
રેઝા, આકા-એ-અબ્બાસી (જ. આશરે 1570, મેશેદ, ઈરાન; અ. 1635, ઇસ્ફહાન, ઈરાન) : ઈરાની લઘુચિત્રકલાની ઇસ્ફહાન શૈલીનો એક મુખ્ય ચિત્રકાર તથા સમ્રાટ શાહ અબ્બાસ પહેલાનો પ્રીતિપાત્ર. પિતા અલી અશ્ગર મેશેદના સફાવીદ સૂબા ઇબ્રાહીમ મિર્ઝાનો દરબારી ચિત્રકાર હતો. અહીં જ બાળક રેઝાએ તાલીમ લીધી. તેનાં તેજસ્વી ચિત્રોએ ઇસ્ફહાનના સમ્રાટ શાહ અબ્બાસનું તરત…
વધુ વાંચો >