ખંડ ૬(૧)
ક્રિયાથી ગુગનહાઇમ મ્યુઝિયમ
ક્રૉમવેલ, ઑલિવર
ક્રૉમવેલ, ઑલિવર (જ. 25 એપ્રિલ 1599, હન્ટિંગ્ડન; અ. 3 સપ્ટેમ્બર 1658, લંડન) : સત્તરમી સદી દરમિયાન ઇંગ્લૅન્ડના રાજાને પદભ્રષ્ટ કરીને સર્વસત્તાધીશ બનેલા સેનાપતિ. ક્રૉમવેલ ઑલિવર સીધાસાદા, ધાર્મિક મનોવૃત્તિવાળા સદગૃહસ્થ હતા. સંજોગોએ તેમને પ્રથમ કક્ષાના રાજનીતિજ્ઞ બનાવ્યા. તેમના પિતા ઇંગ્લૅન્ડની પાર્લમેન્ટના સભ્ય હતા. ક્રૉમવેલ ઑલિવર પણ 29મે વર્ષે પાર્લમેન્ટના સભ્ય બન્યા…
વધુ વાંચો >ક્રોમાઇટ
ક્રોમાઇટ : ક્રોમિયમનું ખનિજ. રા. બં. : FeCr2O4; સ્ફ.વ. : ક્યૂબિક; સ્વ. : ઑક્ટાહેડ્રનયુક્ત સ્ફટિકો, ક્વચિત્ ક્યૂબ સહિતના સામાન્યત: દળદાર, સૂક્ષ્મ દાણાદાર; રં. : કાળો; ચ. : ધાતુમય; ભં. સ. : ખરબચડી, બરડ; ચૂ. : કથ્થાઈ; ક. : 5.50; વિ. ઘ. : 4.5થી 4.8; પ્ર. અચ. : વક્રીભવનાંક : =…
વધુ વાંચો >ક્રોમિયમ
ક્રોમિયમ : આવર્તક કોષ્ટકના 6ઠ્ઠા (અગાઉના VI A) સમૂહનું રાસાયણિક ધાતુતત્વ. સંજ્ઞા, Cr. તે અનેક રંગીન સંયોજનો બનાવતું હોવાથી ગ્રીક શબ્દ ‘ક્રોમો’ (= રંગ) પરથી આ નામ આપવામાં આવ્યું છે. 1797માં ફ્રેંચ રસાયણશાસ્ત્રી એલ. એન. વૉક્યુલિને તેને શોધી કાઢેલું. કુદરતમાં તે મુક્ત અવસ્થામાં મળી આવતું નથી. પૃથ્વીના પોપડામાંના ખડકોમાં 123…
વધુ વાંચો >ક્રોમેટોગ્રાફી
ક્રોમેટોગ્રાફી : જુઓ વર્ણલેખન
વધુ વાંચો >ક્રોમોફોર
ક્રોમોફોર (Colour bearer) : રંગધારકો, જેને લીધે કાર્બનિક પદાર્થ રંગીન દેખાય અથવા જે વર્ણપટના ર્દશ્ય અને પારજાંબલી વિભાગમાં પ્રકાશનું અવશોષણ દર્શાવે, તે રંગઘટકોનો સમૂહ. દા.ત., – C = C-, – C-NO2, – N = N- સમૂહ વગેરે. પદાર્થ રંગીન હોવાનું કારણ શોધવાનો પ્રયત્ન આશરે 1870માં થયેલો. ક્વિનોન, ઍરોમૅટિક નાઇટ્રો અને…
વધુ વાંચો >ક્રૉસ
ક્રૉસ : ખ્રિસ્તી ધર્મનું ખાસ ચિહ્ન. ખ્રિસ્તી દેવળો, નિવાસસ્થાનો, કબ્રસ્તાનો વગેરેમાં જાતજાતના ક્રૉસ જોવા મળે છે. ખ્રિસ્તી પ્રાર્થનાઓ અને અન્ય ધર્મવિધિઓ ક્રૉસની નિશાનીથી શરૂ થાય છે. ભૂતપ્રેતની બીકથી બચવા, જોખમોનો સામનો કરવા, શુભ શુકનો દર્શાવવા વગેરે માટે ઘણા ઈસુપંથીઓ ગળે ક્રૉસ પહેરે છે. આવી ક્રૂસભક્તિ અને આસ્થાનું કારણ એ છે…
વધુ વાંચો >ક્રૉસ પર્પઝ
ક્રૉસ પર્પઝ (‘લા મલેન્તેન્દ’; 1944) : ફ્રેન્ચ નાટ્યકાર આલ્બેર કૅમ્યૂ(1913-1960)નું નાટક. કિશોર-અવસ્થામાં જ સુખની શોધમાં વિધવા મા અને નાની બહેનને છોડીને નાસી ગયેલ જેન વર્ષો પછી ખૂબ સમૃદ્ધ થઈને, પોતાની પત્ની મારિયા સાથે, વૃદ્ધ મા અને હવે ત્રીસે પહોંચી ગયેલી બહેન માર્યાને સુખી કરવા ઘેર પાછો ફરે છે. ‘‘હું તમારો…
વધુ વાંચો >ક્રૉસવર્ડ પઝલ
ક્રૉસવર્ડ પઝલ : બૌદ્ધિક આનંદ આપતી શબ્દગોઠવણીની રમત. વિશ્વના મોટા ભાગના લોકો ક્રૉસવર્ડ પઝલ ઉકેલવાનો આનંદ માણે છે. તેમાં ચોરસની નીચે આપવામાં આવેલી ચાવીઓ પરથી યોગ્ય શબ્દ શોધીને ઊભા-આડા ચોરસમાં મૂકવાનો હોય છે. 1913માં નાતાલની રજાઓમાં ‘ન્યૂયૉર્ક વર્લ્ડ’ વર્તમાનપત્રના સંપાદક આર્થર વેન રવિવારની પૂર્તિના મનોરંજન વિભાગ માટે કંઈક નવું શોધતા…
વધુ વાંચો >ક્રૉસેન્ડ્રા પ્રજાતિ
ક્રૉસેન્ડ્રા પ્રજાતિ (Crossandra genus) : વર્ગ દ્વિબીજદલાના કુળ Acanthaceae-નો બારે માસ ફૂલોથી શોભતો કાંટાંવાળો નાનો છોડ. તેની પાંખડીઓ કેસરી – કેસરીપીળા રંગની અને નિપત્રો લીલાં સફેદ નસોવાળાં હોય છે. તેની મુખ્યત્વે ત્રણ જાતો વવાય છે. C. undulaefolia Saltsh તે અબોલી, C. flavasib તે કાંસી અને C. nilotica L તે સમી.…
વધુ વાંચો >ક્રૉંક્વિસ્ટ, આર્થર
ક્રૉંક્વિસ્ટ, આર્થર (Cronquist Arthur) (જ. 19 માર્ચ 1919, સાન જોસ, કૅલિફૉર્નિયા; અ. 22 માર્ચ 1992, ઉટાહ) : વિખ્યાત અમેરિકન વર્ગીકરણશાસ્ત્રી. તેમણે ઉટાહ વિશ્વવિદ્યાલયમાંથી સ્નાતક અને અનુસ્નાતક ઉપાધિઓ મેળવી. વનસ્પતિઓની ઓળખ, ચાવીઓ અને આંતરસંબંધો વિશે કોલંબિયા વિશ્વવિદ્યાલયમાં પીએચ.ડી.ની ઉપાધિ મેળવીને ત્યાં જ પ્રાધ્યાપક તરીકે જોડાયા. વનસ્પતિના બાહ્ય આકારના અભ્યાસ અને સતેજ…
વધુ વાંચો >ક્રિયા
ક્રિયા : વ્યાકરણની પરિભાષામાં ધાતુનો અર્થ, ધાતુના અર્થરૂપ પ્રવૃત્તિ, ભાવના. ‘જવું’, ‘મેળવવું’ વગેરે ધાતુઓ દ્વારા જવાની, મેળવવાની ક્રિયાસિદ્ધ કરવા સારુ જે વ્યાપાર – પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે છે તે. ક્રિયા બે પ્રકારની છે : गच्छति(તે જાય છે)માં ચલનાત્મક ક્રિયા (dynamic action) છે. આવી ક્રિયા तिङ् કે कृत् પ્રત્યયો વડે દર્શાવાય છે.…
વધુ વાંચો >ક્રિયાત્મક સંશોધન
ક્રિયાત્મક સંશોધન (Operational research – OR) વાણિજ્ય અને ઉદ્યોગમાં ઊભા થતા પ્રશ્નોના નિરાકરણ માટે ગણિતશાસ્ત્ર અને આંકડાશાસ્ત્રમાં ચલાવતી સંશોધનાત્મક પ્રક્રિયા. બીજા વિશ્વયુદ્ધની શરૂઆતમાં યુદ્ધને લગતા અનેક પ્રશ્નો ઉદભવ્યા ત્યારે તેમના નિરાકરણ માટે બ્રિટને ગણિતજ્ઞો, પદાર્થવૈજ્ઞાનિકો અને અન્ય વૈજ્ઞાનિકોનાં ક્રિયાત્મક સંશોધન-જૂથ બનાવ્યાં અને વિવિધ તજજ્ઞોનાં અનુભવ અને કાર્યદક્ષતાની સહાયથી આ પ્રશ્નો…
વધુ વાંચો >ક્રિયા-વિભવ (action potential)
ક્રિયા-વિભવ (action potential) : બાહ્ય પરિબળને કારણે કોષપટલ(cell-membrane)ની સોડિયમ માટેની પારગમ્યતા (permeability) બદલાવાથી ઉદભવતા પટલ (membrane) વિભવના ફેરફારની પ્રક્રિયા. કોષોના બાહ્ય આવરણરૂપ કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોનું પ્રમાણ અલગ અલગ હોય છે. તેનું કારણ કોષપટલની પૂર્વનિશ્ચિત અપૂર્ણ પારગમ્યતા (semipermeability) છે. કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોના અલગ પ્રમાણને કારણે બંને બાજુના વિદ્યુતભારમાં તફાવત…
વધુ વાંચો >ક્રિયાશીલ રંગકો
ક્રિયાશીલ રંગકો : કાપડના રેસા સાથે પ્રક્રિયા કરી, સહસંયોજક બંધ બનાવી કાપડને રંગે તેવા રંગો. વૅટ અને ઍઝોઇક રંગકો સુતરાઉ કાપડને અવશોષણ(absorption)થી રંગે છે તેના કરતાં આ રંગકો વધુ સારી રીતે પ્રક્રિયા કરીને ધોલાઈ સામે ટકાઉપણું (wash fastness) અને ચમક (brilliance) દર્શાવે છે. 1955માં તે ઉપયોગમાં લેવામાં આવ્યા અને હાલમાં…
વધુ વાંચો >ક્રિયાશીલ સમૂહો
ક્રિયાશીલ સમૂહો : રાસાયણિક સંયોજનના ભાગ રૂપે વિશિષ્ટ પ્રકારની પ્રક્રિયાઓ કરી શકે તેવા પરમાણુ યા પરમાણુ-સમૂહ. આ શબ્દો કાર્બનિક રસાયણના સંદર્ભમાં વપરાય છે, જે તેના વિભાગીકરણનો પાયો છે. સંતૃપ્ત હાઇડ્રૉકાર્બન સામાન્યત: ઓછાં સક્રિય સંયોજનો છે. તેમાં એક કે વધુ દ્વિબંધ અથવા ત્રિબંધ દાખલ કરાતાં તેના અણુની ક્રિયાશીલતા ખૂબ વધી જાય…
વધુ વાંચો >ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી
ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી : મૂત્રપિંડની કાર્યશીલતા દર્શાવતી મહત્વની નિદાનલક્ષી કસોટી. આ પ્રકારની બે કસોટીઓ છે; લોહીમાં યુરિયા-નાઇટ્રોજનનું પ્રમાણ અને સીરમ(રુધિરરસ)માં ક્રિયેટિનીનની સપાટી. ક્રિયેટિનીનની સીરમ-સપાટી મૂત્રપિંડની નિષ્ફળતાનો સચોટ આંક દર્શાવે છે. ખોરાકમાં જો પ્રોટીનનું પ્રમાણ વધુ હોય તો મૂત્રપિંડની સામાન્ય કાર્યશીલતા સાથે પણ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ વધે છે. આમ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ…
વધુ વાંચો >ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo)
ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo) (જ. આશરે 1430થી 1435, વેનિસ, ઇટાલી; અ. આશરે 1493થી 1495, ) : બળૂકી અભિવ્યક્તિ માટે જાણીતા ઇટાલિયન રેનેસાંસ-ચિત્રકાર. તેમણે ચિત્રકાર પિતા જેકોપો ક્રિવેલી હેઠળ પ્રારંભિક તાલીમ લીધેલી. ત્યાર બાદ તેઓ વેનિસના ચિત્રકાર બંધુઓ ઍન્તૉનિયો વિવારિની અને બાર્તૉલોમિયો વિવારિનીના અને એ પછી પાદુઆના ચિત્રકાર આન્દ્રેઆ માન્તેન્યાના પ્રભાવ…
વધુ વાંચો >ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર
ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર : અમેરિકાનું પ્રતિષ્ઠિત અખબાર. 1908માં મેરી બેકર એડીએ લોકપ્રિય વર્તમાનપત્રોમાં આવતા સનસનાટીભર્યા સમાચારો અને રજૂઆતના વિરોધ રૂપે અમેરિકાના બૉસ્ટન શહેરમાંથી આ દૈનિક પ્રગટ કર્યું. સમાચારોની વિચારપૂર્ણ રજૂઆત અને રાજકીય, સામાજિક અને આર્થિક વિકાસના દીર્ઘર્દષ્ટિભર્યા વિશ્લેષણને કારણે આ અખબાર અમેરિકાનું અત્યંત પ્રતિષ્ઠિત વર્તમાનપત્ર બન્યું. પ્રથમ દાયકામાં રાષ્ટ્રીય વાચકવર્ગને…
વધુ વાંચો >ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ
ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ : જુઓ સેવંતી
વધુ વાંચો >ક્રિસ્ટલગ્રોથ
ક્રિસ્ટલગ્રોથ : કુદરતી તેમજ કૃત્રિમ સ્ફટિકના વિકાસની પ્રક્રિયા. આધુનિક ઉપકરણોમાં સ્ફટિકના વિવિધ ઉપયોગ થવા લાગ્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે ફ્રિક્વન્સી કંટ્રોલ ઑસિલેટરમાં ક્વાર્ટ્ઝ; પોલરોડમાં CaCO3; NaNO3; ટ્રાન્સડ્યુસરમાં ક્વાર્ટ્ઝ તથા ADP; વિકિરણ-જ્ઞાપકમાં KCl; ઇન્ફ્રારેડ ઑપ્ટિક્સમાં LiF2; ટ્રાન્ઝિસ્ટરમાં Ge અને Si; મેસર અને લેસરમાં રૂબી તથા GaAs; સોલર સેલમાં GaAs અને CdS વગેરે.…
વધુ વાંચો >