૧૧.૨૩
પૈસોથી પૉર્ટ એલિઝાબેથ
પૈસો
પૈસો : ભારતમાં પ્રાચીન કાળમાં નાના મૂલ્ય માટે પ્રચલિત તાંબાનો સિક્કો. એમાં કાર્ષાપણ 80 રતીનો, પાષ 5 રતીનો અને કાકણી 1 રતીનો તોલ ધરાવતાં. મુઘલ કાળમાં શેરશાહ સૂરીએ ચાંદીના ‘રૂપૈયા’ અને તાંબાના ‘પૈસા’ નામે સિક્કા પડાવ્યા. ત્યારથી આ બંને નામ ભારતમાં પ્રચલિત રહ્યાં છે. 1835માં બ્રિટિશ ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીએ પોતાના…
વધુ વાંચો >પોઆ (Poa)
પોઆ (Poa) : વનસ્પતિઓના એકદળી વર્ગમાં આવેલા પોએસી (તૃણાદિ) કુળની એક પ્રજાતિ. તેની આશરે 300 જેટલી જાતિઓ બંને ગોળાર્ધોના સમશીતોષ્ણ અને પહાડી પ્રદેશોમાં થાય છે. ભારતમાં તેની લગભગ 49 જાતિઓ નોંધાઈ છે. ગુજરાતમાં તેની કોઈ જાતિ થતી નથી. ભારતમાં થતી કેટલીક જાણીતી જાતિઓ પૈકી P. annua, P. bulbosa, P. compressa,…
વધુ વાંચો >પોઈ
પોઈ : બહુવર્ષાયુ પ્રકારની વનસ્પતિ. શાસ્ત્રીય નામ Basella rubra Linn. કુળ : બસેલસી. (ગુ. હિં. મ. બં. : પોઈ; તે. બટસલા; કન્નડ. બસાલે; મલ. બસાલા; અં. Indian spinach.) તેની દાંડી તેમજ પર્ણો આછા જાંબલી પડતા અથવા લીલા રંગનાં, ભરાવદાર, માંસલ હોય છે. પર્ણો 10થી 15 સેમી. લાંબાં અને ટોચ ઉપર…
વધુ વાંચો >પૉઇકિલિટિક કણરચના (poikilitic texture)
પૉઇકિલિટિક કણરચના (poikilitic texture) : અસમ દાણાદાર કણરચનાનો એક વિશિષ્ટ પ્રકાર. તેમાં નાના કે મોટા કણો કે સ્ફટિકો કોઈ પણ પ્રકારની દિશાકીય ગોઠવણી વિના મોટા સ્ફટિકોની અંદર રહેલા હોય છે; દા. ત., પિક્રાઇટ જેવા અગ્નિકૃત ખડકમાં નાના કદના ઑલિવીન સ્ફટિકો મોટા પરિમાણવાળા ઑગાઇટ કે હૉર્નબ્લેન્ડ સ્ફટિકોમાં જોવા મળે છે. અગાઉ…
વધુ વાંચો >પૉઇટિયર સિડની
પૉઇટિયર, સિડની (જ. 20 ફેબ્રુઆરી 1927, માયામી, ફ્લૉરિડા) : અમેરિકાના અશ્વેત અભિનેતા અને દિગ્દર્શક. ન્યૂયૉર્ક શહેરમાં આવેલા ‘અમેરિકન નિગ્રો થિયેટર’માં તેમણે અભિનયની તાલીમ લીધી. ત્યારબાદ રંગમંચ પર તથા ચલચિત્રોમાં અભિનય આપ્યો; પણ હૉલિવૂડમાં અભિનયનો સૌપ્રથમ પ્રારંભ કર્યો 1950માં. મુખ્યત્વે તેમને સહાયક પાત્રોની ભૂમિકા મળતી; પણ 1963માં તેમને ‘લિલીઝ ઑવ્ ધ…
વધુ વાંચો >પોઇન્કારે હેન્રી
પોઇન્કારે, હેન્રી (જ. 29 એપ્રિલ 1857, નાન્સી, ફ્રાન્સ; અ. 17 જુલાઈ 1912, પૅરિસ) : ફ્રેંચ ગણિતશાસ્ત્રી, સૈદ્ધાંતિક ખગોળવેત્તા અને વૈજ્ઞાનિક તત્વવેત્તા. માધ્યમિક શિક્ષણ નાન્સીમાં મેળવેલું અને 19 વર્ષની વયે સ્નાતક થયેલા. તેમનું કુટુંબ મધ્યમવર્ગનું પણ આર્થિક રીતે સધ્ધર હતું. બાલ્યાવસ્થાથી જ તેમને ગણિતશાસ્ત્રમાં રસ હતો. 1872થી 1875 દરમિયાન તેઓ પૉલિટૅકનિકમાં…
વધુ વાંચો >પૉઇન્ટ ફોર પ્રોગ્રામ
પૉઇન્ટ ફોર પ્રોગ્રામ : એશિયા, આફ્રિકા અને લૅટિન અમેરિકાના વિકાસશીલ દેશો માટે ટૅકનિકલ અને આર્થિક સહાયનો ખાસ કાર્યક્રમ. 20 જાન્યુઆરી, 1949ના રોજ અમેરિકાના પ્રમુખ હૅરી એસ. ટ્રુમાનના શપથગ્રહણ પ્રસંગે કરવામાં આવેલ ઉદબોધનનો ચોથો મુદ્દો આને લગતો હોઈને પાછળથી આ કાર્યક્રમને ‘પૉઇન્ટ ફોર પ્રોગ્રામ’ તરીકે ઓળખવામાં આવ્યો. 1950માં અમેરિકન ‘કૉંગ્રેસ’ની અનુમતિ…
વધુ વાંચો >પોયન્ટિંગ-રૉબર્ટસન (Poynting-Robertson) ઘટના
પોયન્ટિંગ–રૉબર્ટસન (Poynting-Robertson) ઘટના : બધા જ કણોની ઘનતા સમાન હોય ત્યારે નાના કણોની સૂર્યની નજીક અને મોટા કણોની સૂર્યથી દૂર જવાની ઘટના. આ ઘટના દ્વારા વૈશ્વિક નિગોલક-કણો(spherules)નું ધારા પ્રવાહીમાં વિતરણ થાય છે. સૂર્યની ફરતે લંબવર્તુળાકાર (elliptical) કક્ષામાં પૃથ્વી ગતિ કરતી હોય છે ત્યારે તે દર વર્ષે આવા કણોનો સામનો કરે…
વધુ વાંચો >પૉઇન્ટિંગ સદિશ (Poynting vector)
પૉઇન્ટિંગ સદિશ (Poynting vector) : વિદ્યુતચુંબકીય ક્ષેત્રમાં ઊર્જા-વહનની દિશા અને મૂલ્ય આપતો સદિશ. કોઈ પણ બિંદુ આગળ આ સદિશ વિદ્યુત અને ચુંબકીય ક્ષેત્રની પ્રબળતાના સદિશ ગુણાકાર (vector product) જેટલો હોય છે. વિદ્યુતચુંબકીય ક્ષેત્રમાં બંધ સપાટીને બહારની દિશામાં આ સદિશ લંબ ઘટકરૂપ હોય છે. પૉઇન્ટિંગ સદિશ π = E × H…
વધુ વાંચો >પૉઇન્તે નૉઇર (રીપબ્લિક ઑવ્ ધ કૉંગો)
પૉઇન્તે નૉઇર (રીપબ્લિક ઑવ્ ધ કૉંગો) : મધ્ય-પશ્ર્ચિમ આફ્રિકાખંડમાં આવેલા રિપબ્લિક ઑવ્ ધ કૉંગોનું ઍટલાન્ટિક મહાસાગરના કિનારા પરનું મુખ્ય બંદર તથા કૉંગોના પ્રાદેશિક વિભાગ કૌઈલોઉ(Kouilou)નું મુખ્ય વહીવટી મથક. ભૌ. સ્થાન : 4o 48’ દ. અ. અને 11o 51’ પૂ. રે. આ શહેર કૉંગોના પાટનગર બ્રેઝાવિલેથી પશ્ર્ચિમે 392 કિમી. અંતરે તથા…
વધુ વાંચો >પૉઝોલેનિક સિમેન્ટ
પૉઝોલેનિક સિમેન્ટ : જ્વાળામુખીની રાખના થરમાંથી મળતો કુદરતી પદાર્થ. કુદરતી પૉઝોલેનિક સિમેન્ટ એ 80 % ચૂનાવાળી માટી ધરાવતી જ્વાળામુખીની રાખ છે. સુરખી, દાણાદાર સ્લૅગ (ધાતુમળ) અથવા ફ્લાય-ઍશનો ઉપયોગ કરી પૉઝોલેનિક સિમેન્ટ બનાવાય છે. યોગ્ય જાતની માટી (shale) અથવા કેટલાક રેતીના ખડકોનું જ્વલન કરીને કૃત્રિમ પૉઝોલેના તૈયાર કરવામાં આવે છે. પૉઝોલેનામાં…
વધુ વાંચો >પોટાશ નિક્ષેપો
પોટાશ નિક્ષેપો : જુઓ, બાષ્પજન્ય નિક્ષેપો.
વધુ વાંચો >પોટાશિયમ સંતુલન
પોટાશિયમ સંતુલન : લોહી અને પેશીમાં પોટાશિયમ આયનોની સાંદ્રતા (concentration) અને સપાટીનું નિયમન થવું તે. કોષોની બહારના પ્રવાહીમાં તે વિપુલ પ્રમાણમાં મળી રહે છે અને તેમના આવરણોની આરપારના તેના યોગ્ય વિતરણને કારણે કોષોનું સામાન્ય કાર્ય સંભવિત બની રહે છે. આહાર દ્વારા મેળવાતા પોટાશિયમ પ્રમાણે મૂત્રપિંડ દ્વારા થતા ઉત્સર્જનની વધઘટ તેના…
વધુ વાંચો >પોટાશિયમ સાયનાઇડ અને સાયનાઇડ વિષાક્તતા (આયુર્વિજ્ઞાન)
પોટાશિયમ સાયનાઇડ અને સાયનાઇડ વિષાક્તતા (આયુર્વિજ્ઞાન) : પોટાશિયમ સાયનાઇડ એક અતિ ઝેરી દ્રવ્ય છે. જે સોનાની ખાણ, સેન્દ્રીય સંશ્લેષણ (organic synthesis) વગેરે ઉદ્યોગોમાં વપરાય છે. તે વીજાગ્ર (electrode) પર ધાતુનો ઢોળ ચડાવવામાં, ઘરેણાં બનાવવામાં અને એવાં અન્ય વિવિધ કાર્યોમાં પણ વપરાય છે. તે ખાંડ જેવો દેખાતો જલદ્રાવ્ય પદાર્થ છે અને…
વધુ વાંચો >પોટિયો અંગારિયો
પોટિયો અંગારિયો : કેટલાક અપરિપક્વ ધાન્ય-પાકોમાં દાણા તૈયાર થાય તે પહેલાં અંગારિયા ફૂગના આક્રમણથી થતો રોગ. આ રોગનું આક્રમણ થતાં પાકમાં દાણા તૈયાર થવાને બદલે વ્યાધિજન્ય ફૂગો વૃદ્ધિ પામે છે. દાણાની જગ્યાએ ફૂગની વૃદ્ધિ આવરણમાં પોપટી અથવા નાની શિંગ આકારમાં થાય છે. તેથી આ વ્યાધિજન્ય અંગારિયાને પોટિયો અંગારિયો કહે છે.…
વધુ વાંચો >પોટેન્શિયૉમિતિ (potentiometry)
પોટેન્શિયૉમિતિ (potentiometry) : વીજરાસાયણિક કોષમાંના સૂચક (indicator) વીજધ્રુવનો વિભવ (potential) સીધો જ માપીને અથવા દ્રાવણમાં અનુમાપક (titrant) ઉમેરવાથી કોષના વીજચાલકબળ(electromotive force, emf)માં થતો ફેરફાર (ΔE) માપીને દ્રાવણમાંના ઘટકની સક્રિયતા (કે સાંદ્રતા) નક્કી કરવા માટેની વિદ્યુતમિતીય (electrometric) પદ્ધતિ. જ્યારે એક વીજધ્રુવને વિદ્યુતસક્રિય પદાર્થના દ્રાવણમાં મૂકવામાં આવે છે ત્યારે દ્રાવણવીજધ્રુવ પ્રાવસ્થા (phase)…
વધુ વાંચો >પોટૅશિયમ
પોટૅશિયમ : આવર્તક કોષ્ટકના પ્રથમ (અગાઉના 1A) (આલ્કલી ધાતુ) સમૂહમાં સોડિયમની નીચે તથા રૂબિડિયમની ઉપર આવતું તત્વ. તેની સંજ્ઞા K, પરમાણુક્રમાંક 19, પરમાણુભાર 39.102, ગ. બિં. 63.7o સે. અને ઉ. બિં. 774o સે. છે. તેની ઇલેક્ટ્રૉન સંરચના (Ar)3s1 છે. તે વજનમાં હલકી, નરમ, નીચા ગ. બિં.વાળી ચાંદી જેવી ચળકતી સક્રિય…
વધુ વાંચો >પોટૅશિયમ ક્લોરાઇડ
પોટૅશિયમ ક્લોરાઇડ : સિલ્વાઇટ ખનિજમાંથી મળતું પોટૅશિયમ સંયોજન. આ ખનિજ સોડિયમ તથા પોટૅશિયમ ક્લોરાઇડનું મિશ્રણ હોઈ પાણીમાં દ્રાવ્ય હોય છે. તે કાર્નેલાઇટ ખનિજમાંથી પણ મળે છે. કાર્નેલાઇટને પિગાળવાથી મોટા ભાગનું પોટૅશિયમ ક્લોરાઇડ અલગ પડે છે તથા પીગળેલું Mgcl2·6H2O પાછળ રહી જાય છે. KCl·Mgcl2·6H22O = KCl + Mgcl2·6H2O તે રંગવિહીન, સ્ફટિકમય,…
વધુ વાંચો >પોટૅશિયમ ક્લોરેટ (KClO3)
પોટૅશિયમ ક્લોરેટ (KClO3) : પોટૅશિયમ ધાતુનું એક સ્ફોટક સંયોજન. પોટૅશિયમ હાઇડ્રૉક્સાઇડના આલ્કલી દ્રાવણમાં ક્લોરિન વાયુ પસાર કરવાથી પોટૅશિયમ હાઇપોક્લોરાઇટ તથા પોટૅશિયમ ક્લોરાઇડ બને છે. વધુ ક્લોરિન પસાર કરતાં હાઇપોક્લોરાઇટનું ક્લોરેટ તથા વધુ ક્લોરાઇડમાં પરિવર્તન થાય છે. ગરમ સંકેન્દ્રિત પોટૅશિયમ હાઇડ્રૉક્સાઇડમાં ક્લોરિન પસાર કરતાં ક્લોરેટ તત્કાળ બને છે. 6KOH + 3Cl2…
વધુ વાંચો >પોટૅશિયમ ડાયક્રોમેટ (K2Cr2O7)
પોટૅશિયમ ડાયક્રોમેટ (K2Cr2O7) : પોટૅશિયમનું એક ઉપયોગી ઉપચયનકારી સંયોજન. તે પીળાશ પડતા રાતા રંગનું, પારદર્શક, સ્ફટિકમય, સ્વાદે કડવું (bitter) હોય છે. તે પાણીમાં દ્રાવ્ય, પણ આલ્કોહૉલમાં અદ્રાવ્ય છે. તેનું ગ.બિં 3960 સે. અને ઘટત્વ 2.676 છે. તે 500o સે. તાપમાને વિઘટનશીલ છે. પોટૅશિયમ ડાયક્રોમેટ બનાવવા માટે (અ) પોટૅશિયમ ક્લોરાઇડ અને…
વધુ વાંચો >