ખંડ ૯
તેલવાહક જહાજથી ધ્વન્યાલોક (નવમી સદી)
તેલવાહક જહાજ
તેલવાહક જહાજ (tanker) : ક્રૂડ ઑઇલ, પેટ્રોલિયમ પદાર્થો, પ્રવાહી રસાયણો વગેરે જથ્થાબંધ લઈ જવા માટે વપરાતું જહાજ. આવા જહાજમાં 1થી 25 ટાંકીઓ હોય છે. દુનિયાના કુલ વેપારી જહાજોમાં પચાસ ટકાથી વધારે ટૅન્કરો હોય છે. જહાજના હલનો 60 % ભાગ ટાંકીઓ રોકે છે. તેને સ્થાને અગાઉ લાકડાનાં અને લોખંડનાં પીપ (બૅરલ)…
વધુ વાંચો >તેલંગ, કાશીનાથ ત્ર્યંબક
તેલંગ, કાશીનાથ ત્ર્યંબક (જ. 30 ઑગસ્ટ 1850, મુંબઈ; અ. 1 સપ્ટેમ્બર 1893, મુંબઈ) : સુપ્રસિદ્ધ ધારાશાસ્ત્રી, પ્રાચ્યવિદ્યા વિશારદ, સમાજસુધારક તથા ભારતીય રાષ્ટ્રીય કૉંગ્રેસના સ્થાપક સભ્યોમાંના એક. તેમનું કુટુંબ મૂળ ગોવાનું, પરંતુ ઓગણીસમી સદીની શરૂઆતમાં તેમણે મુંબઈ સ્થળાંતર કરેલું. પિતા બાપુ સાહેબ તથા કાકા ત્ર્યંબક મુંબઈમાં ફૉર્બસ કંપનીમાં નોકરી કરતા હતા.…
વધુ વાંચો >તેલંગાણા
તેલંગાણા : ભારતીય દ્વીપકલ્પના દક્ષિણ ભાગમાં આવેલું ભૂમિબંદિસ્ત રાજ્ય. સ્થાન : આ રાજ્ય 18 11´ ઉ.અ. અને 79 1´ પૂ.રે.ની આજુબાજુ આવેલ છે. તેનો વિસ્તાર 1,12,077 ચો.કિમી. જેટલો છે. વિસ્તારની દૃષ્ટિએ ભારતમાં 11મા ક્રમે અને વસ્તીની દૃષ્ટિએ 12મા ક્રમે આવે છે. આ રાજ્યની ઉત્તરે મહારાષ્ટ્ર, પૂર્વે છત્તીસગઢ, અગ્નિએ આંધ્રપ્રદેશ અને…
વધુ વાંચો >તેલંગાણા આંદોલન
તેલંગાણા આંદોલન : આંધ્રના તેલંગણ વિસ્તારમાંની જમીનદારી-પ્રથા વિરુદ્ધનું સશસ્ત્ર આંદોલન. 1947માં ભારતે આઝાદી મેળવ્યા પછી દેશના ભાગલાના પગલે ઊભા થયેલ આર્થિક-સામાજિક પ્રશ્નોની જટિલતાને તેલંગાણાના આંદોલને વધુ ઉગ્ર બનાવી હતી. સામ્યવાદી પક્ષના નેતૃત્વ નીચે તેલંગણ વિસ્તારના લોકોએ જમીનદારો અને જમીનદારીપ્રથા વિરુદ્ધ હિંસક પરિવર્તનનો રાહ અપનાવ્યો. અગાઉના મહામંત્રી પૂરણચંદ્ર જોશીની મવાળ નીતિને…
વધુ વાંચો >તેલિકા મંદિર, ગ્વાલિયર
તેલિકા મંદિર, ગ્વાલિયર : અગિયારમી સદીમાં બનેલું શક્તિ સંપ્રદાયનું મંદિર. પ્રાચીન ગ્વાલિયરના કિલ્લામાંનાં 11 ધાર્મિક સ્થાનોમાં સમાવેશ પામેલાં પાંચ મહત્વનાં મંદિરોમાંનું આ તેલિકા મંદિર ઉત્તર ભારતની પરંપરાગત તેમજ તત્કાલીન પ્રચલિત મંદિર-શૈલીથી અલગ રીતે બનાવાયું છે. સામાન્ય રીતે જ્યારે મંદિરોનું તળ ચોરસ બનાવાતું ત્યારે આ 24મી. ઊંચું મંદિર 18 મી. ×…
વધુ વાંચો >તેલી
તેલી : જુઓ, પરંપરાગત વ્યવસાયો
વધુ વાંચો >તેલીબિયાંના પાક
તેલીબિયાંના પાક : જેમાંથી તેલનું નિષ્કર્ષણ કરવામાં આવે છે તે પાકો. દુનિયામાં તેલીબિયાંના પાકોનું વાવેતર અંદાજે 1250 લાખ હેક્ટરમાં થાય છે. તેમાં ભારત 240 લાખ હેક્ટરના વિસ્તાર સાથે પ્રથમ સ્થાન ધરાવે છે. ભારતમાં થતા કુલ તેલીબિયાંના પાકોના વિસ્તારમાંથી 220 લાખ હેક્ટર ખાદ્ય તેલીબિયાં અને 20 લાખ હેક્ટર અખાદ્ય તેલીબિયાંનો વિસ્તાર…
વધુ વાંચો >તેલીબિયાં સંશોધન કેન્દ્ર, જૂનાગઢ
તેલીબિયાં સંશોધન કેન્દ્ર, જૂનાગઢ : ગુજરાતમાં મગફળી-સંશોધનનું કાર્ય 1951થી નાના પાયા ઉપર જૂનાગઢ ખાતે રાજ્ય-સરકાર તરફથી શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું. ત્યારબાદ 1962થી મુખ્ય તેલીબિયાં સંશોધન કેન્દ્ર જૂનાગઢ ખાતે અને અમરેલી, જામનગર, તલોદ, સરદાર કૃષિનગર (અગાઉ મણુંદ) ખાતે વિભાગીય સંશોધન કેન્દ્રોની સ્થાપના કરવામાં આવેલ છે. ડેરોલ, ભચાઉ, નવસારી, માણાવદર અને કોડીનાર…
વધુ વાંચો >તેલુગુદેશમ્ પક્ષ
તેલુગુદેશમ્ પક્ષ : 1980ના દાયકાનાં શરૂઆતનાં વર્ષોમાં આંધ્રમાં પ્રદેશવાદ તથા પ્રાદેશિક અસ્મિતાના મુદ્દા પર ઉદભવેલ રાજકીય આંદોલનનો મુખ્ય વાહક અને પ્રતીક એવો પક્ષ. અત્યાર સુધી આંધ્રમાં કૉંગ્રેસ પક્ષની સરકારોના મુખ્યમંત્રીઓ કેન્દ્રસરકારના પ્રભાવ હેઠળ કામ કરતા હોવાથી સબળ નેતૃત્વના અભાવમાં આંધ્રનાં આર્થિક હિતોને નુકસાન થતું રહ્યું છે એવી લાગણી પ્રબળ થવા…
વધુ વાંચો >તેલુગુ ભાષા અને સાહિત્ય
તેલુગુ ભાષા અને સાહિત્ય ભારતના સાડા ચાર કરોડ ઉપરાંત લોકોની ભાષા. ‘આંધ્ર’, ‘તેલુગુ’, ‘તેનુગુ’ નામોથી ઓળખાતી ભાષા એક જ છે. તેલુગુ ભાષા મૂળ દ્રવિડ ભાષાકુળ સાથે સંબદ્ધ પરંતુ સંસ્કૃત-પ્રાકૃતથી અત્યધિક પ્રભાવિત છે. તેલુગુ ભાષા દક્ષિણ ભારતના આંધ્રપ્રદેશની ભાષા. દક્ષિણ ભારતની પાંચ ભાષાઓમાં તેનો સમાવેશ થાય છે. તે દ્રવિડ કુળની ભાષા…
વધુ વાંચો >થૉમ્પસન, સર બેન્જામિન ગ્રાફ (કાઉન્ટ) વૉન રૂમફર્ડ
થૉમ્પસન, સર બેન્જામિન ગ્રાફ (કાઉન્ટ) વૉન રૂમફર્ડ (જ. 26 માર્ચ 1753, વૉબર્ન, મૅસેચૂસેટ્સ; અ. 21 ઑગસ્ટ 1814, ઓતિ, ફ્રાન્સ) : યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં જન્મેલ બ્રિટિશ ભૌતિકશાસ્ત્રી, સરકારી વહીવટદાર અને લંડનની ’રૉયલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ગ્રેટ બ્રિટનના સ્થાપક. ઉષ્મા અંગેનાં તેમનાં સંશોધનોએ, ઉષ્મા પદાર્થનું એક પ્રવાહી સ્વરૂપ છે તેવા વાદને ખોટો ઠરાવ્યો; અને…
વધુ વાંચો >થૉમ્સન અસર
થૉમ્સન અસર (Thomson effect) : ત્રણ તાપવૈદ્યુત (thermoelectric) અસરો – 1. સીબૅક અસર, 2. પેલ્તિયર અસર અને 3. થૉમ્સન અસર – પૈકીની એક અસર. 1821માં સીબૅક નામના વૈજ્ઞાનિકે શોધી કાઢ્યું કે બે જુદી જુદી ધાતુના બનેલા યુગ્મના જોડાણબિંદુ(junction)ને ગરમ કરી જુદા જુદા તાપમાને રાખતાં, તેમાંથી વિદ્યુતપ્રવાહનું વહન થાય છે. આવી…
વધુ વાંચો >થૉમ્સન, (સર) જૉસેફ જૉન
થૉમ્સન, (સર) જૉસેફ જૉન (જ. 18 ડિસેમ્બર 1856, મૅન્ચેસ્ટર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 30 ઑગસ્ટ 1940, કેમ્બ્રિજ) : વાયુમાંથી વિદ્યુતના વહન માટે સૈદ્ધાંતિક તથા પ્રાયોગિક અન્વેષણની યોગ્યતાની સ્વીકૃતિરૂપનો 1906નો ભૌતિકશાસ્ત્રના વિષયનો નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર વિજ્ઞાની. પ્રકાશક અને પુસ્તકવિક્રેતા જૉસેફ જેમ્સ જૉનસન તથા એમા સ્વીન્ડેલ્સના જ્યેષ્ઠ પુત્ર. ઇજનેરીનું ભણવાના ઇરાદાથી ચૌદ વર્ષની વયે…
વધુ વાંચો >થૉમ્સન, (સર) જ્યૉર્જ પેગેટ
થૉમ્સન, (સર) જ્યૉર્જ પેગેટ (જ. 8 મે 1892, કેમ્બ્રિજ, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 10 સપ્ટેમ્બર 1975, કેમ્બ્રિજ) : સ્ફટિક વડે ઇલેક્ટ્રૉનનું વિવર્તન (diffraction) શક્ય છે, તેવી પ્રાયોગિક શોધ માટે અમેરિકાના ભૌતિકશાસ્ત્રી ક્લિન્ટન જે. ડેવિસન સાથે સંયુક્તપણે, 1937નો ભૌતિકશાસ્ત્રનો નોબેલ પુરસ્કાર પ્રાપ્ત કરનાર અંગ્રેજ ભૌતિકશાસ્ત્રી. તેમણે પ્રસ્થાપિત કર્યું કે ઇલેક્ટ્રૉનનું વિવર્તન એક તરંગ–ગુણધર્મ…
વધુ વાંચો >થૉમ્સનનો પ્રયોગ
થૉમ્સનનો પ્રયોગ : ઇલેક્ટ્રૉનનો વિદ્યુતભાર (e) અને તેના દળ-(m)નો ગુણોત્તર e/m નક્કી કરવા માટેનો પ્રયોગ. પ્રયોગમાં એક વિશિષ્ટ પ્રકારની કૅથોડ–રે–ટ્યૂબ (C.R.T.) વાપરવામાં આવે છે, જેની રેખાકૃતિ, આકૃતિ 1માં દર્શાવ્યા પ્રમાણે છે. ફિલામેન્ટ Fને વિદ્યુતપ્રવાહ વડે ગરમ કરતાં તેમાંથી ઇલેક્ટ્રૉનનું ઉત્સર્જન થાય છે. કૅથોડ Cને પણ વિદ્યુતપ્રવાહ વડે ગરમ કરતાં, તે…
વધુ વાંચો >થૉમ્સન પ્રકીર્ણન
થૉમ્સન પ્રકીર્ણન (Thomson Scattering) : મુક્ત ઇલેક્ટ્રૉન કે શિથિલ ઇલેક્ટ્રૉન દ્વારા ઉદભવતી, વિદ્યુતચુંબકીય વિકિરણની પ્રકીર્ણનની ઘટના. થૉમ્સન પ્રકીર્ણનને, વિકિરણનું શોષણ કરતા પરમાણુના ઇલેક્ટ્રૉનનાં પ્રણોદિત દોલનોના સંદર્ભમાં સમજાવી શકાય છે. દોલન કરતા ઇલેક્ટ્રૉન કે વિદ્યુતભારો, ઓછી ઊર્જાના વિદ્યુતચુંબકીય વિકિરણના સ્રોત બને છે અને તે બધી દિશામાં વિકિરણ ઉત્સર્જિત કરે છે, પ્રકીર્ણન…
વધુ વાંચો >થૉમ્સન, સી. જે.
થૉમ્સન, સી. જે. (જ. 29 ડિસેમ્બર 1788, કોપનહેગન, ડેન્માર્ક; અ. 21 મે 1865 કોપનહેગન, ડેન્માર્ક) : ડેન્માર્કના કોપનહેગન નગરના સંગ્રહાલયના પ્રથમ ક્યુરેટર. તેમણે ઈ. સ. 1816થી 1865 સુધી આ સંગ્રહાલયમાં કામ કર્યું. ડેન્માર્કમાંથી મળતી પ્રાચીન વસ્તુઓ એકત્રિત કરીને તેનું સંગ્રહાલય બનાવી એ સંગ્રહાલય વ્યવસ્થિત કરવાનું કામ તેમણે કર્યું. આ કામ…
વધુ વાંચો >થૉમ્સોનાઇટ
થૉમ્સોનાઇટ : ઝિયોલાઇટ વર્ગનું વિરલ ખનિજ. રાસા. બં. NaCa2Al5Si5O20 6H2O; સ્ફ. વર્ગ : ઑર્થોરૉમ્બિક; સ્ફ. સ્વરૂપ : સ્ફટિકો પ્રિઝમૅટિક, સોયાકાર, પતરી આકાર; ઊભાં રેખાંકનોવાળા, પરંતુ વિરલ, વિકેન્દ્રિત અથવા પર્ણાકાર સમૂહોમાં વધુ મળે; ઘનિષ્ઠ; યુગ્મતા (110) ફલક પર આધારિત; પારદર્શકથી પારભાસક; સંભેદ : પૂર્ણ (010), સ્પષ્ટ (100); ભં.સ. : આછી વલયાકારથી…
વધુ વાંચો >થોર
થોર : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલાં કુળ યુફોરબીએસી અને કૅક્ટેસીની કેટલીક વનસ્પતિઓ. કાંટાળો ચોધારો થોર (Euphorbia nivulia Buch-Ham; સં. पत्रस्नुही; હિં. काटा थोहर; બં. સીજ) : તે ક્ષુપ અથવા 9થી 10 મી. ઊંચું વૃક્ષ છે અને લીલી, નળાકાર, સાંધામય તેમજ ઘણુંખરું શૂલ (spine) સહિતની ભ્રમિરૂપ (whorled) શાખાઓ ધરાવે છે. તેનાં…
વધુ વાંચો >થોરાઇટ
થોરાઇટ : કુદરતી થોરિયમ સિલિકેટ. પ્રકાર : યુરેનોથોરાઇટ; રાસા. બં. ThSiO4; સ્ફ. વર્ગ: ટેટ્રાગોનલ; સ્ફ. સ્વરૂપ : સ્ફટિકો મોટે ભાગે નાના પ્રિઝમ સ્વરૂપોમાં, ક્યારેક 8 સે.મી. વ્યાસના પણ મળી રહે; પ્રિઝમ ઉપરાંત (100) અને પિરામિડ (101) સ્વરૂપો સહિત. પિરામિડલ સ્વરૂપો પણ મળે, જેમાં પ્રિઝમ નાના હોય કે બિલકુલ ન હોય;…
વધુ વાંચો >